• Ұлттану
• 09 Қаңтар, 2013

Жеті ата және шежіре

Әлем халықтарының салт-саналарымен салыстырғанда ұлттық мәдениетімізде мақтанышпен айтатын қасиетті дәстүр­леріміз баршылық. Соның бірі – ата-бабамыздан жалғасқан, бүгінгі күндегі озық медицинаның дәлелдеуінен өткен жеті аталық ұстаным, жеті атаға толмай қыз алыспайтын қазақи шежірелік жүйе. Ол – қазақ халқының дәстүрлі салт-санасында ата-тектің жалғасуын реттейтін қасиет. Осыған байланысты ежелден бері қазақ халқында өзінің жеті атасын білуі әрбір азаматтың борышы болып саналады. Сонымен бірге бұл – ата-ана үшін отбасылық үлгі-өнегенің әліппесі. Тек ата-анасынан жастай айырылған жетімдер ғана мұндай тәрбиеден мақұрым қалатын. «Жеті атасын білмеген жетімдіктің белгісі» деген сөз де осыдан шыққан болса керек. Халқымыз баласын кішкентайынан жеті атасын тануға үйретеді. Біріншіден, бабадан тараған ұрпақтар бір атаның балалары саналады. Ал, екіншіден, баладан тарайтын ұрпақ әкеден бастау алып, жалғаса береді. Жеті аталық рулық жүйенің маңызы мен мәні, қоғамдық рөлі мен өнімі жайлы «Қазақ ұлттық энциклопедиясында» былай делінген: «...өз ата-бабасын жеті атасына дейін білу әрбір қазақ азаматы үшін міндет болған. Мұның өзі қазақтардың этноерекшеліктерін танытуда. Бұл жетіаталық жүйе ел басынан өткен қиын-қыстау кездерде тегінен көз жазып қалмауына және басқа халықтармен ассимилияцияға түсіп кетпеуіне себепші болды. Жеті ата мен ру шежіресін білу көшпелі қоғамда өмір сүрген халықтар үшін өмірлік қажеттілік еді. Жеті атадан үш жүзге дейінгі біртұтас туысқандық бітім бірнеше ғасырлар бойы «қазақ халқы бір атаның баласы, бір тамырдан тараған» деген ұстанымды орнықтырған. Жеті атасын тарата білу арқылы әркім көрші рулармен байланысын білетін. Сөйтіп бүкіл қазақтың біте қайнасқан туыстығына көзі жеткен. ...Жеті атасын, руын, жүзін білген соң, қазақтар туған жерінің кез-келген шалғайында өзін туысқандарының ортасында жүрген алып бір отбасының мүшесіндей сезінетін. Нәтижесінде, үлкен бір отбасы секілді ұлттың біртұтас зердесі қалыптасты. Жер басып жүргендер ғана емес, жадында сақталған баяғы ата-бабасы да тірілердің санасында тірілгендей, жалғасын тапқан. Жеті аталық ұстаным бүкіл халықтың бойында еш мәжбүрлеусіз, мейлінше тегеуірінді рухани бірлік сезімін терең сіңдіреді. Ол – этнотуыстықтың қуатты, арқаулы темір қазығы болды». Халық жадында берік сақталған жетіаталық ұстанымның ұлт болып ұйысуымызға, ұлттық құндылықтарымызды сақтап оны дамытуымызға әсері мол болды. Тағдырдың талай тауқыметін көріп, бұл күндері әлемнің отыздан артық елінде тарыдай шашылып жүрсек те, біртұтас халық ретінде тарих сахнасынан көрінуімізге тигізген үлесі мен пайдасы, құны мен қымбаты, рөлі мен маңызы туралы мұнымен ғана тоқталуға болмайды. Дүниедегі барлық халықтың таралу тегі болатынын, тіпті, өз ата-бабаларын Нұх пайғамбардан бастап таратып көрсететін ұлттардың да барын білеміз (араб, еврей ұлттарының осындай «ұлттың тегі» дейтін шежірелік таралу кестесін көргенбіз). Әйткенмен, әзірге жетіаталық ұстаным әлемдегі қазақтан өзге ұлттарда бар екенін есті­медік. Ол жеті ата немесе жеті ұрпақ атауына сәйкес атау-терминнің өзге ешбір халықтан шықпауынан да белгілі. Жеті ата танымының қазақ халқында бағ­зыдан келе жатқан тамыры терең ұғым еке­нін арнаулы атаулары дәлелдейді. Жоғарғы салыстырудан қазақтың жеті атаға дейінгі атауының толық екенін, бабадан кейінгі атауларға ата сөзінің ал­дына ұқсамаған анықтауыш қосылып барып жасалғанын көреміз. Ал, ханзу мен ағылшындардың ата атаулары тек 5-атаға дейын екенін, мұндағы 5-ататек, ата-баба деген жалпылама атауға сәйкес келеді. Ал, жапон және ұйғырлардың ата тегі 3-4 әулетке дейын ғана айтылса, орыстарда арнаулы атаулар болғанымен ұстаным жоқ. Біз бұл салыстырудан қазақтың ұрпақ таратылуы ұзақ әрі атауларының да көп екенін көреміз. Жеті ата атауының қазақта тамыры те­рең, үлкен ұлттық ұлағатты шежірелік жүйе екенін, оның қазақ өміріндегі маңызын жоғарыда баяндап өттік. Алайда, осы ұлы­лықтағы алалықтар, яғни, жеті ата атауын­­дағы бірізділіктің болмауы, біздің осы мақаланы жазуымызға түрткі болды. Мақ­сатымыз, әр жерден шығып жатқан қазақ ру шежірелеріндегі түрлі атауларды өзара салыстырып, жалпыға ортақ бір жүйелі атауға тұрақтандыруға күш салу. Олай етпейінше, ұлттық болмысымыздың мызғымас тірегі болған ұлағатты ұғымы­мызды өзгелердің мойындай қоюы екіталай. Бұл орайда, алдымен, қазақтың жеті ата, жеті ұрпаққа байланысты айтылатын атауларды жинас­тырып салыстырамыз. Біріншіден, жеті атаға кімдер жататынын анықтап алған жөн. Бүгіндері жеті ата десе болды көптеген адамдар «бала, немере, шөбере ...» деп жеті ұрпақты тізбектейді. Бұл қате ұғым. Өйткені, қазақ әдетте, «руың кім?, ата-тегің кім?» деп сұрасады. Әрине, бұл сұраққа әкеңнен бас­тап жеті атаңа, тіпті руыңа дейін жалғап жауап бересің. Бұл деген – арғы тегіңнің кім екенін білу-білмеу мәселесі. Осы мәселе төңірегінде қазақ жазушысы, әрі эт­нографы  Сейіт Кенжеахметұлының тұжырымдары көкейге қонымды. Ол жеті ата ұғымының Қазақстан басылымдарында мүлдем қате таныстырылып жүргенін айтады. С. Кенжеахметұлы: «Жеті ата шежіресіне енетін атаулар туралы әртүрлі ойлар мен болжамдар, талас-пікірлер газет-журналдарда да, басқа ортада да туындап отыр. Мұның бір өкініштісі, сол пікірлер арқылы қате ұғымдар мен ой-түйіндердің байыбына терең бойламай айта салушылық пен қателіктер баспасөз беттерінде де, оқулықтарда да жиі көрініп қалады. Кейбір авторлар осы дәстүрді басқаша түсіндірмекші болып, өздері білмейтіндігімен қоймай, өзгелерді де шатастырып жүр», – дейді. Сонымен қоса, мектептік шараларда, «Өзін-өзі тану», «Дәстүр» сынды оқулықтар мен жур­налдарда жеті атаны бірде, ата, ба­ла, немере, шөбере, шөпшек, немене, туажат деп, бірде, ата, әке, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене десе, енді бірде, бала, немере, шөбере, шөпшек, немене, жүрекжат, туажат деп санамалап жатады. Мұның бәрі қате ұғымдар. Міне, осындай қателіктерді С. Кенжеахметұлы сынай келе, мұндай пікірлерді айтқанда әркім белгілі бір ұғымға немесе дәлелді дәйектерге, Төле, Қазыбек, Әйтеке сынды аузы дуалы билердің сөзіне жүгінгені жөн екенін айтады. Халқымыз тілге, сөзге мән берген. Сон­­дықтан да, қазақ қашан да аталы сөзге тоқ­тайтын. Олай болса, әңгіме етіп отырған тақырыпта «ата» деген сөз бар. Яғни, бұл «ата-баба» деген ұғымды көрсетіп, тайға таңба басқандай, соқырға таяқ ұстатқандай айтып тұр. Ал, бала, немере, шөбере деген – атамыз емес, ұрпағымыз. Сөз жеті ұрпақ емес, жеті ата туралы болып отыр. Олай бол­са, жеті ата шежіресі өзімізге дейінгі ата-бабаларымыздан бастап таратылады. Яғни: өзің, әкең, атаң, арғы атаң, бабаң, түп атаң, тек атаң. Рас, бұл атаулар кей жерлерде басқаша айтылуы да мүмкін. Бірақ, қалай дегенмен де, жеті ата жолы осылайша таратылатынын бұрынғы би, шешендер айтып кеткен. Қазіргі уақытта әр елдегі қазақ қалам­герлері мен тарихшыларының жеті атаны баяндауында үлкен алшақтық жатыр. Олардың кейбірінде ғана ұқсастықтар байқалады. Біз мұны ұқсас бір дерек көзінен алынған деп қараймыз. Сондықтан да, жеті атаны жеті ұрпақпен шатастырып жүрген тарихшылардың пікірі қате деген тоқтамға келеміз. Кей ғалымдар жеті атаны санамалауда қате атаулар қолданған. Атап айтсақ, үшінші атаны – үлкен әке, алтыншы атаны – чоң баба деп атап келеді. Дегенмен, жеті ата туралы қай түсініктемеге де назар салсаң, бәріне ортақ ата-баба деген атауды кездестіре аламыз. Мұндағы ата-баба ұғымы қазірде қосарланып келеді. Алайда, баба деген төртінші атаға сәйкес айтылады. Осы тұрғыда Нығмет Мыңжанидың жеті аталық ұстанымына бағынғанымыз жөн. Ол қазақтың жеті ата атауын былайша: бірінші – өзің, екінші – әкең, үшінші – атаң, төртінші – бабаң, бесінші – арғы атаң, алтыншы – түп атаң, жетінші – тек атаң деп санамалайды. Зерттеуші ғалым Ясиын Құмарұлы өзінің «Қазақ шежіресін зерттеу» атты еңбегінде: «Өберенің ел ішінде «немене», «шөпшек» деген нұсқалары бар. Бұл атаулар кей деректерде бір-бір атау болып, төртінші және бесінші ұрпақ атауы ретінде қолданылады. Сонымен қоса, кейде шөберенің баласын «немене» десе, ал немеренің баласын «немелтай» және «мүдежәт» дейді», – деп жазып осы атаулардағы тұрақсыздықтарға тоқталып өткен. Барлық деректерге көз жүгіртер болсақ, төртінші ұрпаққа дейінгі атауларда көптеген ғалымдардың дәлелдеулері бір-біріне сәйкес келеді. Бәрінде де төртінші ұрпақ шөпшек деп аталады. Тек бірен-саран ғалымдар төртінші ұрпақ өбере, кейін барып шөпшек болуы тиіс дейді. Бірақ, біз өбере атауын шөпшектің бір нұсқасына балап, екеуін бөліп-жармай бір ұғымға сыйдырдық. Сондай-ақ, Мақсұтбек Ниязбекұлы өз зерттеуінде жеті ұрпақ жүйесінде ұрпақ атауы бесеуден аспауы тиіс дейді. Оның айтуынша, адамның өзінің бел баласы − ұлы мен қызы, ұлдан туған баласы − немере, қыздан туған баласы − жиен, немереден туған баласы − шөбере, жиеннен туған баласы – жиеншары болады. Осылайша үшінші ұрпаққа дейін санамалай келіп, шөбере мен жиеншардан туған төртінші ұрпақты − немене, шөпшек және туажат деп атаған болатын. Ал, одан кейінгі бесінші, алтыншы тағы сол сияқты ұрпақтардың атауы жоқ. М. Ниязбекұлы бұған себеп ретінде, қаншалықты ұзақ өмір сүрсе де бесінші ұрпағын көруге адамның ғұмыры жете бермейтінін айтады. Бұл ғалымның мұндай зерттеуін жеті ұрпақ жүйесіне қосқанымыз ағаттық. Себебі, аты айтып тұрғандай, мәселе бес ұрпақ емес, жеті ұрпақ жүйесіне қатысты болып отыр. Осы жеті ұрпаққа келгенде көбіне төр­тінші және бесінші ұрпақ атауында тұрақсыздық байқалып жатады. Әрине, бұған белгілі объективтік жағдай себеп болса керек. Десе де, туыстық қатынас мәдениеті атауларының мұндай шатастықтары тіліміздің өрелігіне кері әсер етері сөзсіз. Тіп­ті, ұрпақтардың туыстық атауларының тия­нақтылығына, ұғымдылығына кесірін тигізбей қоймайды . Қазақ әрқандай затқа, құбылысқа ат қойғанда өте ыждахатпен қараған. Сондықтан да, қойылған аттардың өзіндік қисыны, дәлелі бар. Ұрпақ атауы да осындай. Мәселен, бала, немере, шөбере, шөп­шек атаулары тұрақты, бұлар – етене жақындықты көрсетеді. Туажат – бірге туысқан, бірақ аралығы алшақтап, жат болып бара жатқан ұрпақ болса, жүрежат атауы да аты айтып тұрғандай, түбі бір болса да тұрмыстары бөлектеніп, жүрістері де жаттаса бастаған дегенді білдірсе керек. Әйткенмен, жүрежат – жүре-жүре жатқа айналып барады дегенді, туажат – туғаннан-ақ жат дегенді білдіреді деп жүрежатты туажаттың алдына қоятындар бар. Қазақ рулары жеті атаға толғаннан кейін ғана қыз алысады. Енді «жеті ата толғаннан соң сегізінші атадан қыз алысу керек пе, әлде жетінші атадан бастап рұқсат етілген бе» деген мәселе төңірегінде ой өрбітейік. Кейбір көнекөздеріміздің жекжат деген атауды құда-құдағилықтан келген атау дегенін ескерсек, сегізінші атаның жекжат, тоғызыншы атаның жұрағат (құда-жұрат) аталуының сырын білгендей боламыз. Демек, бұл сегізінші буын бір-бірімен құда­ласып, жұраттаса алатынын білдірсе керек. Аталас рулар жеті атаға тола салып емес, қайта жетінші атаны толтырып, сегізінші ұрпаққа жеткенде ғана құдаласады. Жеті ұрпақ атауларындағы ендігі бір басын ашып алуға тиісті ісіміз бесінші ұрпақ атауы. Барлық санамалауда бесінші ұрпақ – немене деп аталады. Дегенмен, «немене» деген сөздің түп мағынасы қандай? Бұл сөз сұраулы мағынада, көбінесе ұнамсыз күйде қолданылады. «Жүйелі сөз жүйесін табады, жүйесіз сөз иесін табады», – деген қазақ осындай мағынасыз сөздерді айтса керек. Бұл сөзден ешқандай жүйе байқай алмағанымызды жасыра алмаймыз. Немене атауы туыстық атауға сіңіп кеткенімен, біздің көзқарасымызша бұл ешқандай қандастықты, туыстықты бейнелемейді және басқа ұрпақ атауларымен қабыспайды да, яғни, жаңсақ қолданылған атау болмақ. Бәлкім бұл атау «түсіндірме сөздікке» жаң­сақ берілуі де мүмкін. Сондықтан да, «не­мене» сөзінің орнына бейнелі ұғым – «көгенжат» атауын қолдансақ болады. Көген дегеніміз – шаруашылық тұрмысынан туындаған қазақтың төл сөзі. «Көк лағым көгенде жатып семіреді», – деген жұмбақты бәріміз білеміз. Демек, мұндағы көген сөзі арқылы туыстық байланысты сипаттасақ, жат деген алыс, бөлек не болмаса, көгені бөліне бастаған деп қарастыруға болады. Ең бастысы, мұндай жаңа атауды санаға сіңіру керек. Кейін, бұл атау сөйлеу дағдымызға түседі де, қолайлы әрі бейнелі атау болып басқа ата атауларымен қабысады. Олай болса, қазақтың жеті ұрпақ атауын былай: бірінші – бала, екінші – немере, үшінші – шөбере, төртінші – шөпшек, бесінші – көгенжат, алтыншы – туажат, жетінші – жүрежат деп топтастырайық. Бұл күнде ата жолын ұстанған әр қазақтың баласы өз тегін ата-баба шежіре­сінде көрсетілгендей, өзінен бастап қазаққа немесе қазақтан бастап өзіне дейін атап бере алады. Бірақ, жеті ата ұстанымы туралы бұл күнде көптеген ғалымдар жағынан теріске шығарылып, шындығына, ғылымилығына күмәнді көзқарастар сақталып жүрген «Шипагерлік баян» еңбегінде құнды деректер сақталған. Бұл дерек, жеті ата ұстанымының қазақта қашаннан пайда болғандығын білуімізге анық бағдар сілтейді. Аталған кітаптың 11-бетінде: «Жеті атадан ілгері қыз алысқандар бүгіннен бастап болмауы шарт. Егер, олай болса, болғанына көз жетсе, жұбайларды тең бас қылыштамақ керек», – деген сөз бар. Кітапта келтірілген бұл жарлық Жәнібек хан жағынан түсірілген екен. Жарлық болғанда да – қатаң жарлық. Бүкіл қазақтың бұлжытпас заңына айналған осы қағиданың бір кездері қолында заңдық күші болған, қаҺарлы хан жағынан қарар қылынып, қалт жібермей атқарылғаны шындыққа жанасымды әрі қисынды. «Қасым ханның қасқа жолы», «Есім ханның ескі жолы», әз Тәуке ханның «Жеті жарғысынан» хабардар екенін білдірген ұлы Абай: «Мен егер закон қуаты қолымда бар кісі болсам адам мінезін түзеп болмайды деген кісінің тілін кесер едім», – деген екен. Сонымен қоса, тағы бір сөзінде: «қазақты ақылды етіп түзеймін деп қам жеген адамға екі түрлі нәрсе керек: әуелі – бек үкімет, яғни қолында жарлығы болмақ керек; екіншіден, ол адам есепсіз бай болуы қажет», – дейді. Жәнібек хан міне, осындай қолында заңдық күші бар, бек үкіметтің иесі болған. Сөйтіп, қатаң жарлық арқылы жеті ата ұстанымын бүкіл қазақ халқына дәріптеген, тек дәріптеп қана қоймай іске асырған деп қорытынды шығаруымызға әбден болады. Пайымдағанымыздай, қазақтың бүгіні, ата-бұтар шежіресі қазақ хандығынан кейін бастау алса, жеті ата ұстанымы да сол кезден бастап іске қосылған. Әр екеуінің мақсаты да – халықты бірлікке, ынтымаққа шақыру болған. Сол арқылы тұтастықты сақтап, халықтың сапасын көтерді. Мейлі «жүз» құрамына кірсін, кірмесін, қазақ атына ұйысқан әрқандай ру мен ұлыс осы ұлттың тең дәрежелі мүшесі ретінде қаралуы керек. Өкінішке орай, ұлт шежіресінің бірлік үшін екені қаншама дәріптеліп жатқанына қарамастан, осы ұстанымды берекеге емес әрекеге пайда­ланғысы келетіндердің болғаны адамды ашындырады. «Үш жүзде» жоқ деп төре мен қожаны қазақтан бөлектегісі келетіндер осы айтқанымызға дәлел болмақ. Қазақтың бұрын-соңды тарихының төре мен қожасыз қаншалықты тұл дүние болатынын біле ме екен солар? Қазақ хандығы құрылғаннан тартып, құрдымға кеткенге дейінгі ел тізгінін ұстап, елім деп еңіреген Керей ханнан Кенесарыға дейінгі хандарды бөлектеп біз кіммен тарих жасамақпыз? Сондықтан да, «жүз» дегенге қаншама қазақы тұқымдық, генетикалық сипат бергенімізбен, онда аталық негіз жоқ. Бұл – атты көшпенділердің әскери құрылымынан шыққан құбылыс. Мәселен, ғұндар мен скифтердің үш құрамдас болғанын білеміз. Сәбетқазы Ақатаев: «Жүз» сөзінің мәні – «жақ», «бөлік», яғни соғыс ұғымы. Бұл ұғым әз Тәуке ханның құрылымынан бері қарай қолданылып келеді», – деп анықтама береді. Жүзіне қарай ешкімді де «қазақ емессің» деп айтуға еш адамның негізі, құқығы жоқ екенін осы анықтамадан-ақ байқауға болады. Думан Жақыпұлы, ҚХР «Шынжаң қоғамдық ғылымдары журналының» редакторы