• Ұлттану
  • 02 Тамыз, 2019

ИСЛАМ ДІНІНІҢ ОРТАЛЫҚ АЗИЯҒА ЕНУІ: ҚАЙНАРЛЫҚ ЖЕЛІЛЕРІ

Оразбек НҰСҚАБАЕВ, социология ғылымдарының докторы

Ресми мәліметтерде ислам діні қазіргі Қазақстанның оңтүстік өңірлеріне 942-1210 жылдары аралығында өмірленген Қарахан мемлекеті тұсында аяқ басты. Нақтылап айтқанда, Қарахан мемлекетінің негізін қалаушы Сатұқ боғра ханның (915-955 ж.ж.) ұлы Мұса өз қолына билікті толық шоғарландырған 960 жылы мемлекет халқын ислам дініне қаратты делінеді. Дей тұрғанмен, бұл мәліметтің растама-лығына шүбә келтіретіндер де жетіп артылады. Олардың түсіндірмелері бойынша, Халифат Орта Азияны жаулауды Әбдімәлік ибн Маруан (685-705) халифа тұсында-ақ жоспарға алып қойған. Жаулауды орындау Хорасан билеушісі Кутейб ибн Муслимге жүктелген. Оның әскері 705 жылы Орта Азияны жаулап алу жорықтарын бастады. Дей тұрғанмен, Халифат әскерлері өзінің 4-ші шабуылдауында ғана Бұхараны басып ала алды. Олар қаланы басып алысымен-ақ онда мешіттер мен медреселер салдыртуды қолға алды. Мешіттерде иман айтқызу үшін және медреселерде ислам дінін оқыту үшін Хорасаннан имамдар мен діни мектеп оқытушылары (негізінен арабтар мен ирандықтар) алдыртылды. Имамдарға қала халқын ислам дініне мойын ұсындыртып, оларды жаппай мұсылмандандыру міндеті жүктелді. Ал, оқытушыларға жергілікті түрктекті халықтардың діни оқуға тартылған балаларына ислам дінінің мазмұнын, негізгі қағидаттарын және құлшылық ету ережелерін толық меңгертіп, нағыз діндарлар етіп аяқтандыру міндеті тапсырылды. Ондағы мақсат жергілікті түрктекті халықтардың балаларын миссионерлік қызметке даярлау болды. Анықтаңқырап айтқанда, жергілікті түрктекті халықтардың балаларын ислам дінінің бар нәрімен сусындатып алып, оларды далалықтарды жаппай мұсылмандандыру мақсатында пайдалану жоспарланды. 714 жылы, деп мәлімдейді өз жазба-ларында академик Б.Гафуров, Кутейб ибн Муслим әскері Шаш қаласын алды. Одан әрі қарай жортып, Испиджабқа бет түзеді. Кутейбті бұл қаланың ірі сауда орталығы екендігі емес, оның стратегиялық маңыздылығы қызықтырды: Испиджабты алып, Кутейб ортаазиялық одақтастарына көмекке ұмтылған түрк әскерінің жолын қиып тастауға талпынды. Әскердің артын ала жаулап алынған өңірлерге ислам дінін уағыздау үшін миссионерлер жөңкілтілді. Оларға далалық түрктекті халықтар арасында ислам дінін уағыздап, оларды жаппай мұсылмандандыру міндеттелген болатын. Дей тұрғанмен, Кутейбтің өзінің де, әскерінің де ислам дініне бас білдірту үшін көрсеткен зорлық-зомбылықты қысымы да, миссионерлердің уағыздары да өз жемістілігін көрсете қоймады. Өйткені, еркін өмірленген әрі қазіргі ұғым-түсінікпен айтқанда, демократиялық, яғни, мемлекет басшысын жалпыхалықтық жиын-құрылтайда ашық дауыспен сайлап алатын түрктекті халықтар үшін ислам дінін қабылдауға үгіттеуші миссионерлердің уағыздаулары мүлдем түсініксіз болатын. Кез-келген мемлекеттік деңгейдегі мәселе кеңесіп, ақылдасып шешілуге тиісті деп есептейтін олар үшін ислам дінінің аш-шиа бөлігі тұтынушылары ұстанатын билік иесінің абсолютті жеке дара билігіне мойын ұсынып, бас иіп қабылдау, мүлтіксіз орындау керектігі ақылға қонбайтын. Осыдан, сондай-ақ, басқалай да себептер болған болар, халифаттың далалық түрктекті халықтарды алғаш рет қолға алып, жаппай мұсылмандандыруға бағдарланған әрекеттері ауыз толтырып айтарлықтай нәтижеге қол жеткізе қоймады.

Түрктекті халықтарды мұсылмандандырудағы сопылық ағымдардың орны мен рөлі

Кутейб ибн Муслимнің әскерлері мен олардың артынан ілескен миссионерлердің олқылықтарының орнын суфизм ағымының өкілдері толықтыруға кірісті. Бұл ағымның арабша аталымы – ат-Тасауууф. Әлем халқына исламдағы мистикалық-аскеттік ағым ретінде танылады. «Ат-Тасауууф» терминін және онымен түбірлес, «мутасаууиф» ұғымының, сондай-ақ, сопылардың шығуы туралы бірнеше жорамалды пікірлер бар. Суфизмді зерттеушілер оны «пәк болу, жолдан таймау», әйтпесе, «ахл ас-суффа», яғни, ислам дініне аса берілген, Құдайдан қорқатын, Пайғамбардың жолын берік ұстанатын діндарлар тобы, деп түсіндіреді. Ал, қазіргі дінтанушы ғалымдар болса, «ат-Тасауууф» термині «суф» - «түк» сөзінің туындысы, бастапқы мағынасында үстеріне түкті шекпен киіп алып, өзгелерді мұсылмандандыру мақсатымен елден ел кезіп жүрген дуана-дәруіштер осылай аталған, дейді. Міне, осындай, яғни, өзгелерді мұсылмандандыру үшін дүниенің қызығынан безіп, азап пен жоқшылық арқалаған дуана-дәруіштердің біршамасы VIII-ші ғасырдың ортасына таман Мауеренахрдан асып, қазіргі Қазақстанның оңтүстік өңірлеріне жетті. Келе-келе жер-жерде сопылық үйірмелер мен мекендер құрып, шәкірттер даярлауды қолға алды. Ал, олардың шәкірттері өз кезегінде туған жерлеріне қайтып, жаңа сопылық үйірмелер мен мекендердің ашылуына септесті. Жалпылап айтқанда, далалық түрктекті халықтардың балаларын сопылық бауырластық мекендердегі мектептерде оқуға ықыластандырған нәрсе – олардың тек материалдық жағдайларын оңалту үшін ғана емес, рухани тұрғыдан да кемелденіп, ішкі жан-дүниелерін байытуға деген құлшыныстарынан да туындап жатты. Өйткені, бауырластық мекендердегі мектептерде тек діни білім беріліп қоймай, аз-маз болса да математика, физика, астрономия, жаратылыс және әлеуметтік өмір негіздері дәрістенетін. Дей тұрғанмен, сопылық бауырластық мектептерінің көпшілігінде сабақ араб тілінде емес, парсы тілінде жүргізілді. Өйткені, халифтердің нұсқауларымен көптеген діни-методологиялық еңбектер халифат Иранды өзіне қаратқан уақытта қажеттілігі мен маңыздылығы қатар ескеріліп, араб тілінен парсы тіліне аударылған болатын. Сондықтан, жергілікті түрктекті халықтар арасынан шығып, өздерінің сопылық бауырластықтары мен мектептерін орнықтырған имамдарға отандастарының парсылық салт-дәстүр мен мәдениетке мойын ұсынып кетпеуі амалдарын іздестіруге тура келді. Осымен қатар, оларға отандастарын мұсылман қауымының бастапқы дін тұтастығын бұзып, екі бөлікке бөлінуіне әсер еткен шиитшілдердің ықпалына түсірмеу жолдарын да қарастыру керек болды. Осының бәрін ескере келіп, ислам дінінің сунниттік бағытын берік ұстанған түбі түркілік шейхтер мұсылман әлеміндегі белгілі 4 сунниттік мазһабтың (аш-Шафиға, әл-Маликийа, әл-Ханибила және Ханафи мазһабтары) ішінен түркілік дүниетаным мен дәстүрлі ұстанымдары терістемейтін әрі Құран мен сүннетте көрсетілмеген қайшылықтарды ақылға салып шешуге болады дейтін Ханафи мазхабының жолын таңдап алды. Ханафи мазхабының жолын негіздеуші Әбу Ханифа-әл Нұғман бин Сабит әл имам әл-ағзам (699-767) мұсылмандық дін мен ілімнің білімпазы, факих, мұхаддис атақтарын иеленген ұлы тұлға болатын. Оның дәлелдемелері бойынша, кез-келген мәселе шешімі Құран мен сүннетте көрсетілмесе, ақылға салып шешімдеуге болады. Сонымен қатар, Әбу-Ханифа ілімі бойынша, исламдық шариғатқа қайшы келмейтін кез-келген халықтың әдет-ғұрпы, салт-дәстүрі өмір сүруге құқылы. Жалпы Әбу Ханифа тек мұсылмандық шариғаттың мәні мен мазмұнын түсіндіріп берумен шектеліп қалмаған. Ол, сонымен қатар, бүгінгі таңда ислам дінінің сүннеттік бағытын ұстанушы барлық түрктекті халықтардың діни танымының өзегіне айналып отырған иман негіздері жүйеленген тұңғыш еңбек әл-Фикх әл-акбарды немесе Асл ат-таухидті дүниеге келтірген тұлға. Бұл еңбекте мұсылмандықтың негізгі бағыттары мен шарттары баяндалған. Ал, Әбу Ханифаның бұл еңбегіне талдау жасаған Имам әл-Матуриди, Әбу Мансұр Мұхаммед бин Мұхаммед әл-Ханафи ас-Самарканди (870-944) өзінің «Китабу-т Таухид» атты шығармасында оны одан әрі тереңдетіп, діни сенім негіздерін, Алланың хикметін-даналығын танытты. Осы екі ғұламаның рухани мұралары- Ханафи мазхабы, Матуриди ақидасы қазіргі Қазақстан өңіріндегі исламдық діни танымның негізін қалайды, делінеді. Өйткені, кез-келген халық Жаратушының бірлігі мен барлығын мойындаса, ол халық әуелі өзін жаратқан Жаратушы қалыптастырып берген салт-дәстүрімен жүруге, ұстануға, басшылыққа алуға, шешім шығаруға, үкімдеуге құқылы. Басқаша айтқанда, түркілік жұрт үшін иман негіздері исламда, ал, қоғамдық қатынастарды реттеу жолы түгелімен көнеден келе жатқан дәстүрлік жолында. Бұлайша түсіндіру әрі нәрлі, әрі мазмұнды ғибрат болды. Далалық түрктекті халықтардың ұрпақтары келе-келе мұсылмандықты құр тұтынушы емес, ислам ғылымы мен мәдениетін жасаушы күшке айналды. Алып Азияның далалық өңірлерінде өмірленген түрктекті халықтар қатарынан шыққан ғұламалар мұсылмандық өркениетті құрушылардың алдыңғы легінде көрінді. Олардың ислам өркениетіне қосқан өлшеусіз еңбектерін түркістандық дін зерттеушісі Досай Кенжетай былай дәріптейді. Ислам ілімі мен білімінен сусындап, мұсылмандық өркениеттің қалыптасуында өшпестей із қалдырған түрктекті ғұламалар шаш етектен. Мысалы, Махмұт Ғазнауи кезеңінде ашылған алғашқы Ислам академиясынан Бируни, Утби, Фирдоуси сияқты түрік ғұламалары шыққан. Бирунидің өзі сол кездегі ислам ғылымдарының қай деңгейде екендігін көрсетуге жарайтын өлшем десе болады. Мысалы, ол тарих, діндер тарихы, астрономия, математика, тригонометрия, геология, география, физика, ботаника, медицина сияқты салаларда кітап жазып қалдырған ғұлама. Утби «Тарихи Йамани», Гардизи «Зайн ал ахбар», Хусайт Байхаки де «Тарихи Байхаки» деген тарихи мұра қалдырып кеткен болатын. Фирдоуси де «Шахнама» атты әдебиеттің асыл сынығын қалдырған ойшыл данамыз. Олардың артын ала Махмұт Хорезми, Насируддин Туси, Әбу Мансұр Хазини, Махмұт Ылақи сияқты түркі мұсылман ойшылдары шықты. Ислам діні ғылымдарынан атақты Әбу ал Маали Жувайни (1085), Ханафи факихы Паздауи (1089), атақты «ал Мабсуд» авторы Сарахси (1090), мазхаб тарихын жазып қалдырған Шахристани (1153), Қады Байдауи (1286), атақты мутакаллим, факих, философ қаламшы Кутбуддин Ширази (1311), тафсирші Замахшари (1144), қалам философ Фахриддин Рази (1209). Ал, бұлардан кейін шыққан Молла Жами, Әлішер Навои, Ұлықбек (1394-1449), Хусайн Байқара (1438) сияқты ғұламаларымыздың мұраларынан ислам діні мен ғылымы арасындағы байланыстың бірлігін көруге болады. Адамзаттың ең асыл қазынасы – оның тілі. Адам сол тілі арқылы өзінің дүниесін, ішкі әлемін, сезімі мен танымын, өнері мен мәдениетін, діні мен ділін түсінеді, таниды, танытады. Сондықтан, тіл туралы тек қана түркі әлемінде ғана емес, әлемге тіл білімі теориясының негізін салып беріп кеткен Махмұт Қашқари атамыз болатын. Қашқари 1073-77 жылдар арасында Бағдатта сол кездегі мемлекет басшысы Муқтади Биллаһқа (1074-1094 жж. билік құрған) «Диуани луғат ит Турк» деген еңбек жазып сыйға тартты. Негізінен бұл кітап арабтарға түрік тілін үйрету үшін жазылған. Аты қарапайым түрік тілінің сөздігі ретінде танылса да ішінде, кейінгі ұрпаққа берері мол мұра қалды. Онда Қарахандардың тарихы, елі мен жері, ру тайпалары, тегі мен тілі, мәдениеті, әлеуметтік өмір салты, тұрмыс салты, аңыз апсаналары қамтылған. Тіліміздің бүгінгі грамматикалық құрылымы, лексикалық түп негіздері, сөз сыныптамалары, сөздің шығу тегі туралы теорияларды да осы еңбектен табамыз. Сол сияқты алғашқы Құран аудармаларына негіз болатын терминдердің баламасы да осы еңбекте сақталған. Жүсіп Хас Хажип (1070) тарапынан жазылған мемлекет философиясы туралы еңбек «Құт адғу Билик» деп аталады. Табғаш Бұғра Ханға сый ретінде жазылған парасатты ел болу жайлы кітап. Бұл кітап Фарабидің «Парасатты ел тұрғындарының көзқарастарының төркіні» деп аталатын еңбегінің түсіндірмесі іспетті. Мемлекет саясаты, даналық пен құқық, әділет пен ар мәселелері Құран негізінде түсіндірілген саясатнама, моральдық философиялық мұра. Әдиб Ахмет Йүгнеки атамыз да «Атибат ал Хақаиқ», яғни, «Ақиқат сыйы» деген еңбегін бізге мұра қылып жазып кетіпті. Бұл еңбекте адамның ары, сабыр, иман, ихсан, махаббат, тілге беріктік негіздері түсіндірілген. «Басты бәле тілден» деген мақалымен есімі дала халқы есінде мәңгілікке сақталып қалған. Ахмет Иасауи бабамыз «Диуани Хикмет» атты еңбегін қалдырған. Еңбекте Алланы танудың рухани әдістемесін, тәжірибесін, хәл және мақамдар арқылы ашып көрсеткен. Алланы тану өзіңді танудан басталады. «Кім өзін таныса, Алланы таниды» деген пайғамбарымыздың нақылын хәл ілімі арқылы ашып танытып кеткен. Иасауидің осы салып кеткен хикмет жазу дәстүрі кейінгі барша түркі мұсылман шайырлары мен даналарына үлгі болды. Әбул Футух Абдулғафур ал Хусайн (1096) «Тарихи Қашқар» атты тарихи мәдени ескерткіш жазып қалдырды. Сонымен қатар «Сатұқ Бұғра Қарахан» аңыздары да осы дәуірде жазылды. Бұл түріктердің алғаш ислам өркениетіне еніп қалдырған мұралары. Негізінен исламдағы құқық мектептері мен теориялары осы Қарахан мемлекеті дәуірінде қалыптасты. Мысал ретінде Бұрханиддин Маргинани, Шамсу Аимма Сарахси, Әбу Заид Даббуси, Фахрул Ислам Паздауи, Садрушшахид Кашани, Омар Насафи, Сиражуддин Уши, Хусамиддин Сығнақи және т.б. еңбектерін атаған орынды. Әлі де болса, мұралары игерілмей жатқан бес жүзден астам түрктекті ғұламалардың исламдық ханафи фикх теориясы туралы түсіндірмелері мен негіздемелері бар екендігін осы арада реті келіп тұрғандықтан, атай өтудің де ешқандай артықтығы жоқ. Әрине, жоғарыдағы талдауларға қарап, ислам дінінің қазіргі Қазақстан аумағына енуі мен қызметтенуі тек оңды көріністеніпті дегендей ой тумаса керек. Өйткені, түрктекті халықтардың мұсылмандануы, ең алдымен, оларды сонау есте жоқ ескі замандардан қолданып келе жатқан жазуынан айырды. Ал, бұл өз кезегінде оларды ата-бабалары ұстанған дүниетанымы мен мәдениетінен алыстата түсті. Барлық отарлаушылар сияқты, арабтар да жергілікті халықты арабтандыруды жоспарлы түрде жүргізді. Мысалы, дейді З.Жандарбек, 728 жылы Бұхара билеушісі Ашрас қала халқының алдында мынадай талапты жария еткен. Егер, кімде-кім ислам дінін қабылдап, бір Аллаға құлшылық етсе, тиесілі парыздарды, атап-атап айтқанда, мешітке барса, уақытылы бес рет намазын оқыса, сүндетке отырғызылса, ораза ұстаса, биязы құлық танытып, билікке қарсы шықпаса және Құраннан белгілі бір сүрені жатқа айтса, арабтармен теңестіріліп, салықтан толық құтылады. Осылайша алдап-сулап арабтандыру үрдісі отарланған аймақтардың барлық өңірлерінде орын алды. Дей тұрғанмен, ислам дінінің мән-мағынасын, арабтық ілім-білімді және мәдениет жетістіктерін жергілікті халық тілінде сөйлетуге, жазып насихаттауға ден қойған ғұламалар да аз болмады. Солардың бірі Ахмед Иасауи болатын.

Иасауи жолы ислами діни сенімнің таза түркілік нұсқамасы

Ахмед Иасауи, Ахмед бин Ибраһим бин Әли (шамамен 1093-1167) түркілік суфизмнің негізін салушы. Түркістан (Яссы) шаһарынан, шамалап айтқанда, 180 шақырымдай қашықтықтағы Исфиджаб (қазіргі Сайрам) қаласында дүниеге келген. Түп-тегі түркі. Оған дәлел А.Иасауиді халық Әзіреті Сұлтан деп ұлықтаған. Ал, сопылықта Сұлтан атағы тек Түркі тектілерден шыққан, әулиелер үшін қолданылатын ұғым-түсінік болған. А.Иасауидің ілімі ислами діни танымның таза түркілік нұсқасы ретінде бағаланады. А.Иасауидің діни ілімінің теориялық негіздері мен құлшылық ету ережелері оның «Диуани Хикмет» (Парасатты ғибраттар жинағы) атты еңбегінде көрініс тапқан. Бұл шығарма 12 ғасырдағы түркілік жазба әдебиетінің ең құнды асыл мұрасы болып саналады. Ахмед Иасауидің әкесі Ибраһим өз заманының өте білікті, әрі діни білімді тұлғасы болған. Сондықтан, ол баласын өзі оқытып, білім негіздерінен сусындатқан. Ахмед Иасауидің шешесінің аты Қарашаш. Әкесі баласы 7-і жасқа толғанда, Арыстан бабқа тәрбиелеуге береді. Арыстан баб жас жеткіншекке жан-жақты тәлім-тәрбие береді. Арыстан бабтан тәлім-тәрбие алған жылдар А.Иасауидің бойында өшпестей шуақты із қалдырған. Оны А.Иасауидің белгілі бір хикметінің мазмұндық сюжетінен де байқауға болады. Алла Тағала Жәбірейілге жәннат бағынан құрма теріп кел деп жұмсайды. Ол құрманың бір табағын теріп келе жатқанда, бір құрмасы жерге түсіп кетеді де, Мұхаммед пайғамбардың алдына түседі. Сонда Алла: «Мына құрманы алла аманаты ретінде төрт жүз жылдан кейін өмірге келетін Ахмет атты үмметіңе асхаптарың арқылы тапсыр»- дейді. Бұл бұйрықты қабылдаған Мұхаммед пайғамбар барлық асхаптарын жинап алып: «Алла аманатын кім тапсырады?» деген сауал қояды. Ешкім батпаған соң, Арыстан баб: «Мен табыстар едім, бірақ ғұмырым жетпейді ғой» – деп, жауап қатады. Бұған Мұхаммед пайғамбар: «Алла аманатын тапсырғанша, жасай бересің», – деп, құрманы Арыстан бабқа табыстайды. Алғашқы ұстазынан бата алған Яссауи Арыстан бап қайтыс болғаннан кейін білімін жетілдіру мақсатымен 1110 жылы Бұхара шаһарындағы Әбу Жақып Жүсіп әл-Хамадани (1048-1140) мектебіне оқуға түседі, делінеді. Алайда, дейді түркістандық ислам-танушы З.Жандарбек, А.Иасауидің «Диуани хикметінде» Ж.Хамадани туралы ешқандай дерек кездеспейді. Олай болса, А.Иасауидің өмірбаянына қатысты деректердің бар-лығын шындық деп қабылдай беруге болмайды. Екшелеп, електен өткізіп, тек ақиқаттылығына көз жеткізгеннен соң ғана мәліметтеу қажет. Өйткені, XV ғасырдан бастап, Мауаранахрда саяси биліктік іске белсене араласа бастаған нақшбандийа шейхтері өз ықпалдарын түрктекті ха-лықтар арасында көтеру үшін беделі артып тұрған иасауийа тарихаты ілімімен өз түсіндірмелерін туыстырып насихаттауды барынша жандандырған. Сөйтіп, иасауийа тарихатына ешқандай да қатысы жоқ жалған түсіндірмелік тарихты дүниеге келтірген. Бұл пікіріміздің растамалығы Орта Азиядағы сопылық тарихаттар тарихын зерттеп жүрген В.Маделунг, Д.Дэвис, Ә.Муминов, Э.Каримов сияқты ғалымдардың дәлелдемелерімен де нақтылана түседі. Хорасандық сопылық ағымдардың иасауийа тарихатының қалыптасуына да, уағыздаған діни жолына да ешқандай ықпалы болмады. Иасауийа тарихатының ілімі – бірнеше ғасырлық тарихқа ие Түркістан мубайидиттерінің ілімі мен әдет-ғұрпының табиғи жалғасы болды. Ал, бұл ілімнің Түркістан жеріндегі нұсқасы «исхакийа» деп аталады. Бұл ілімді Түркістанға алып келген Исхақ бап – Исхақ ат-Түрік. Шежіре бойынша, А.Иасауидің өзі осы Исхақ ат-Түріктің он бірінші ұрпағы. А.Иасауидің өзі де өзінің Исхақ ат-Түріктен тарайтындығын жасырған емес. Оның шәкірттері де бұл мәселеден толық хабардар болған. Сүлеймен Бақырғанидің: Исхақ бабтың жұрыны, Ибрахим шайх құлыны, Машайхтар ұлығы Шайхым Ахмет Иасауи – деген жолдары жоғарыда айтылғандарға күәлік ете алады. А.Иасауи 36 жасында Ясы қыстағына (қазіргі Түркістан қаласы) тұрақтап, өз бауырластығын орнықтырады. Келе-келе Иасауи ілімі жаңа түркілік машайхтарының суфизмдегі бір тармағы ретінде сар-и силсила-йи машаих-и түрк дәстүрі бастаушысына айналады. Бұл иасауийа тарихатының түркілік ежелгі діни нанымдарды сопылық ағыммен ұштастыра алуынан туындады. Иасауийа тарихатының дәстүрлі түркілік салт-жораларды ислам ілімімен сабақтастыра үлгілеуі жергілікті түрктекті халықтарды өзіне ұйытты. Жергілікті этникалық ерекшеліктер – киім киіс, зікірді бақсылық көріністе сарындау, далалық әуен (семағ), би (рақыс), құрбандық шалу, т.с.с. исламдық ғибадат ету амалдарын көріктендіре түсті. Сүннеттерді айшықтандырды. Иасауи мазһабы өзі «қал» және «хал» деп атаған екі ілімнің тұтастығын белгіледі. «Қал» ілімі тек сана-сезіммен танылатын Иасауи мазһабының теориялық білім жүйесін қамтыды. Бұл ілім бойынша адам жаратушы хақ тағаланы тани отырып, оның тұтастық ұғымындағы (хақтың) бір бөлшегі болып қарастырылады. Осы тұтастыққа жету, сіңу (фәнә), бірігу (таухид) мақсатында адамның өмір мәні белгіленеді. Адам хақтың бір бөлшегі ретінде рухани және өтпелі кезеңге тән нәпсілік қасиеттердің басын біріктіргендіктен, сынақтан өтіп, абсолютті кемелдікке жетуі қажет. Сонда адам жан, тән азабын кешу арқылы нәпсілік қасиетін басып, рухани пәктігін сақтап қалуында ғана хақпен бірігіп (таухид) дидар көре алады. Ал, Иасауи мазһабының «хал» ілімі хақ жолындағы белгі, нышандарды танытатын амал-әрекеттер жиынтығын қамтиды. Бұл ілімде хақ жолындағы қырық мақамның теңгерілу шарттары қарастырылады. Иасауилік оқу бойынша, дәруіштік 40 мақамның оны шариғатта, оны тариқатта, оны мағрифатта, оны хакиқатта деп белгіленіп, әр этаптың мағынасын құдайға деген махаббат арқылы сезінуге көңіл бөлінді. Хақ жолындағы адам белгіленген тәртіппен шариғат-жабарут, тариқат-малакут, мағрифат-лахут, хақиқат- насут шеңберін айналып өткенде, хақпен рухани қатынас туады. Хақпен бірігуде адам өзінің адамдық қасиетін белгілейді, бұл лахут-насут арақатынасын теңестіруден көрінеді, сөйтіп бұл оқудағы табиғи айналым идеясының бастама алуына ишара жасалады. Иасауи ілімінде таухид және оған жету негізін белгілейтін психологиялық тәжірибе қағидасы суфизмнің көрнекті өкілі әл-Джунайд ілімінің ықпалында қалыптасқаны айқын. Бірақ, Иасауи ілімі таухидке жетуде әл-мәләмәтийә қозғалысына тән пақырлықтың, тақуалықтың мәнін ашуға ерекше тоқтайды. Пақырлықтың өзінде 40 мақам белгілеп, он мақам, он нұр, он жол, он орын деп береді де, шегін қылуетпен (халуа-жалғыздықта болу) қайтарады. Кейін осы іліммен байланысты дамып, қылуеттік (халуатийа) тармақ жеке дара өзіндік ілімге бастама болады. Жалпылама түйіндегенде, Иасауи ілімінің негізін бір Жаратушының барлығын иманға ұйығанда, тек дәлелді түсіндірмелермен (сөзбен) қабылдау ғана емес, сонымен қатар, «қалдың» экстаздық «хәлде» ешкандай ұмтылыс-тырысу әрекетінсіз, қалбке (жүрекке) түскен илхамдық (шабыттық) нұрдан тасып, сәждеге бас ұрғанда, Хақпен ұласу, Тәңірлік нұрға бөлену сәті де кірпіштейді. Осындай «хәлде» ішкі сезім дүниесінде бекіп алған бір Жаратушыға сенушілік адам баласының рухын көтереді. Иман адам баласын жамандықтардан, арам ойлардан алыстатады. Жамандықтан, басқаға жа-маншылық ойлаудан немесе жасаудан жирендіреді. Сондықтан, адам әр түрлі жамандықтан қолын, тілін және көңілін аулақ ұстайды. Бір жаратушының әміріне қайшы және мінез-құлыққа сәйкеспейтін әр нәрседен сақтанып жүреді. Рухын, көңілін өмірде және ақиретке пайдалы біліммен сусындатады. Өзін өтіріктен, мақтаннан және білімсіздіктен аулақ ұстайды. Жаратушыны қадірлегендей, жаратылысты да, басқаларды да жақсы көреді. Ұлы Тәңірдің бүкіл адам баласын тең құқықты етіп жаратқандығын ұғынып, сезінеді. Сондықтан, өзін басқалардан биік ұстап, дандайсымайды. Сондай-ақ, өзін басқалардан кем санап, ешкімге бас имейді. Жаратқанға және жаратылғандарға деген міндетін толық өтейді. Сөйтіп, адам баласына, адамшылыққа жарасатын бүкіл тәлім-тағылымды мінездерге ие болып, әрі адам баласы үшін пайдалы болып, мүмін атанады. Осылайша дүниеге тап-таза көңілмен (рухпен) келген адам баласы өзіндегі қабілет пен танымды иман нұрымен нығайтып, бұл дүниелік адамгершілік қалпын дұрыс сақтағандықтан, көңілі масырайып, Алла нұрмен қауышады. Өйткені, ислам әлемдік діндердің бір ғана емес, бірегейі. Сондықтан, ол адам санасында теориялық-логикалық қисында ұғынылуды ғана емес, жан-дүниесінде сезімделіп, жүрегінде мәңгілік тұрақтанып қалуды, ішкі берік сеніміне айналуды қалайды. Иасауидің хикметтерінде айтылғандай, адамның қалбі (көңілі) –Алланың тұрақты үйі болып табылады. Жер мен көкке симайтын болмыс – Алла-мүминнің қалбіне, жүрегіне сиып кетеді. Ең негізгі ғарыш хақтың тұрағы – адамның жүрегі. Сырт көріністе үлкен әлем-табиғат, кіші әлем – адам болып көрінгенімен, ақиқаттығында адам, оның жүрегі ең үлкен әлем. Демек, Иасауи ілімінің негізі – адам, оның Хақты түсініп, ұғынуы, сезінуі, жүрегінде қонақтатуы. Иасауилік «Мират-ұл-Қулуб» («Көңілдің айнасы») «әл-инсан әл камил», яғни, «кемелдегі әбден толысқан адам» ұғымын білдіреді. Себебі адамның көңілі Жаратушының нұрына малынғанда, Ақиқатты /Хақты/ танып, кемелденеді. Сондықтан, нәпсіні тиып, жүректі таза ұстау үшін жаман әдеттерден сақтанып, өзін-өзі тәрбиелегенде немесе оған қарсы үнемі күресте (жихад) ғана адам өзін тәртіптей алады. Ал, Иасауидің «Фақрнама» рисаласында, деп түсіндіреді түркістандық оқымысты Д.Кенжетай, – «фақр» термині нәпсіден құтылып, рухани кемелдікке (фака-фи-Аллахқа) ұласуды ұлықтайды. «Фақр-Болмыс бірлігінің ағашы». Ол ағаштың бұтағы – ақыл, тамыры – еркіндік, жемісі – жақсылық пен жомарттық, саясы – қанағат, бойы – шуақ, жапырағы тиген адам-парасатты. Миуасын жеген адам мәңгілік өмірмен қауышады. Кім оның саясында паналаса, рухани елітіп, шабыттанады, Ақиқат (Хақ) нұрына малынады. Бұл оған Тәңірдің берген сыйы. Тек бұл «хәлді» адам тілімен (сөзімен) жеткізе алмайды. Тек сезінеді. Бұл сезіну сыртқы бес сезім мүшелері арқылы сезіну емес, «басират-көңіл көзі» арқылы, яғни, «ішкі сезім» (интуиция) арқылы сезіну. Иасауилік «интуиция» философиялық түсіндірмедегі «құралсыз түйсіну, қабыл-дау» категориясынан басқаша, ешқандай себеп-салдарға негізделмейтін танымдық сезім. Иасауилік таным себеп-салдар емес, мақсат-мұрат іздейді. Иасауи ілімінде адамның өзін-өзі тануы «мағрифат-ун-нафс», ал, Тәңір туралы танымы «мағрифат-ул-аллаһ», делінеді. Осы екі танымның бірлігі Иасауилік ұғым-түсінікте «Хикмет» термині арқылы түсіндіріледі. Хикмет – адамның ой-санасы мен іс-әрекетін тұтастықта танып, түсіндіретін ілім. Дей тұрғанмен, Иасауидің сопылықтың түркілік бағытын жасауы, түркілердің рухани бірлестікке ұмтылуы ислам әлемінің барлық жерінде қолдау тапқан жоқ. Әсіресе, Хорасандық сыңаржақ шиит ілімін ұстанған топтар иасауийа тарихатына қатты шүйлікті. Себебі, хорасандық сыңаржақ шиитшіл топ өкілдеріне түрктекті халықтардың ел басқарудағы коллективтік билік жүйесі, төменгі биліктен жоғары билікке дейін жалпыхалықтық жиын-құрылтайда сай-лануы ұнамайтын. Өйткені, олар үшін мемлекеттік басқарудың парсылық, яғни, билік иесінің жеке бастық абсолюттік билікті нұсқасы бірден-бір дұрыс бағыт саналатын. Сондықтан, оларға иасауийа тарихатының түркілік ел басқару жүйесін бірден-бір дұрыс билік жүйесі ретінде тануы, түркілік дәстүрлі мәдениет пен әдеп-ғұрыпты, түркілік өмір сүру қалпы мен салтты ислам діні талаптарымен сабақтастыруы, түркілік рухты ислам діні өзегіне айналдыруы ұнай қойған жоқ. Шамалары жеткенше даттап бақты. Бұл үрдіс өз маңыздылығын жоймай, кейіндеу келе, соғды-тәжік, парсы мәдениетіне іш бұратын нақшбандийа тарихаттары шейхтері тарапынан қолдау тапты.

Иасауийа және Нақшбандийа тарихаттары арасындағы текетірес

Накшбандийа XV-ші ғасырдың аяғына таман тарих-н хуаджаған мистикалық ілімін қайта жаңғыртып Абд әл-Халық әл-Гидждууани құрған сопылық бауырластықтың аталымы. Бұл бауырластықтың Нақшбандийа аталу себебі теориялық негіздері мен ғибадат ету рәсімдерін 1318-1389 жылдар аралығында өмір сүрген ортаазиялық суфизмнің ірі өкілдерінің бірі Нақшбанд, Баха ад-дин Мұхаммед бин Бурхан ад-дин Мұхаммед әл-Бухари қалаған. Ағымның нақшбандийа атауы оның кәсібіне (нақшбанд-нақыштаушы) байланысты орныққан. Көзі тірісінде Нақшбанд байлыққа қызықпаған, қанағатшыл тақуа адам болған. Ол 40 күн ораза тұтуға, дәруіштердің қайыршылық күн кешіп, дінді көпшілік алдында музыкамен ән айтып, би билеп насихаттауына, сондай-ақ, айғайлап зікір салу секілді мистикалық дәстүрге қарсы жолды ұстанған. Оның ұстанымы – рухани тазалық, сұғанақтыққа бой алдырмау, дәулеттілікке қызықпау, ең бастысы сопылық тұрмыс-тіршілікте өмірленуі болған. Ол, сонымен қатар, Пайғамбардың хадистерін, суннаны қатты ұстауды, шариғаттың барлық шарттарын орындауға үгіттеген. Нақшбанд дүние салғаннан кейін (барлық түрктекті халықтарға тән өмірден өткеннен кейін ғана барып, құрмет тұтатын әдет), оны әулие санап, құрмет тұта бастаған. Зиратының басына 1544 жылы Шибани Абд әл-Азиз хан салдырған кесене тәуап ететін орынға айналдырылған. Оның басына үш рет барып, тәуап еткен адам Мекке мен Мединеге қажылыққа барғанмен бірдей болады деп есептелген. Міне, осылайша ислам діні мен ілімнің жаңа ағымының жасақталуына өз жолын ұсынған ғұлама есімі жаңадан құрылған сопылық бауырластықтың аталымына айналған. Алғашқы құрылымында көзқарастары төтенше қатал суниттік бағытты ұстанған бұл ағым өзінің рухани силсиласын, бір жағынан, Әбу Бәкірге, екінші жағынан Әли Б. Әбу Тәліпке апарып тірейді. Тарихаттың бұл шежірелік құрастырмасы аз-захаб силсила /алтын тізбек/ деп аталымдалып, Пайғамбармен рухани жағынан да, бауырластық жағынан да бірлікті танытты. Алтын Орда аумағында нақшбандийа бауырластығы көшпелі түрктекті мемлекеттер басшылары арасында зор беделге ие болды. Себебі, бауырластық шейхтері сонау есте жоқ ескі замандардан бері қарай түркілік ортада қалыптасқан коллективтік билік жүйесін терістеп, оның орнына жеке билеушінің абсолюттік билігі орнатылуы қажеттілігін шариғаттық құқық негізінде тәспірлеп берді. Бертін келе, беделі шарықтай түскен нақшбандийа тарихаты Мауреннахрда түпкілікті орнықты. Қалалық тұрғындар, соның ішінде, ең алдымен, саудагерлер бауырластық бастамаларды қызу қолдап, жанашырлық танытты. Ал, бауырластықтың орталық билігі Убайдоллах Ахрар қожаның (1404-1490) қолына шоғырланғанда бауырластықтың саяси-идеологиялық ықпалы өзінің ең жоғарғы шарықтау шегіне жетті. Саудагерлік және жер иеленуші топтарға арқа сүйенген Убайдоллах Темір әулетінің өзара ала ауыздықтарына дем беріп, бір-біріне айдап салуда алдына жан салмады. 40 жылға жуық уақыт бүкіл аймақтың билігін өз қолына ұстады десек те артықтық етпейді. Оның «Өзіңнің әлемдік рухани парызыңды атқару үшін саяси билікті пайдалана білу қажет» деген ұраны Нақшбандийаның бұдан кейінгі бүкіл діни-идеологиялық айдап салушылық үгіт-насихатының және саяси билікке ұмтылушылық белсенділігінің өзегіне айналды. 1500 жылы Мауреннахрда өз билігін орнықтырған көшпелі өзбектер Ахрар қожаның ұлан-ғайыр иелігін басып алып, оны күл-талқан етті. Бауырластықтың көптеген мүшелері бытырай жан-жаққа босты. Осы босқындардың біршамасы қазіргі Қазақстанның оңтүстік аймағына келіп қоныстанды. Осы өңірлерде бүгінгі таңда өздерін «біз қожа әулетіненбіз» деп жүргендердің бір шамасы солардың ұрпақтары. Ахрар қожаның саясатын 1515 жылы бауырластық басшысы болған («Ұлы билеуші» атанған) Ахмет Қасани қожа (Ферғана, 1543 немесе 1549 жылы өмірден өткен), одан кейін, оның мирасқорлары, шайбани және аштархан әулеттері биліктері тұсында бұқаралық нақшбандийалық бауырластықтар шейхтері де ұстанды. Джуйбар шейхтері (16 ғасырдың ортасы XVII ғасырдың аяғы) бұл үрдісті жаңғырта дамытты. Нәтижесінде Нақшбандийа бауырластығы өздеріне дейін Мауреннахрда, қырғыз Алатауында және қазіргі Қазақстанның оңтүстігінде үстемдікке ие болып келген Ислам дінінің қаратаулық (иассауийа тарихаты) ағымын кескілескен шайқаста жеңіп, өңірде өздерінің діни-идеологиялық үстемдігін орнықтырды. Осының өзі-ақ, деп түсіндіреді дінтанушы З.Жандарбек, әу бастан нақшбандийа тарихаты ұстанымдарының Орталық Азияның далалық өңірлеріне таратылуы арнайы жоспарланып, жүзеге асырылған жоба болғандығынан хабардар етеді. Ондағы түпкі мақсат – жергілікті халықтарды рухани дүниелерінің өзегіне айналған Иасауи ілімінен алыстату болды. Оған дәлел шиитшілерден алшақтау бағыт ұстанады десек те, соғды-тәжік, парсы мәдениетіне іш тартатын кейбір түркістандық нақшбандийа тұтынушылары әлі күнге хорасандық сыңаржақ шиитшіл топтардың көзқарастары дұрыс деп санайды. Осылайша иасауийа тарихатының арнайы әлсіретілуі нақшбандийа шейхтерінің беделін көтере түсті. Келе-келе олар жергілікті билік тармақтары алдында беделденіп, мемлекеттік саясатта жол көрсетушілік идеологияға ие болды. Дей тұрғанмен, олардың түркілік парсылық билік жүйесіне тән абсолюттік билік қалпын ендіруді шариғат жолымен тәспірлеп беруі бұқара көпшілікке ұнай қоймады. Оған себеп – нақшбандийа шейхтері қолдауымен Орталық Азия өңірлерінде орныққан бірнеше түркілік мемлекеттердің өмірленулері қысқа болды (мысалы, Қарақан мемлекеті, Әмір Темір мемлекеті, Шайбани мемлекеті, т.б.). Олардың күйреуі алапат соғыс өртін тұтандырып, бұқара халықты ірі күйзелістерге ұрындырды. Ең жаманы, нақшбандийа шейхтерінің түркілік әдептен рулас жандардың өзара некелесуіне тыйым салатын ғұрыпты алдыртып тастаулары болды. Бұл арам пиғылдың өмірге келтіріліп, практикаға ендірілуі түрктекті халықтардың генофондын әлсіретіп жіберді. Өмірге ауру-сырқаулы ұрпақтың аяқ басуын тездете түсті. Нәтижесінде бұрындары ірі денелі, кескін-келбеттері жарқын болған түрктекті халық азғындап, ұсақталып кетті. Антропометриялық көрсеткіштері, яғни, дене ірілігі, бой ұзындығы, дене салмақтылығы кеміп, майдалана түсті. Бұл сорақылық қалыптан кейбір түрктекті халықтар тек XXІ ғасырдың бірінші ширегінде ғана, онда да заң жүзінде тыйым салып қана барып, құтылды. Жалпы Иасауи ілімінің бұқтырылып, нақшбандийа ағымының түрктекті халықтардың санасына күштеп сіңірілуі жоғарыда жүйеленген теріс ықпалды әсерлермен қатар, түрктекті халықтардың біртұтастығына сызат түсіріп, ыдырата бастады. Нәтижесінде, дейді ислам дінінің Орталық Азия өңірлеріне таралу тарихынан ондаған тұщымды еңбектер жазған Зікірия Жандарбек, түрктекті халықтар өздерінің Ислам дінінің белгілі бір ағымның жолын ұстануларына қарап, алғашында бұқаралық, самарқанттық, ферғаналық, хорезмдік, қазан қалалық, түркістандық, далалық, т.б. болып бір-бірінен бөлектенді. Келе-келе белгілі бір этникалық топтарға ұйысып көшпелі өзбек, ноғай, қазақ, татар, қарақалпақ, т.б. делініп аталымдала бастады. Жаңа этникалық аталымдарды иеленген халықтар өз мемлекеттерін орнықтырып, этникалық топтарға жіктелу үрдісін одан әрі жандандыра түсті. Тіпті, белгілі бір этникалық қауымдастықты құрылымдаған ру мүшелері өздері «піріміз» деп ұлықтаған шейх бауырластығынанбыз, деуді мәртебе санап, одан әрі жіктеле түсті. Мысалы, бүгінгі таңда өздерін не қожа, не сунақ, не басқалай атандырып жүргендердің шығу тектері жағынан не қазақ, не өзбек, не татар, не ноғай, не қарақалпақ руларынан екендігі байқалады. Бұл бұл ма? Иасауийа тарихатының нақты өмірленгендігін терістейтін жазылымдарда бой көрсетіп қалуда. Айталық, дінтанушы Тұрарбек Құсайыновтың «Жас Алаш» газетінің 2019 жылдың қаңтар-ақпан айларындағы номерлерінде (№ 5, 6, 7, 8, 9, 10, 11) жарияланған «Шырмауық» атты мақалалар топтамасында Иасауийа тарихатының нақты өмірленгендігіне шек келтірілген. «Зерттеушілердің пікірі бойынша, Қожа Ахмет Иасауи (шамамен ХІ ғасырдың соңы мен ХІІ ғасырдың ортасына дейін өмір сүрген) өз алдына тарихат (ақиқатқа жетудің мистикалық сопылық жолын) құрмаған. Ол – орталығы Бұқара қаласында болған нақшбанд тарихатының өкілі. Ол кейін тарихат жазирасының (діни идеологияның ықпалды аумағы) теріскейіне уағызшы етіп жіберіліп, Ясы (Түркістан) қаласында өмірден өтеді. Бұған жарты әлемді жаулап алған Әмір Темір өзінің кеңесші пірінің айтуымен Қожа Ахмет Ясауиге кесене салдырғаны дәлел болады. Қазақстанда иасауийа тарихаты жөнінде 2000 жылдары айтыла бастады. Бұл оқиға ауған-пәкістандық қазақ Исматулла Әбдіғаппар есімімен байланысты. Исматулла жамағаты зікірдің (Құдайды еске алудың жоралғысы) жария (басты бұлғақтатып, интенсивті қимылмен зікір ету) түрін әдепке кіргізе отырып, өздерін «жалпыхалықтық атеизм тұсында ұмыт болған иасауи тарихатын жаңғыртып жатырмыз» деп жар салды. Иасауи тарихатының «қазақтың байырғы діні» болғанын дәлелдеу үшін Абай Құнанбаев пен Шәкәрім Құдайбердіұлы шығармаларын, қазақ фольклорының ыңғайға келетін кейбірін сопылық сарында тәпсірлей бастады. Есесіне Ахмет Иасауи өкілі болып табылатын нақшбанд тарихатын терістеп, оны «сасықтардың», «дүмшелердің» қатарына қосты. Бұл тәмсілдің астарында нақшбанд тарихаты иасауи тарихатынан экстремистік сипатта бөлініп шығып, кейін иасауи тарихатын халық санасынан күшпен ысырып, ұмыттырып жібергені жөніндегі пікір жататын. Иасауи тарихатының бұрын болмағанын, оның беріде, тәуелсіз Қазақстанда пайда болғанын дәлелдейтін тағы бір оқиғалар желісі бар. Өздерінің қазақ қоғамына әсерін күшейту үшін иасауишілер қазақ ауыз әдебиетінің көрнекті өкілдері мен кейбір қазақ хандарының да «иасауи сопылық жолын ұстанғанын» айта бастады. Тіпті, Қожа Ахмет Иасауи кесенесі орналасқан Түркістан қаласында қазақ хандары мен батырларының жерленуі де соған дәлел ретінде қарастырылды. Исламға дейінгі діни культтің жұрнақтары болып саналатын Шопан ата, Зеңгі баба сияқты әулиелер де өмірде болған нақты адамдар ретінде қайта қарастырылып, оларды Қожа Ахмет Иасауи шәкірттерінің қатарына қосты. Қазақ қоғамын толық қамту жолында иасауишілердің идеологиялық қиындыққа тап болғанын айта кетпесе болмас. Мысалы, Қазақстанның батысындағы халық Бекет атаға (Бекет Мырзағұлұлы) сыйынады, соны пір тұтады. Рас, ол – Хорезм сопылық мектебінің түлегі. Егер, осы тұстан тарамдасақ, Бекет атаның сопылықтың кадария тарихатын ұстанғаны айқын. Қожа Ахмет есімін пайдаланып, Қазақстанның түстігі мен шығысын діни идеологиялық шырмауға алған ясауишілердің алдында батысты да игеру мақсаты тұрды. Олар, алдымен, жыршы-жырауларды өздеріне тартты. Зиялы қауымның бұл санаты әсіре идеалист, аңыз-әбсаналарға сенгіш. Сондықтан, Исматулла құрған жаңа сопылық тарихатқа зиялы қауымның біршама бөлгілі елітіп кеткен болатын. Мұндай елігуден маңғыстаулық беделді зиялы топ өкілдері де сырт қалған жоқ. Аймақта біршама беделі бар олар Бекет атаның да «иасауи сопылық жолында болғанын» дәлелдеп шығуға зор үлесін қосты. Осылайша, 2000 жылдарда құрылған иасауи сопылық тарихаты Алтай мен Атырауға созылып жатқан тәуелсіз Қазақстанның «қилы заманда ұмыт болып, ұлттың қайта түлеу кезінде табысқан діні» іспетті идеологияның ұшқыны пайда болды». Бұл бұл ма! Т.Құсайнов, жоғарыда аты аталған газеттің 2019 жылдың 12 ақпанында жарияланған кезекті мақаласында, бұдан да қатты көңілге қонымсыз мынадай пікірлер білдірген. «...Белгілі бір тұлғаны тым асыра дәріптеу негізінде идеология жасаудың түбі жақсылыққа апармайды. Алғашында «Құдайдан басқа құдай жоқ» принципіне негізделген ислам дініндегі кертартпа процесс Мұхаммед пайғамбардың қазасынан кейін-ақ басталған түрлі мүдде көздеген дінпаздар хадистер мен сүннетті ойлап тапты. Құранды өз мүддесінің ыңғайына салып тәпсірледі, сонысын қауымға өмір сүрудің этикеті ретінде ұсынды. Соның кесірінен дін атын жамылған саяси идеологиялар қанат жайды. Ал, дін – Құдай мен Құран сол идеологиялардың кепілінде қалды. Сондықтан да, дінді идеологиялардың шырмауынан босатып, азат ету керек. Мұхаммедтің пайғамбарлық миссиясы оның қазасымен бірге аяқталған. Ал, оның күйбің тіршілігін, әдеті мен мінезін дәріптеп, үлгі тұту исламның басты принципін бұзады, Құдайға серік қосқанмен тең. Адамзат үшін киелі бір ғана басқы субстанция болуы тиіс, ол – Құдай. Құдай мен адамның арасын жалғаушы нұсқаулық кітаптар бар. Дін әрбір адамның интимді мәселесі екені де маңызды. Топ болып қауымдық сипатта наным-сенім рәсімін жасау Құдайдың әрбір адамға жекелеп берген бостандығын тәрк етеді. Саяси мүддені көздеген идеологтар діннің мәні мен мазмұнын өздерінің ыңғайына үнемі бұрып отырады. Сондықтан, әрбір адамның рухани индивидтік болмысын сақтау және оны қорғау үшін бірінші кезекте исламдағы қажылық, жиһад, намаз сияқты исламға қатысты ұғымдарға тарихтың әр кезеңінде саяси конъюнктура жағдайында жабысқан коллективтік сипатынан ажырату керек. Шиизм мен сунизм арасындағы қайшылық тым тереңдеп кеткен. Әзірге оны ислам қауымдастығы дискурсында шешу мүмкін емес. Десек те, Орталық Азияның постсоветтік республикаларында немесе жеке-дара Қазақстан аумағында діни идеологиялар кикілжіңінің қақтығысқа апаратын қаупін сейілтуге болады. Бірінші кезекте сопылық тариқаттар культ жасап отырған ғимараттар мен тұлғаларды тұмшалап тастаған мифтерді ғылыми-зерттеу жасау арқылы эзотерикалық түсініктен арылту керек. Мысалы, Ахмет Иасауидің «Диуани Хикметін» дін философиясы ретінде емес, поэзиялық шығарма деп қарастырған жөн. Ал, ақын тұлғасын мифтендірудің, тіпті, жөні жоқ. «Диуани Хикметтің» де, Қожа Ахмет Иасауиге Әмір Темір салып берген алып кешенді кесененің де құндылығын адамзат мәдениетінің ерте заманнан жеткен ескерткіші ретінде қарастырған жөн. Одан өзге феномен іздеуге ғылыми негіздеме жоқ. Кесенені сәулет өнерінің жетістігі ретінде қарастыра отырып, Әмір Темір патшалығының солтүстігіндегі дала халқына отырықшылық өмірді дәріптеуге тырысқанын немесе алып ғимаратты теріскейден үнемі шапқыншылық жасай беретін көшпенділерге сес көрсету үшін салғанын да ұмыт қалдыруға болмайды. Сондай-ақ, ислами ағымдардың халифат билігіне таласу кезінде туындағанын да ескерген жөн». Әрине, белгілі бір дін, оның мәнін түсіндірудің әр түрлі жолдарының пайда болуы, дамуы және ел алдындағы беделі туралы әркімнің өз пікірі болуы заңды құбылыс. Себебі таза діни көзқарас кез келген жеке адамның Жаратушыға деген ішкі сүйіспеншілікке толы сезімді сенімін білдіреді. Өйткені, Жаратушы мынау ғарыштық шексіз-шетсіз кеңістікті, табиғатты, жан-жануарларды өзінің жаратқандығын, ұлылығын, кереметтерін ұғынып сезінсін, білсін, таңдансын деп адам баласын саналы етіп жаратқан! Өзін танып, басқаларға танытуда қандай да бір жолды таңдауға ерік берген! Демек, Жаратушыны танып-білу, оған сыйыну, одан жақсы тілек тілеу, олардың түсіндірмелері әр түрлі әрі қарама-қайшылықты, терістеуді терістеу болуы шартты. Сондықтан, дінтанушы Т.Құсайыновтың Ислам дінінің қазіргі заманғы ағымдары туралы өзіндік пікірлерінің қызықты мазмұндалғандығын бағалай білген дұрыс. Дей тұрғанмен, отарлық қалпын кигенге дейін бірнеше ғасырлар бойы далалық түрктекті халықтар Иасауи тарихаты негіздеп берген ілімді өзінің мұсылмандық сенімінің өзегіне айналдырғандығын терістей алмайсыз. Өйткені, түркістандық дінтанушы ғалым З.Жандарбек айтқандай, Иасауий ілімінің мемлекеттік идеологиялық ұстаным ретінде тұрақтануы түрктекті халықтардың рухани біртұтастығын қалыптастырды. Одан кейінгі кезеңдердегі рухани тұрғыда кемелденуінің көкжиегін кеңейте түсті. Тек, мемлекеттік билікті өз қолында шоғырландыруға тырысқан Жәнібек ханның йасауийалық ұстанымды ислам дінінің ирандық нұсқасымен ауыстыруы елішілікке сызат түсірді. Өйткені, ислам дінінің ирандық нұсқамасы мемлекеттік істердің бұрынғыдай кеңесіп, ақылдасып барып шешілуін терістеп, Жәнібек ханның абсолютті жеке бастық билікке ұмтылысын қолдап шариғаттық құқық аясында негіздеп берді. Осылайша Шыңғыс хан ұрпақтарының ислам дінін ирандық нұсқамасын дұрыс деп қабылдап алып, иасауилық ұстанымды шеттетуі, мемлекеттік мәселелердің кеңесіп, ақылдасып барып шешілуін жойып, билікті жеке дара иеленуі түрктекті халықтардың этникалық жіктелуіне апарып соқтырды. Нәтижесінде біртұтас мемлекет халқы ыдырап, бірнеше майда хандықтарға бөлініп кетті. Мысалы, Ноғай, Астрахан, Казан, Хорезм, т.с.с. дегендей. Ал, Алтын Ордамен қатар мемлекеттеніп, өзінің діни бірлігін жоғалтпай керісінше соның айналасында топтасқан мемлекет халықтары рухани бірлігін, мәдениетін және салт-дәстүрін сақтағандықтан гүлденіп, өркендеп шарықтап кетті. Олардан артықтығы болмаса, түрктекті халықтардың біртұтас мемлекетінің ешқандай да кемістігі жоқ-тұғын. Өкінішке қарай, түрктекті халықтардың билеушілерінің еліктегіштігі, өзгенің жылтырағына әуестігі түркі дүниесін орға жықты. Кеше ғана қол астында болып, отарлаушы елдің бар азабын тартқан халықтар өздерінің рухани тұтастығының арқасында күшейіп, өз мемлекеттерін құрды. Өзіне үстемдігін жүргізген түрктекті халықтарды толығымен тізе бүктіріп, табанының астына салды. Ислам дінінің Ханафи мазхабына жат ұстанымын көтермелеген Жәнібек хан және оның ізбасарлары мемлекеттің ішкі тұтастығын әлсіретіп, түп-түбінде құрдымға кетірді. Ислам дінінің ирандық нұсқамасы Алтын Орда мемлекетінің жұлына түскен жұлын құрты болып шықты. Түрктекті халықтардың рухани тұтастығын бұзып, әртүрлі діни ағым соңынан ілестіртіп жіберді. Халқын әр келкі этникалық топтарға ыдыратты. Сөйтіп біртұтас ішкі бірлігі жарасқан мемлекетін күйретті. Сондықтан, өткен тарихтан сабақ алып, үзіліп қалған рухани сабақтастықты жалғастыру, еліміздің ішкі рухани бірлігін нығыздап отыруға айрықша назар аудару егеменді мемлекетіміз үшін басты қағидат, гүлденіп өркендеуінің ұстынды тұғырларының бірі болуы тиіс. Осыны терең түсініп, сезіне білген Ұлт көшбасшысы Н.Назарбаев бастаған ел ағалары мемлекет пен дін арасындағы қатынасты реттеуге ерекше көңіл бөлуде. Елімізде дінаралық татулық пен ұлтаралық түсіністік берік орныққан. Елімізде мұсылмандық ұстанымдағы ұлттарды, соның ішінде, ең алдымен, қазақ халқын ислам дінінің Ханафи Мазхабы ұстанымына толық бой алдыртуға, сөйтіп исламдық діни сенімді біріздендіруге барлық жағдайлар жасалуда. Иасауи ілімінің барша мұсылман баласын бірлікке шақыратындығы елдің ішкі тұтастығына негіз қалайтындығы ескеріліп, ол барынша насихатталуда. Өйткені, Иасауи ілімінің ұстындық негізі Құран, діни тәжірибесі мен психотехникалық жүйесі – ар, танымдық негізі – болмыстың бірлігі, мағрифат пен ақиқат. Осыдан болар, Иасауи ілімінің ең басты 4 ұстанымы мен шарты: заман, мекен, ихуа, рабти сұлтан – қазақ мемлекеттігінің негізгі құрылымдық тірегі бола алады. Өстіп барып, Иасауи ілімі құқықтық жағынан Имам ағзам Әбу Ханифаның, діни танымдық (доктриналық) жағынан имам Матуридың мектебіне негізделген түркі халықтары арасында кең тараған дәстүрлі мұсылмандық түсініктің өзегіне айналды. Иасауи жалпы түрктекті халықтар руханият кеңістігінде өзіндік ілім қалыптастырып, олардың ойлау қалпы мен дүниетанымдық ұстанымдарын исламдық құндылықтар негізінде түзейтін ғылымның моральдық-этикалық арнасын үлгілеп беріп кеткен біртуар тұлға. Қазақстан, ел Конституциясында тұғырландырылғандай, өзін демок-ратиялық, зайырлы, құқықтық және әлеуметтік қағидаттарды басшылыққа ала отырып орныққан мемлекет. Мемлекет қызметінің түбегейлі қағидаттары: қоғамдық татулық пен саяси тұрақтылық; бүкіл халықтың игілігін көздейтін экономикалық даму; қазақстандық патриотизм; мемлекет өмірінің аса маңызды мәселелерін демократиялық әдістермен шешу. Қазақстанда адамдардың тегіне, әлеуметтік, лауа-зымдық және мүліктік жағдайына, жынысына, нәсіліне, ұлтына, тіліне, дінге көзқарасына, нанымына, тұрғылықты жеріне байланысты немесе кез-келген өзге жағдаяттар бойынша ешкімді ешқандай кемсітуге жол берілмейді. Міне, бұл елге де, оның тұрғындарына да нағыз зайырлы көзқарас, ұстаным. Ал, мұсылмандық табиғатынан зайырлықты, елге, адам-дарға сүйіспеншілікті уағыздайтын, барша халыққа бейбіт өмір тілейтін руханиат. Сондықтан, Ұлт көшбасшысы Нұрсұлтан Назарбаев «дініміз – ислам, кітабымыз – Құран, тегіміз – түрк» деп діни сенімімізді айқын тұжырымдап берді. Сондай-ақ, Ұлт көшбасшысы ислам дінінің ішінде «имам ағзам Әбу Ханифаның мазхабын» тұтынатынымызды да шегелеп берді. Иасауи ілімінің дәстүрлі түркілік дүниетаным өзегі екендігін нұсқалап көрсетті. Иасауилық ұстанымдардың әлеуметтік бірлігіміздің, ынтымақтастығымыз бен берекелігіміздің руханиаттық өзегі екендігін де естен шығармауды тапсырды. Ұлттық тек пен ата дәстүрді, мәдениет пен болмыстық кодты кастерлеу, зайырлылық пен отан сүйгіштік патриоттық сезімді үнемі ұшқырлап отыру – елді мәңгілікті орнықтырудың, гүлдендіріп, өркендетудің, күнделікті түлетуді кепілі екендігін ескертті.

770 рет

көрсетілді

1

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз