• Тарих толқынында
• 02 Мамыр, 2020

ЖЕТІСУДАҒЫ «АЛАШ» ҚОЗҒАЛЫСЫНЫҢ КӨШБАСШЫСЫ

Дулатбек Қыдырбекұлы,

саясаттану ғылымдарының докторы

 ХХ ғасырдың басында Жетісу өңірінде  Алаш қозғалысы басталғаннан  Мұхамеджан Тынышбаев, Сатылған Сабатаев, Аманжол Садықов және Иса Тергеусізов сияқты саяси қайраткерлердің қатарындағы белсенділердің бірі – Ибраһим Жайнақов болатын.  Ол Жетісу облыстық «Алаш» қозғалысы  комитетінің жетекшісі ретінде танымал.

Ибраһим Жайнақов 1883 жылы Жетісу облысы Верный уезінің Үлкен Алматы болысында дүниеге келген. Ол Дулат тайпасының Жаныс-Қасқарау руынан шыққан болыс басқарушысы Жайнақ Қараталұлының отбасында дүниеге келген. Жайнақ Қараталұлының отбасында Ибраһимнен басқа  ұлдары Мәмбетқұл, Әбдірайым, Нұрмұхамбет, Шал және Күләй атты қызы болды.

Қордай мен Қапал арасын мекен еткен Ибраһим Жайнақовтың ата-бабалары көшіп-қонып өмір сүрді. Жайнақ Қараталұлы 1816 жылы Алматы облысы Іле ауданының аумағында дүниеге келген. Ол Жетісудың атақты ақындары Сүйінбай Аронұлы мен Тайбағар би Тұрпанұлының замандас-құрдасы болды. Қазақ даласына орыс әкімшілігінен келген соң Жайнақ Қараталұлының ауылы Үлкен Алматы болысының №2 ауылы ретінде тіркелді. Бұл ауылды Қордай мен  Тоқмақтан қоныс аударып келген Жайнақтың жақын  туыстары  мекен еткен еді.

Патша үкіметінің отарлау саясатының нәтижесінде сырттан келген қоныс аударушылардың саны көбейді. Осылардың есебінен Ресей империясы қазақ жеріндегі өз иеліктерін кеңейте түсті. Жергілікті халық ата қонысынан қуылып, шұрайлы жерлерінен айырылды. Халық патша үкіметінің отарлау саясатының қасіретінен, екінші жағынан жергілікті бай-шонжарлардың езгісінен қасірет шекті. 1840 жылдары патша үкіметіне қарсы шыққан Кенесары Қасымұлының  сарбаздары қудаланып, патша әскерлері Жетісуға дейін жетті. Жайнақ Қараталұлы бір жағынан Ресейдің  аннексиялау саясатына, екінші жағынан Қоқан хандығының қыспағында  қалғанын  түсінді. Мұндай жағдайда ру билері  мен ауыл старшындары Ресей империясының бодандығын өз еркімен қабылдауға мәжбүр болды.

Жайнақ Қараталұлы қоқан әскерлеріне қарсы бірнеше шайқастарға қатысты. Орыс әкімшілігінде атқарған саяси қызметі мен  әскери жорықтардағы белсенділігі  үшін  патша үкіметі Жайнақ Қараталұлына прапорщик, подпоручик,  поручик және штаб капитаны сияқты бірнеше әскери атақ берген. Ол болыс басқарушылардың ішіндегі орыс тілін жақсы меңгергендердің бірі болды. Болысты басқару кезінде өзінің сезімталдығы мен сыпайылығы, өзіндік қағидаттары мен жасампаздық қабілетін ақылмен пайдалана білді. Ресей империясына қызмет ете жүріп, өз халқының мүддесін есінен шығармады, қызмет барысында өз шешімдерінің дұрыстығына патша әкімшілігін  сендіре білді. Жайнақ Қараталұлы  ең алдымен,  өз халқының жағдайын ойлап, мүмкіндігінше жәрдемдесуге тырысты.

Болыстық пен ауыл тұрғындары отырықшы-егіншілік пен бақша шаруашылығына толығымен көшуге мәжбүр болды. Алайда, жергілікті тұрғындар  дәстүрлі мал шаруашылығын да тастамады. №2 ауыл орналасқан Қарасу өзенінің жағасына бөгет салынды. Бөгет арқылы жиналған  су жасанды көлге айналды. Көл жағасы мен  ауылдың айналасында бақ  отырғызылды. Кейіннен №2 ауыл орналасқан көлді аймақ Жайнақ деп атала бастады, ал 1930 жылдары Комсомол ауылы деп өзгертілді  (Іле ауданы).

1893 жылы Жайнақ Қараталұлы ұлы Ибраһимді Верный гимназиясына оқуға жібереді. Гимназиядағы оқу кезінде Ибраһим Жайнақов жақсы оқып,  барлық пәндер бойынша білімі «жақсы» деп бағаланады. Оқу барысында үздік үлгерім мен тәртіп көрсеткен зерек баланың  сөгіс алуы мен жазалануы  өте сирек болды. Ол гимназияда орыс тілімен қатар   француз тілін де жақсы меңгерді.

Бірақ ол гимназияның толық курсын денсаулығына (өкпе қабынуы)   байланысты аяқтай алмады. 1901 жылдың көктемінде небары 6-сынып оқушысы бола тұра, гимназия директорынан туған жеріне барып,  Ыстықкөлге шомылып және қымыз ішіп  емделуге болатынын айтып сұранады. Верныйдағы  ерлер гимназиясының дәрігері оның ауруын растайды. Бір жылдан кейін, Ибраһимнің анасы Шолпан Жайнақова да оны  денсаулығына байланысты гимназиядағы оқуын тоқтатып, баласын емдеу үшін  алып кетуге өтініш білдіреді. 1902-1903 жылдары ол емдеу курсынан өтеді.

1904 жылы Ибраһим Жайнақов Қазан малдәрігерлік институтына оқуға түседі, бірақ  денсаулығына  байланысты оқуын жалғастыра алмай, Верный қаласына қайтып оралуына тура келеді. Келген соң, Верный уездік басқармасына  жазбаша аудармашы ретінде мемлекеттік қызметке орналасады. 1904-1914 жылдары  аралығындағы  он жылдық жұмыс кезеңі байқалмай өте шығады. Ол өз міндетін адал  атқара жүріп,  гимназияда оқығандай ынтамен жұмыс істеді.  Қызмет барысында  даулы мәселелер мен қайшылықты істерге кіріспеді. Өзінің мансап сатысында  И.Жайнақов уездік басқарма  кеңесшісі  қызметіне дейін  көтерілді. Осы уақыт аралығында   әріптестері Иса Тергеусізовпен, Тоқаш Бокинмен, Нүсіпбек Жақыпбаевпен және басқалармен танысып, жақын араласты.

И.Жайнақов пен И.Тергеусізов  Верный ерлер гимназиясында бірге оқыды. Бірақ олардың шынайы достығы Верненск уездік басқармасында аудармашы болып бірге жұмыс істеген кезде басталды. Олардың өмірге деген көзқарасы ортақ еді. 1899 жылы Верныйда Жетісу облысы әкімшілігінің рұқсатымен құрылған «Ағартушылықты жақтаушылар қоғамының»  жұмысына қатысты.  Сонымен қатар, Верный қаласының мұсылман халқына арналған жексенбілік мектептерде қазақ тілінде  дәріс оқыды.

И.Жайнақовтың  Барлыбек Сыр­ттановпен көтеріліске дейінгі уақытта  араласуы оның саяси көзқарасының қалыптасуына әсер етті. Оған әкесінен зейінділік  пен ұйымдастырушылық қабілет  дарыды. Патша әкімшілігінде  жұмыс атқарған кезінде қазақ халқына қарсы жүргізілген оқшаулау  мен отарлық басынушылық саясатының зардаптарын  өз көзімен көрді.

Б.Сырттанов (1866-1914) Жетісу облысы Қапал уезінің тумасы және Санкт-Петербург университетінің түлегі, «Алаш» партиясының бүкіл қазақ съезінің бастамашысы болды. Кейіннен оның көзқарастары  «Алашорда» қозғалысы мен «Алаш» партиясының  бағдарламаларына негіз болды. И.Жайнақов пен Б. Сырттанов 1910 жылы қазан айында Верный уезінің  Ұзынағаш ауылында Қырғыз зиялыларының өкілдері Шабдан Жантаев, Дуур Сооронбаев, Мәмбеталы Мұраталиев және т.б. қатысуымен жасырын кеңес өткізеді.

И.Жайнақов И.Тергеусізовпен бірге Міржақып Дулатовтың 1909-1911 жылдары Уфа мен Орынборда шығарылған «Оян, қазақ!» кітапшасын таратуға атсалысты.  Бұл патша өкіметі тарапынан  революцияшылдар мен  ұлттық-ағартушыларды   қуғындауға  ұшыратқан кезең болатын. Бұл кезде М.Дулатовтың  «Оян, қазақ!»  кітапшасының Ресей губерниясының қазақтар көп қоныстанған аймақтарында, әсіресе,  Жетісуда кең таралуына мүмкіндік туды.

Осы Бірінші дүниежүзілік соғысқа дейінгі уақыт аралығында патша үкіметі  қазақ интеллигенциясын халық арасында ағартушылық  қызмет көрсетуші ретінде ғана пайдаланды. И.Жайнақов бұл іске белсенді қатысады. Оның үстіне, оны патшалық биліктің  тұтқынға алу қаупі төнді, өйткені, патшалық шенеуніктер саяси сенімсіздік білдіріп,  кез келген адамнан сезіктеніп күдікті ретінде қарады. И.Жайнақов Иса Тергеусізов берген кітапшалардың Үлкен Алматы және басқа да болыстық ауылдарға таралуына атсалысты. Осылайша, Ибраһим Жайнақов патша тыңшыларының күдігіне ілініп,  Верный полициясы мен жандармдық іздестіру пунктінің жасырын қадағалауына түсті.

И.Жайнақов татар Чанышевтар отбасының қызына үйленіп, бұл некеден Мируақас пен Сайытжан деген ұлдары  дүниеге келеді. Көп ұзамай әйелі қайтыс болады. 1915 жылы қайтадан  үйленеді. Оның  екінші әйелі – әйелдер гимназиясын бітірген Гүлсім Дадабаевадан  Рұкия мен Әсия атты қыздары туады. Кейіннен  Қытайда  эмигрант болып жүргенде, Омар атты ұлы, Фарида мен Кашифа атты қыздары дүниеге келеді.

1914 жылы Ресейдің Бірінші дүниежүзілік соғысқа қатысуы себепті  Жетісу өңірінің де  әлеуметтік-саяси жағдайы бірте-бірте құлдырай бастады. Бұл жағдай майдандағы орыс армиясының үлкен шығынға ұшырауы және соғыс маңындағы аймақтарда тыл жұмыстарына арналған жұмыс қолдарының жетіспеушілігімен байланысты туындады. 1916 жылдың маусымында патша үкіметі Ресей империясының Оңтүстік-Шығыс  аймақтарындағы  ер-азаматтарды тыл жұмыстарына жұмылдыру туралы жарлық шығарды. Халықтың бұл жарлыққа қарсы наразылығы  ұлт-азаттық көтеріліске айналды. Көтерілісті Бекболат Әшекеев басқарды.

 Осы кезде бұл халықтың жаппай  қырылуына әкеліп  соғатынын ұққан  И.Жайнақов, И. Тергеусізов, Ә. Бөкейханов пен А.Байтұрсынов халықты күші басым патша билігіне уақытша  қарсылық көрсетпеуге, сабыр сақтауға   шақырды. Патша үкіметінің маусым жарлығына қарсы шыққан көтерілісшілер бар болғаны қолдан жасалған қару-жарақпен және қылыштармен қаруланған болатын, ал патша әскерінің жазалау күштері неғұрлым жетілдірілген қару-жарақпен жарақталған еді. Бастапқыда рухы  күшті  көтерілісшілерді жергілікті қазақ халқының әртүрлі  әлеуметтік топтарының өкілдері қолдап,  Алаштықтар мен болыстық басқарушылар да көтерілісшіл халықтың жағына шықты.  Мұның соңы патша үкіметі тарапынан сенімсіздік тудырып,  титулдық кеңесші И. Жайнақов, жазбаша аудармашы И.Тергеусізов, колледждік асессор Қалығұл Чигиров (Шығыров), губерниялық хатшы Қайсар Тоқсанбаевтардың қудалауға ұшырап, тергеуге тартылуына себеп болды.  Тергеу барысында И. Жайнақов: «Халыққа түсіндіру жұмыстарын жүргізу кезінде кейбір бай-шонжарлардың теріс пікірлеріне қосылмау қажеттігін,  жоғарыдан түскен жарлықтың ешқандай талқылауға жатпайтындығы мен бірден шешіле қоймайтындығын жеткізуге тырысқандығын, сонымен қатар,  оларды  тыңдағандарға ақиқат жолында болуларын, өз болыстығына қайтуларын, кедергі жасамауларын сұрадық», – деп айтады.  Оның сөздерін  растаған Тергеусізов: «Жайнақов қырғыздармен (қазақтармен – Д.Қ.) әңгімесінде, олардың  ешқандай  алыпқашпа  сөздерді тыңдамауын, ал жұмыс істеп тұрған әскердің тылына қажетті бағыттарын түсіндіре отырып, әр ауылда  үкімдер шығарылып, тізімдер жасау керектігін  және басқа болыстар үшін оның үлгі болатындығын түсіндірді», – деді (ҚР Орталық мемлекеттік архив, 77 қор, 1-т., 881-іс, 43 б).

1917 жылы Ақпан төңкерісінен кейін «Алаш-Орда» қозғалысы «Алаш»  партиясы атынан  өзін ресми  жариялағанымен, Алаштықтар өз қызметін 1905-1907 жылдардағы бірінші орыс революциясынан кейін бастаған болатын. Алаш Орданың негізін қалаушылар Әлихан Бөкейханов пен Ахмет Байтұрсынов ресейлік кадеттер партиясының мүшелері болды. Көп ұзамай оларға азаматтық және әскери білімі бар басқа да қазақ зиялылары қосылды. Ресей губерниялары мен облыстары арасындағы қазақ жерлерін бөлу «Алаш» партиясының қызметіне кедергі болған жоқ. Жетісудан Мұхамеджан Тынышбаев, Ибраһим Жайнақов, Иса Тергеусізов, Аманжол Садықов, Нүсіпбек Жақыпбаев, Мәңке Ысмайылов, Сатылған Сабатаев, Базарбай Мәметов ерекше көзге түсті.

1917 жылдың 21-28 шілдесінде Орын­бор қаласында Бірінші бүкіл қазақ съезі шақырылады, оған «Алаш» партиясының өкілдері және ресейлік төрт губернияның барлық қазақ облыстарынан делегаттар келді. Жетісудан осы съезге барған он бір делегаттың ішінде Ибраһим Жайнақов та бар еді.  Съезде Жетісу облысының халық санының  бөлінісіне  сәйкес, негізінен қазақ халқының   мүддесіне сай  15980 мың рубль көлемінде қаржы бөліну туралы ерекше шешім қабылдады.

1917 жылғы Ақпан төңкерісінің нәтижесінде Жетісу билігі О.А.Шкапский басқарған Уақытша үкіметтің қолына өтеді. М.Тынышбаев Жетісудағы  Уақытша үкіметтің комиссары болып тағайындалады. Осы  жаңа саяси жағдайда И.Жайнақов титулдық кеңесші қызметінде  қалдырылады және толық қоғамдық-саяси қызметке қосылады. Жетісу облыстық қырғыз-қазақ комитеті (1917-1918) құрылады, оның төрағасы болып И. Жайнақов сайланады. Сонымен қатар, Жетісудағы «Алаш» партиясы кеңесінің төрағасы болып сайланады. Оған дейін И.Жайнақов іссапармен барып, Сырдария облысы Уақытша үкіметінің комиссары болып тағайындалды, бірақ ол көп ұзамай Жетісу жеріне қайта  оралады.

И.Жайнақов 1917 жылдың қазан айында Жетісу облысынан Ресей империясының Құрылтай жиналысына ұсынылып, өз бәсекелестері – Орест Шкапский   мен Дардайыл Абдуллиндерді жеңіп,  алаштықтар  Мұхамеджан Тынышбаев, Әбдікерім Сыдықов, Дуур Сооронбаевпен бірге сайланады. Бұл жеңісте оған  қазақтар ғана емес, қырғыздар да  қолдау көрсетеді.

1918 жылдың наурыз айының басында Жетісуда Кеңес өкіметі орнады. Жаңа большевиктік үкімет жазалау саясатын бастады. Жетісу облысы Уақытша үкіметінің мүшелері ғана емес, бай-кулактар мен қазақтар да, Алашорда қайраткерлері де қуғын-сүргінге ұшырайды. Олардың қатарында И. Жайнақов та болды.

 Онымен бірге «Алаш» кеңесінің мүшелері С. Сабатаев пен О.Әлжанов қамауға алынды. Большевиктік үкімет Жетісудағы И.Жайнақовтың жоғары беделін мойындауға мәжбүр болды: «Тұтқындалған Жайнақов, Сабатаев және Әлжанов қырғыздардың (қазақ – Д. Қ.) және оған барлық қырғыз халқының жағдайына (кедей және бай)  қарамастан үлкен құрметпен және сеніммен қарайтындығы белгілі, сондықтан, оларды тұтқындау қырғыздар (қазақтар) үшін оларды ең мықты мүдделерін қорғаушылардан  қасақана айыру деп айыптауы мүмкін...» (Алматы облысы Мемлекеттік архиві. 348-қор, 1-т., 35-іс, 10-б.).

Тергеу жиырма күнге созылды. Жауап алу кезінде  И.Жайнақов тергеу органдарын  өз ұстанымдарының дұрыстығына көздерін жеткізе білді: «Мен қырғыз халқының таңдаған тұлғасы ретінде әр түрлі жиналыстарда және съездердегі сөйлеген сөздерімде халықтың еркіндігін, ескі режим кезінде тоналғандығы мен  шеккен азабын, жаңа құрылыс кезінде де  зардап шегіп отырғандығын айтып жүрдім». Осылайша, бір жағынан И.Жайнақовтың ерлігі, табандылығы және дәлелдері болса, екінші жағынан халық пен «Алаш» кеңесі тарапынан кең қолдау табуына орай большевиктік билік оны  тұтқыннан босатуға негіз  болды.

Сонымен, И.Жайнақовтың беделі, «Алаш» партиясының принципшілдігі мен қаталдығы, халықтың көпшілігінің қолдауы   нәтижеге жетті. Біріншіден, Уақытша үкімет Ресей империясының байырғы халықтарына қатысты патша өкіметі ұстанған саясатты жалғастырды. Екіншіден, большевиктік билік Уақытша үкіметті ауыстырғанымен, болашақта езілген  халықтарға еркіндік беру жайлы  уәдесін ұмытып, оны орындамауды көздеген болатын. Үшіншіден, қазақ халқының еркіндікке ұмтылу  мәселелері бойынша большевиктердің ұстанымдары «Алаш Орда» бағдарламасымен  сәйкес келді, бұл кейіннен оларды ұлтшыл деп  айыптауға себеп болады.

1918 жылдың көктемі мен жазында Жетісу қазақтары барлық жерде Кеңес билігіне қарсы көтеріліске шықты, кейін оларды басып тастады. Семей облысы  жақтан   атаман Б.Анненков бастаған ақгвардияшылар көмекке шықты.  Азамат соғысы кезінде бейбіт тұрғындар мен негізінен қазақ халқы айрықша азап шегіп қырғынға ұшырады. Мұндай жағдайдан кейін, 1918 жылдың тамызында Алашорданың өкілдері әскери дайындығы жоқ қазақ жастары арасынан өзін-өзі қорғау отрядтарын құра бастады. Мұндай өзін-өзі қорғау отрядтары милиция деп аталды. Сонау 1917 жылдың желтоқсан айында Ә. Бөкейхановтың  басшылығымен Орынборда өткен «Алаш» партиясының жалпықазақ съезінде Алаш автономиясы (республика) 1917-1920 жылдары  Қазақстанның солтүстік астанасы Семей қаласында  құрылып,  армияның  негізі болатын  қарулы милиция жасақтарын құру туралы қаулы қабылдады. Жетісу және Сырдария облыстары 1917-1918 жылдары Мұхамеджан Тынышбаев пен Мұстафа Шоқай басқарған Түркістан автономиясының құрамында қалды.

1918 жылдың қаңтар айында Верныйдағы бірінші Жетісу облыстық қазақ съезінде милиция жасақтарын құру туралы мәселе қарастырылды. И.Жайнақов бастаған «Алаш» партиясының кеңесінде қорғаныс мәселесін шешу тапсырылды. Жетісудың солтүстігінде орын алған күрделі жағдайға байланысты 1918 жылдың тамызында И.Жайнақовтың басшылығымен Жетісу облыстық Алаш-Орда кеңесінің мүшелері Лепсі уезіне аттанады. Лепсі уезіндегі азаматтық соғыс Черкас қорғанысымен байланысты болды. Алаш-Орданың басқа да мүшелері  алаш жүздіктерін қалыптастырумен айналысты. Алашордашылардың қолбасшылығымен  жасақталған жүздіктердің командирлері болып  Жетісудағы  қазақ әскерлерінің офицерлері тағайындалды. И.Жайнақов: «Офицерлік шені  туралы айтпағанда, қарапайым прапорщик болу үшін де  лайықты білімі болумен қатар білім алу да қажет», – деді (Джайнакова Н., Кадышева-Акчекеева З. Потомки об И.Джайнакове. – Алматы, 2017. – С.19.)

Екінші жағынан, қазақтар да Қызыләскер қатарына кірді. Бүкіл Ресейдегі  сияқты Қазақстан аумағындағы жергілікті жерлер мен қалалар қақтығысушы тараптардың қолына кезекпен кезек өтіп отырды. Ақ гвардияшылар автономияны мойындамады. Қазақ халқы ақтар мен  қызылдардың   қолынан зардап шегіп, көптеп қаза тапты. Бұл факторлар Алаш-Орда көшбасшыларын большевиктермен ымыраға келуге мәжбүр етті.

1919 жылдың сәуірінде «Алаш» партиясының барлық қайраткерлеріне рақымшылық жарияланды, өйткені, большевиктермен келіссөз жүргізе отырып, ұлттық автономия мәселелері бойынша өзара келісімге келді. Ал ақгвардияшылар  үкіметті мойындамағандықтан   қуылды. Рақымшылық «Алаш» партиясының барлық мүшелеріне таратылды.

  Алайда, алаштықтардың ешқайсысы өз көзқарастарынан бас тартпады.                  И.Жайнақов рақымшылық жасаудың  уақытша екендігін түсінді. Жетісу облыстық ревкомының төрағасы Ораз Жандосов алаштықтарды білімді және жоғары білікті мамандар ретінде жоғары бағалаған  және өз қамқорлығына алған. Өкінішке қарай, «қырғыз (қазақ –Д.Қ.) Кеңес жұмысына алынған интеллигенция  екі  айдан кейін-ақ қудаланып, кейбіреулері өлім жазасына кесілді. Осылайша, И.Жайнақов, И.Тергеусізов, Дүйсебаевтар Верныйдан қашуға мәжбүр болды. Қырғыздар қызметкерлерсіз қалды» (Ураз Джандосов. Документы и публицистика (1918-1937). Алматы: «Қазақстан», 1999. – Т.1., с. 52-53).

Алаштықтар большевиктік  рақымшылық жағдайында үш бөлікке бөлінді. Кейбіреулері Кеңес билігімен ынтымақтаса бастады, басқалары қарулы күресті жалғастырды, ал үшіншілері  эмиграцияны жөн көрді. Кеңес билігіне қызмет еткендер кейінірек қуғын-сүргінге ұшырап, күресті жалғастырушылар қаза тапты немесе қашып кетті. 1920 жылы И.Жайнақов И.Тергеусізовпен бірге Қытайға кетеді. Қытайда олар қытай қазақтарының ағартушылық және ұлт-азаттық қозғалысының жұмысына белсене қатысады.  Онда  Алаш-Орда қайраткерлерінің  тәрбиесін алған Шыңжаңдық қазақ ақыны Таңжарық Жолдыұлымен (1903-1947) танысады, оларды идеялары мен көзқарастары жақындастырады.

И.Жайнақов Жетісудағы  Алашорда үкіметінің басшысы болып, 1917 жылдың қараша айында Қоқанға, одан кейін Ташкентке кеткен М.Тынышбаевтың орнына   басшылық жасады. Большевиктік билік жарияланған  рақымшылыққа   қарамастан, олардың қарсыласуын  кешіре алмады. И.Жайнақовты қамаудан  босатқанмен, енді  оның  отбасына қауіп төнді. Осындай жағдайдан соң олар  Қытайға көшіп кетуге мәжбүр болды. Олар алдымен Құлжаға жақын жерде  тұрды, кейін ары қарай көшіп кетті. Қытайда тұрған кездерінде  қазақтар үшін мектептер ашты және ауруханалар салды, қайырымдылықпен айналысты.

1939 жылдың соңына қарай Синьцзян губернаторы Шэн Ши Цай Қытайдағы  қазақ зиялыларына қарсы қуғын-сүргін жұмыстарын бастайды. Оларға Кеңес үкіметінің тыңшылары және сепаратист ретінде күдікпен қарады. 1940 жылы 150 мыңнан астам қазақ Құлжада тұтқындалып, Үрімжіде түрмеге отырғызылды. Олардың арасында Таңжарық Жолдыұлы, Иса Тергеусізов пен Ибраһим Жайнақов та болды. Ақын Таңжарық Жолдыұлының айтуынша, Ибраһим Жайнақов 1942-1943 жылдары Үрімжі  түрмесінде дарға асылған.  Таңжарық Жолдыұлының өзі де  1947 жылы сол жерде аурудан  қайтыс болған.

«Алаш» қозғалысы көшбасшыларының бірі болған Ибраһим Жайнақовты тарихтың  қатал  тағдыры  аяған жоқ.  Оның үлкен ұлдарының тағдыры да қайғылы  аяқталды. Сайытжан 1937 жылы қайтыс болды. Екінші дүниежүзілік соғысқа қатысқан Мируақас кейін «халық жауының» ұлы ретінде жер аударылып,  азапты   жылдарды бастан кешірді. Кіші ұлы  Омар, қыздары Рұқия, Әсия, Фарида және Кашифа сол заманның құрбандары ретінде түрлі  қиындықтарды  бастарынан өткізіп,  сталиндік қуғын-сүргін кезінде аман қалды. И.Жайнақовтың қалған ұрпақтары өсіп-өнді.  1950 жылдардың басында И.Жайнақовтың  отбасы Қытайдан елге оралды. Қорыта айтқанда, Ибраһим Жайнақов – өз  халқының бостандығы мен тәуелсіздігі үшін өмірін қиып,  перзенттік  борышын адал атқарған азамат.