• Келелі кеңес
• 09 Қаңтар, 2013

Қазақ БАҚ-ы әлемдік БАҚ-пен бәсекелестікке қабілетті ме?

Ақбота ИСЛӘМБЕК, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ, журналистика факультетінің 4-курс студенті

Транзиттік елдерде БАҚ қоғамның жаңа саяси мәдениетін қалыптастырушы басты фактор, әрі қоғамдық пікірді қозғаушы күш. Ал, Қазақстандағы масс-медианың ерекшелігі – ақпараттық дуализмнің орнығуы, яғни, қоғамдық сана мен идеялық бағдар қазақтілді және орыстілді БАҚ-қа кіріптар болып қалуында. Қазақтілді БАҚ ұсынып жатқан ұлттық идея «этномәдени тұжырымдамаларға» жүгінетін болса, қазақстандық идеяны жақтаушы орыстілді БАҚ «саяси-азаматтық көзқарастарды» негізге алады. Ал, статистика мәліметтеріне сүйенсек, 2011 жылғы дерек бойынша, отандық масс-медиа кеңістігінде қазақтілді БАҚ үлесі 19,1%-ды құраған болса, орыстілді БАҚ – 33,4%, ал, қазақ және орыс тілдерінде БАҚ үлесі 35 %-ды құрайды. Бұдан, біз қазақтілді БАҚ-тың пайыздық үлес салмағының әлі де олқы түсіп жатқанын көреміз. Сөз жоқ, осыған орай, «Қа­зіргі қазақ бұқаралық ақпарат құралдары әлемдік бұқаралық ақпарат құралдарымен бәсекелесе ала ма?» деген сұрақ туары анық. Ендеше, бүгінгі келелі кеңесіміздің қонақтары: «Қазақ газеттері» ЖШС-нің Бас директоры – Редакторлар кеңесінің Төрағасы Жұмабек Кенжалин, «Мысль» журналының Бас редакторы Сейдахмет Құттықадам, журналист Өмірзақ Ақжігіт, белгілі саясаттанушы Дос Көшім, философ Әбдрашит Бәкірұлы, «Экономика» газетінің редакторы Ахас Тәжутов, саясаттанушы, психолог Жарас Сейітнұр жоғарыдағы тілге тиек етілген мәселелер туралы өз ойларын ортаға салады. – Сіздердің пікірлеріңізше, қазіргі Қазақ­стан баспасөзі кеңістігінде, ақпа­раттық дуализм тұрғанда, бар тарапты біріктіретін супер идея шығару, не болмаса ортақ консенсус табу мүмкін бе? Осы тұрғыда, қазақ БАҚ-ы әлем­дік БАҚ-пен бәселестікке түсе ала ма? Жұмабек Кенжалин: – Қазақ қоғамын­дағы ең бір өзекті тақы­рып­тардың бірі бүгінгі әңгіме ар­қауына айналып отырған мәселе. Бір назар аударарлығы бұл тақырып белгілі бір уақыт еншісінде қа­лып қоймай, қо­ғамдық дамудың әр кезеңінде бой көте­ріп, пікір-таластардың арқауына айналып келген. Айталық, өткен ғасырдың 90 жылдары кеңес өкіметі ыдырап, ұлт рес­публикаларында егемендік шеру басталған сәтте ақпарат тұтынушы пақырыңыз осы сауалмен бетпе-бет келді. Өйткені, осы мә­се­лені күн тәртібіне шығаруға уақыттың өзі итермеледі. Әділін айту керек, ұлттық санадағы сіл­кініс ақпарат құралдарының рейтингін шырқау биікке шығарып жіберді. Цен­зураның шынжырын бытырлатып үзген ой еркіндігі қазақ баспасөзінің бойына қан жүгіртіп, шын мәнінде оны «халықтың кө­зі, құлағы һәм тіліне» айналдырды. Тарих, руханият, мәдениет, әлеуметтік әділдік та­қы­рыбындағы жылдар бойы жабулы күйде қалған мәселелер БАҚ арқылы жалғанның жарығына шығып, шындықтың бет пердесі ашылды. Жылдар бойы әңгіменің ақиқатына шөліркеп қалған халық, оның бә­рін ашқарақтана оқыды. Сондықтан болар қазақ газеттері салыстырмалы түрде кеңестік кезеңдегіден таралым деңгейі аздау болса да бұрын-соңды болмаған абырой беделге жетті. Оқырманның жансерігіне айналды! Ал, ең бастысы ұлтқа қызмет етті, Алаш елінің мұңын мұңдап жоғын жоқтады. Ал, осы тұстары өзге тілде шығатын басылымдар «асып кетті, жарып кетті», «көпір құлады», «жарық сөнді» деген секілді тұр­мыстық мәселелерді термелеген хабар- ошардан әрі аса алмай жатты. Бұл – кешегі өзіміз куә­сі болған шындық. Нәтижесі мынау: ұлт­тық басылымдардың жанында өзге тілде шығатын БАҚ арқан есе алмай қалды. Тағы бір мәселені қадап айтқым келеді. Егерде, осыдан 20-25 жыл бұрын қазақ қауымы дәл бүгінгідей ғаламтор игілігін, элек­трондық байланыс жүйесін пайдаланған болса, қазақ БАҚ-ның абырой беделі сол кез­дердің өзінде-ақ аспандап кетер еді. Сонда, дәл бүгін «Қазақ БАҚ-ы әлемдік БАҚ-пен бәсекелестікке қабілетті ме?» деген сауал қойылмас еді. Алайда, бұған қарамастан бәсекелестік тақырыбындағы әңгімені өзіміздің кәсібіміз төңірегінен өрбіткеніміз өте орынды деп есептеймін. Сейдахмет Құттықадам: – Қазіргі күні елі­­­­міз­де екі тілді де, тіпті, үш тілді де БАҚ құ­ралдары бар. Олар қа­зақ тілінде, орыс ті­лінде және бас­қа тіл­дерде де шығып жатыр. Ал, енді біреу­лері аудармалар. Бұл, ме­ніңше, объек­тивті мә­се­ле. Тарихқа көз жүгіртсек, бұндай жағ­дай Пәкістанда, Египетте де орын алған. Айталық, қазір, Үндістанның өзінде осы уақытқа дейін ағылшын тіліндегі басылымдар өте керемет материалдар шығарады. Египетте де дәл солай. Ал, біздегі жағдай басқаша. Өйткені, ағылшын өркениеті бөлек. Өйткені, ол әлемді билеген тілдердің бірі. Бізде болса, орыс тілі кеңістігінің деңгейі төмендеді. Сол себепті де, өзімізде қазақтілді басылымдар көп нәрсені қолға алу керек. Бірақ, бәрін бір тілге өзгертеміз деген болмау тиіс. Бұл мәселені асықпай іске асыру керек. Ең әуелі, біздің қазақтілді басылымдар тұтқасында отырған әріптестерімізге терең білім қажет. Ал, жалпы, қазақ журналистикасы орыстілді журналистикадан ешқандай кем емес. Тек, кей жағдайда, айталық тақырыпқа байланысты білімділік жетпейді. Мысалға, бір тарихи мәселені жазбас бұрын, оның экономикасы, мәдениеті қандай екенін біліп алған дұрыс. Экономиканы жазсаңыз, міндетті түрде сол елдің мәдениеті қандай екенін білгеніңіз жөн. Себебі, экономика мен мәдениеттің арасында үлкен байланыс бар. Қазақ журналистикасында мәселеге көп жағдайда тереңірек үңілмейді. Дегенмен, орыстілді журналистикада да бұндай қателіктер байқалып жатады. Шынымен де, қазақ және орыстілді журналистика арасында айырмашылықтар бар. Кеңістікке байланысты айтсақ, орыстілді басы­лымдардың кеңістігі кеңдеу. Көптеген мәсе­лелер қозғалып жатады. Қазақтілді кеңістік тарлау. Тек қана Қазақстанның өзінде 3/1-ін ғана құрайды. Сол себепті ол бізге, кейде, әсе­­­рін тигізіп жатады. Міне, осы мәселелерді ше­­шу үшін, қазақ жур­налистеріне біріншіден бі­лім болса, екіншіден, батылдық қажет. Олар ешнәрседен қорықпай, түрлі даулы кон­фе­ренциялар, талқылауларға қатысу керек. Сес­кенуді қоюы тиіс. Бір рет таяқ жейсің, екі рет таяқ жейсің, үш рет таяқ жерсің. Өйткені, дискуссияға бейімделіп, үйрену керек. Ал, төртінші ретінде сен қан­дай да бір пікір таласына әбден дайын боласың. Демек, келесі дауға барғанда сен сол мәселеге дайындаласың. Ғылымға, не мәдениетке, экономикаға байланысты кон­ферен­циялардан қазақ журналистері қалмау тиіс. Бұл міндетті түрде қазақ баспа­сөзінің мүмкіндігін ашатын, байытатын жағдайлар. Қазақ журналистикасының да керемет тұстары бар. Ол – тарих, мәдениет, әдет-ғұрып. Орыс тілінде бұл тақырыпты дәл жаза алмайсыз. Меніңше, қазақ тілі – жур­налистика мен әдебиеттің тілі. Қазақ тілінің өте көп нюанстары бар. Осы жағы­нан керемет суреттеуге бейім. Міне, қазақ тілінің жақсы тұстарын дұрыс пайдалана алмай жүрміз. Орыс тілін қанша бай осындай десек те, қазақ тіліндей көп нәрселерді жет­кізе алмайды. Осы тұрғыда, қазақ тілі француз тіліне жақын дегім келеді. Тағы ай­тарым, қазақ зарлағанды қою керек. Кеше отарлау саясаты болды, орыстар бізді басып бара жатыр дегенді қысқартпаса болмайды. Біз елдің қожайынымыз. Қожайын осы елді би­леу керек. Жақында Кенесары туралы дау болды. Міне, сол дауда мен өз жауабымды жазып жібердім. Қазақтың бір қасиеті бар, өт­кен екіғасырлық бодандық туралы зарлаймыз да жатамыз. Оның алдында он ғасыр бойы ғұндар, түркілер, қыпшақтар болған, ата-бабаларымыз Еуразия даласын биледі. Демек, отарлаушы болды. Ол туралы ешкім айтпайды деуге болады. Меніңше, осындай мәселелерден бас тарту керек. Демек, қазақтілді ақпарат құралдары өзін қожайын сезіну қажет. Ал, қожайын өзін керемет ұстап, орыстілді не басқа тілді ақпарат құралдарына қожайынша қарауға тиіс. Бізде ондай жоқ. Бізде сескену басым. Өмірзақ Ақжігіт: – Жаңа индустардың, Египеттің басынан өткен жағдайлар айтылды. Олардың біздің елден айырмашылығы, оларды отарлаған ел мүлдем басқа жақта. Ал, біздікі қасымызда. Сейдахмет Құтты­қадам: – Осы жерде Ирландияны айта кеткім ке­леді. Ирландия Анг­лияға қанша жыл бодан болды. Олар да шекаралас. Қазір Ирландия Ан­глиядан кем емес. Демек, мәселе шекарада емес. Өмірзақ Ақжігіт: – Әрине, мәселе тек шекарада емес.Бұл процестердің созы­­лып кетуінің екі себебі бар. Біріншіден, қазақ­тардың жаратылысы. Ол – ұяңдығы, үлкенді сыйлайтындығы, өз­гені қатты құрмет­тей­­тін­дігі. Сондай қа­сиет­­тер, тіпті, қазақ жур­­налистердің де бойында бар. Ал, орыс жур­налистері жарып кіріп, вице-министр болсын, әкімнен болсын еркін сұхбат алады. Ал, біздің журналистерде бұндай қасиеттер жетіспейді. Екіншіден, 20 жылдан бері қазақ журналистеріне оң көзбен қарайық деген көзқарас әлі де қалып­тасқан жоқ. Айталық, бір мәселені, елі­міздегі қазақ газеттері де, орыс газеттері де талқылап жазсын. Жауап ең алдымен, орыс газеттеріне беріледі. Үкіметіміз қазақ газеттеріне көп жағдайда, жауап бермей қоя салады. Халық бұны көріп отыр. Сондықтан, орыстілді басылымдарымыз бұны жақсы біліп алған. Бұның екі жағы бар. Меніңше, болашақта қазақ жігіттері ысылып, алдынан келгенді итеріп, артынан келгенді тебетін жағдайға жететін шығар. Бірақ, әлі де бұл мәселелер қалыптаспай келеді. Ал, егер, бұқаралық ақпарат құралдарына келсек, қазақтілді және орыстілді ақпарат құралдарында айырмашылықтар бар. Орыстілді журналистикада әділеттілік басым. Айталық, осыдан біраз уақыт бұрын Сергей Дуванов деген журналист ұлттық мемлекет туралы бірінен соң бір мақала жазды. «...Вот вам казахам, луна ближе чем национальное государство» деп жазды. Оған ешкім жауап қайтармады. Содан, мен оған «Ответ от патриотов журналисту-провокатору или чего так боится Сергей Дуванов?» деп жауап жаздым. Міне, осы мақаладан кейін, Дуванов тағы бір мақала жазды. Бірақ, ол басқа көзқараста болды. Біраз жері мойындалған. Ал, бізде қазақ журналистикасында қатып қалған сенімдермен жүреміз. Тағы айта кететіні, бізді артқа тартатын өзімізден шыққан орыстілді қазақтар. Жуырда, Республикалық газетке бір емес екі мақала бердім. Сонда, Мұрат Кетебаевтың мақаласы менен бұрын шықты. Егер, ол менің «Интересы казахов и казахстанцев» деген мақаламды оқыса, мүмкін, басқа пікірді ұстанар ма еді деп ойладым. Сөйтсем, бұл менің аңқаулығым екен. Арада бір ай өтті. Ол тура сол пікірде тағы бір мақала жазды. «Почему мы должны общатся на казахском? У всех должно быть право выбора» деген. Халықпен санасу да, ешқандай да беті бері қарау жоқ. «У меня должно быть право выбора языка и все». Осы тұрғыдағы басты күрес, өзіміздің ішімізден шыққан орыстанып кеткен қазақтармен болу керек шығар. Ал, енді, орыс не қазақ тіліндегі журналистика арасындағы бәсекеге келсек, қазақ басылымдарындағы талай талантты қыз-жігіттер бар. Қазақ журналистикасы орыстілді журналистикадан ешқандай кем жері жоқ. Бұндағы мәселе, қазақ газеттерінің таралымының аздығында. Сөз айтылып жатыр. Өкінішке орай, халыққа жетпей жатыр. Үкімет те қазақша оқымайды. Дос Көшім: – Жаңа Мұрат Кетебаев «таңдау болу керек» деп айтып жатыр дедік. Бұл өте дұрыс айтылған. Таңдау болуы қажет. Біз одан қашпау керекпіз. Олар орысша айтсын, біз қазақша жауап береміз. Сол уақытта біз жеңеміз. Себе­бі, біз екітілдіміз, бәрін түсінеміз. Таңдау дегенде, олар жеңіледі. Бірақ, олар орысша айтылғанға, біздің орысша жауап беретінімізді біліп отыр. Қарсыласудың бір түрі өз тілінде сөйлеп қарсыласу. Егер, ертең елімізде қостілділік енгізілсе, орыстар бір күн де тұрмай қашып кетеді. Себебі, олардың қорқатыны осы қостілділік. Қазақтар қостілді. Орыстар біртілді. Біздегі артықшылықтар сол. Бірақ, қазақтар соны пайдалана алмаймыз. Біз орысшаға қазақша жауап береміз. Біздің кемшілігіміз сонда. Кетебаевта тұрған ешнәрсе жоқ. Мен оны қолдар едім. Енді, «Қазақ журналистикасы бәсекеге қабілетті, әлемдік деңгейге жетті ме?» деген сұраққа жауап бермес бұрын, әлемдік деңгейдегі бәсекелестік не екенін біліп алғанымыз жөн. Мен оның бір ғана көрінісін білемін. Ол – қазақтілді баспасөздердегі мақалалар шетелдік баспасөзде басылып шыққаны. Демек, бұл әлемдік деңгейдегі бәсекеге қабілетті журналистердің бар екен­дігін, бәсекеге қабілетті тақырыптардың бар екендігінің көрінісі. Журналистер, редакторлар қазақ тілінде шыққан дүние- жүзіне қызық-ау деген материалдарды шамасы келгенше, сол мезетте аударып, шетел баспасөзіне жіберіп отыру керек. Сол жарияланған материалдардың барлығын емес, шетелге керектісі мүмкін пайдаланылады. Бұл, әрине, біраз жылға созылады. Бірақ, дегенмен, бұл бізге керек нәрсе. Біз­де жақсы жазылған материалдар бар. Біз оларды өз деңгейімізде ғана қараймыз. Сондықтан, біз әлемдік бәсекелестікке жеттік пе, жетпедік пе біле алмаймыз.Міне, осыны білуге ұмтылатын қадамдар әлі жасалған жоқ. Мүмкін, бұл мемлекеттік саясат болу керек. Біз тек олимпиададағы алтын медальдардың арқасында ғана бір жарқ ете қалдық. Бұл үш айдың ішінде ұмыт болады. Өйткені, олимпиада уақытша мәселе. Біздің қазақ елінің даму барысы, оның ішкі проблемалары,тағы басқаларын дүниежүзілік саясаттың ішіне енгізіп бере алатын болса ғана әлемдік бәсе­кеге шыққанымыз. Оған қоса, журна­листің беру деңгейі социолог, политолог деңгейінде болған абзал. Ол бізде жоқ. Қазақтілді материалдардың тура ағыл­шын тіліне, не француз тіліне тура ауда­рылғанын көрген жоқпын. Сайлауды бақылаған уақытта біздің аты-жөніміз New York Tіmes-қа, Washіngton post-қа шықты деп қуанып жатамыз. Бұл нақты қажеттіліктен емес, әділ сайлау туралы саяси қажеттіліктен туған нәрсе. Менің ойымша, бұл екінші мәселе. Қазақ еліне деген қызығушылық, бұл шетелдегі қызығушылыққа да байланысты. Қазақтілді басылымдар өздерінің деңгейі шетелдік ақпарат құралдарының деңгейіне жететіндей жұмыс істеу керек. Әбдрашит Бәкір­ұлы: – Айтатын мәселе­нің біразын Дос айтып өтті. Жалпы, ақ­­парат құралдары арасындағы майдан, бұл көршілес мемлекеттерде үнемі болып отыратын құбылыс. Бұл жерде, бәсекеге қабілеттілік мәселесін журналистердің өздері шешпейді. Журна­листің негізгі міндеті – өзіне берілген тақырыпты зерттеп, оны алаңсыз ашып, халыққа жеткізу. Ол үшін, Сәкең айтып кеткендей, журна­листке білім, көрегенділік, оқиғаны жан-жақты көре білетін ойлау мәдениеті ке­рек. Яғни, осы тұрғыда алсақ, қазақ жур­налистикасы ешнәрседен кем емес. Ал, енді қазақ журналистикасы өндірген өнімді әлем неге тұтынбайды? Бұл журналистің қолы­нан келетін шаруа емес. Журналист жазарын жазып өткізді. Ал, ары қарай оны өткізу мін­деті ұйымдастырушыға жүктеледі. Айталық, «Түркістан» газеті, «Ақиқат» журналдарының әлемдік деңгейдегі ақпарат құралдарымен тікелей байланыс орнатуға мүмкіншіліктері бар. Біздің қазақ басылымдары әлемдік деңгейдегі ақпарат құралдарымен байланыс орнатып, өздерінің үздік материалдарын аударып, сол әріптестік арқылы әлемге таратып отырса, қызығушылық пайда болар еді. Өйткені, қазақ тілінде шыққан үздік материалдарды ағылшын емес, орыс тіліне аударып беріп отыратын не мемлекеттік те, не жеке меншік те мекеме жоқ. Сондықтан, бәсекелестік мәселесін мемлекеттік деңгейде көтерген дұрыс дер едім. Ахас Тәжутов: – Екітілді ақпарат құралдарының болуы әлемдік кеңістікте жиі кездесетін жағдай. Мы­салға, Швейцария­да елдің бір бөлігі неміс тілінде, тағы бір бөлігі француз, тағысы итальян, тағы бір бөлігі ретро роман тілдерінде сөйлейді. Яғни, ақпарат төрт тілде тарайды. Глобализацияда бұл қалыпты жағдай. Ал, енді біздегі екітілді ақпарат арасындағы бәсекелестік туралы айтсақ, кез келген ақпарат құралының өз оқырманы болады. Яғни, қай ақпарат құралы болмасын, өз оқырманының талғамына сай бейімделеді. Меніңше, біздегі жағдай әлі өзгереді. Ол қоғамдық пікір, қоғамның сұранысына қарай өзгереді. Жарас Сейітнұр: – «Қазақтілді ба­с­па­сөз әлемдік баспа­сөзбен бәсекеге қа­бі­­летті ме?» деген сұ­раққа субъективті тұр­ғыда «иә» десек, ал объективті тұр­ғыда біраз ойланып қаламыз. Себебі, тіл­дік аудиторияның шек­­теулігін ескеру керек. Қазақтілді журналис­тер еш­кімнен кем емес. Бірақ, дегенмен, қазақтілді ақпарат құралдары орыстілді ақпарат құралдарымен салыстырғанда төмен деген қоғамдық пікір, психо­логиялық стереотип қалыптасқан. Және оны өзгерту қажеттілігі де бар. Әуелі, бұл стереотиптерді кім қалыптастырды? Өздері қазақша білмейтін адамдар қалыптастырды. Өздері оқымай, бірақ, осындай пікірді ұстанған адамдар бар. Бұл мәселе кез келген ресми, ресми емес отырыстарда да айтылып жатады. Бәрін білмеген бір жағынан жақсы да шығар. Өзара ішімізде ғана айтылатын изотериялық мәселелерді өзіміздің ана тілімізде талқылап аламыз. Тағы бір байқағаным, шетелден келген ғалымдар айтылғанды көп тыңдамайды. Әуелі, сол елдің баспасөзін оқып, өздері көреді. Сөйтіп өздерінің пікірін қалыптастырады. Олар ғылыми атақ, не дәрежеге мән бермейді. Алдымен, ақпарат сапасына қарайды. Айталық, біз интеллект сөзін айтқанда, оны ақыл-оймен байланыс­тырамыз. Мысалға, Қытайда бұл еліктеу деген мағынаны қамтиды. Сондықтан, меніңше, қазақ журналистикасының елік­тегенінде тұрған ешнәрсе жоқ. Әлемдік озық әдебиеттерге еліктеп, өзімізге керегін алып, репродукциялық сатыдан өту керек­піз. Кейіннен,шығармашылық сатыға өтуіміз де табиғи құбылыс. Өзіміз біле­міз, Қытай әуелі кез келген нәрсенің көшірмесін жасап алады.Кейіннен, өз нәрселерін шығарады. Бұл продуктивті көшіру. Өйткені, олар сол сатыда қалып қоймай, келесі сатыға көтерілетіндей дамыта көшіреді. Ал, бізде өкінішке орай, еліктеп, көшіру бар. Бірақ, ары қарай дамытып, жаңа өнім шығару жоқ. Жүйелі саясат жоқ, бәрі энтузиазм тұрғысында деп жатырмыз. Бәлкім, осы жүйелі саясатты қалыптастыру өзіміздің азаматтық позициямызға, есікті қағуымызға байланысты шығар. Қақпаса есік ашылмайды. Бүгін осындай тақырыпты көтеріп жатқандарыңыз өте дұрыс. Өмірзақ Ақжігіт: – Қай баспасөзден, не интернеттен оқы­сақ, «қазақтар сендер артта қалдыңдар, бәсекеге қабілетсізсіңдер. Міне, соны жасыру үшін бас көзсіз тіл туралы айта бересіңдер» деген пікірлерді жиі байқаймыз. Мүмкін, ол дұрыс та шығар. Бірақ, Қазақстанды жетпіс жылда көтерген қазақтілді адамдар тобы. Басшы болған ірі тұлғалардың бәрі қазақтілді. Бүгінде заман өзгерді. Соған қарамай, бізде кез келген салада жүйе жоқ. Қазақ журналистері қолынан келгенше жұмыс жасап жатыр. Қай мәселе болмасын, өзіміз бастама жасап, есікті өзіміз қақпасақ, ешнәрсеге де қол жеткізбейміз. Әбдрашит Бәкірұлы: – Кезінде Берік де­ген озық ойлы жі­гіт «Қазақ альманахын» ашқан болатын. Ол оған атағына, дәре­жесіне, лауазымына қа­рамай, бүкіл қазақ баспасөзінде жарияланып жатқан өткір, қазақ үшін маңызы бар мәселелер айтылған ма­қа­лаларды сол аль­манахқа жариялап, дайын «өнім» ретінде пайдаланған еді. Аз уақыттың ішінде, соны­мен-ақ халыққа танымал бола бастады. Мүм­кін, қаражаттың жоқтығынан шығар, ол журнал бүгінгі күні шығуын тоқтатты. Сол сияқты, қазір де әр саладан маңызды мақалалар жарыққа шығып жатыр. Бірақ, сондай мақалаларды топтастырып, оларды мемлекеттің мүддесіне қызмет еткізу керек. Бір жазылып, ұмытылып қалуы тиіс емес. Көтерілген мәселе мемлекеттік деңгейде есепке алынып отырса, оның мемлекеттің дамуына түзетулер енгізіп отыруына мүмкіндігі болады. Осы тұрғыда, мемлекет пен баспасөз бірігетін болса, ондай мемлекет әлдеқайда қарқынды дамиды. Ондай мемлекетті дамытып отырған баспасөз де, халық қаласын, қаламасын, әлемдік деңгейде өз орнын табады. – Қазіргі күні, қазақтілді және орыстілді БАҚ арасындағы идеялық қайшылықтар байқалмай ма? Бұл болашақта Қазақстан халқының консолидациясына, идеялық бірлігіне нұқсан келтіруі мүмкін бе? Ақпарат саясатында, бірыңғай БАҚ пен билік арасында мемлекеттік көзқарасты қалыптастырудағы қазақ БАҚ-ы мен орыстілді БАҚ-ының айырмашылығы бар ма? Ахас Тәжутов: – «У государства не бывает вечных дру­зей, у государства бывает вечные интересы» деген сөз бар. Егер, БАҚ құралдары мемлекеттік мүддеге қайшы келсе, бұл бір мәселе. Ал, ішкі қайшылықтар кез келген қоғамда болады. Несін жасырамыз, қазақтілді де, орыстілді де басылымдардың жеңіл желпі нәрселерді жариялап, жазатыны бар. Сол сияқты, үлкен қоғамдық мәселелерді орыстілді де, қазақтілді БАҚ-та көтереді. Кез келген ақпарат құралының өз иесі болады. Соған байланысты ақпараттың бағыты да бейімделеді. Тағы айта кететіні, кейбір телеарналар қылмыстық жағдайларды көп көрсетеді. Бұған себеп, халықтың қызығушылығы. Ал, кейбір арналар үлкен қоғамдық мәселелерді көтеріп жатады. Өкінішке орай, оған көп адам қызықпайды. Міне, сондықтан БАҚ қандай материал шығарса да бәрібір де рейтингке тәуелді. Дос Көшім: – Әңгімемді екінші сұрақтан бастасам, нұқсан келтіріп жүр. Дейтұрғанмен де, ол бұқаралық ақпарат құралдары, не журналистердің арасындағы майдан емес. Ол екі әлем, қазақтілді және орыстілділер арасындағы майдан. Ал, бұқаралық ақпарат құралдары сол екеуінің қаруы. Сондықтан, бұқаралық ақпарат құралдары, амал жоқтықтан, бұдан қашып құтыла алмайды. Амалсыздықтан саяси ойынға араласады. Ендеше, сіз қаласаңыз да, қаламасаңыз да бүгінде екі әлем, қазақтілді және орыстілді әлем, өкінішке орай қалыптасқан. Бұны біз талай жерде айттық, Ассамблеяда талқыладық. Бұл екеуінің арасын қалай жақындатуға болады?! Бірімізді-біріміз мойындамауға айналдық. Қазір әркім өз көзқарасын нақты догма, аксиома ретінде қабылдауға айналды. Бұл мемлекеттік тіл, топонимика, қазақ мәдениетін өркендету мәселелері. Былайша айтқанда, ол қазақ ұлтының мемлекеттілігін қалыптасу бағытындағы ана тілдегі баспасөз бен оған қарсы, бұрынғы Кеңес үкіметіндегі орыс тілінің артықшылығы және сол арқылы орыс тілді әлеуметтің артықшылығын сақтап қалуға бағытталған топ. Бұл екі бағыт, менің­ше, әлі күнге дейін келе жатыр. Менің бір таң қалғаным, әлі есімде, 2002 жылдары қарапайым «Рейтинг» деген мақала шықты.Оны Қыдырәлі жазды. Менің таң қалғаным, оның алдында, осындай рейтингтер жиі шығарылатын. Міне, сонда орыстілді оппозиция рейтингісінде әр уақытта бірінші орында Қажыгелдин тұратын. Ал, қазақтілді рейтингте Қажыгелдин сегізінші еді. Демек, біздің жеке адамдарды, саясаткерлерімізді таңдауымыздың өзі екі түрлі. Біздің көретін хабарларымыз, оқитын кітаптарымыз екі түрлі. Демек, екі әлем баяғыда қалып­тас­­қан. Ол әлемнің өзінің идеологиясы, өз психологиясы ең қорқыныштысы мақ­­сат-мүддесі бар. Бұдан біз қашып құтыл­майтындықтан, әңгіме осылардың арасын қалай жақындатуда. Меніңше, бұл тек бұқаралық ақпарат құралдарының міндеті емес. Бұл мәселе, мемлекеттің идео­логиялық жұмысының бағыты болу керек. Себебі, мемлекеттің қол астында көптеген орыстілді де, қазақтілді де басылымдар бар. Олар осы бағытты не жүргізе алмай отыр, не жүргізгісі келмей отыр. Тағы айта­тыным, қазақтілді журналдардың, интернетте сайттардың көптеп ашылғанынан қорқамын. Бұл да ойын. 100 000 тиражы бар газеттен гөрі, 10 000 тиражы бар газетті ашып қойған дұрыс. Тиражы 10 000-ды құраған газет бәрінің қолына жетпейді. Яғни, таңдау болады. Бұл да бір орыстілді топтың жасап жатқан қитұрқы әдісі деп айтса болады. Олар солай етіп жатыр деп жала жаба алмаймыз. Бірақ, бұл нақты саяси технологияға келеді. Қысқасы, бұл жерде екі жағдай бар. Біріншісі, қоғамдық ұйымдар, топтар осы мәселені түсініп, содан шығатын жолдарды іздену керек. Ол да шешім емес. Себебі, біз тырнақша ішіндегі сатқын болғымыз келмейді. Жаңа Дувановты әңгіме қылдық. Ол жақында: «Мені қазақ деп ата, қазақстандық деп ата маған бәрібір. Әңгіме, менің ұлттық бағытыма байланысты, адам есебімдегі құқығымнан шектемесеңдер болды», – деді. Яғни, ол сол сөзімен, жеке куәлігіне қазақ деп жазылса да, дайын екендігін білдірді. Бірақ, билік бұны пайдаланбайды. Өйткені, орыстың бәрін қазақ деп жазу біреулерге қажет емес. Оларға біреу қазақстандық, тағы біреу қазақ болып шарпыса бергені дұрыс сияқты. Меніңше, осыны біріктіретін бір нәрсе, ол мемлекеттік идеология. Және сол идеологияны көтерсе, азаматтар өз ойларын жеткізе бастайды. Бір ғана мысал, «Ұлт тағдыры» қозғалысының арнайы жобасы бар. Біз орыстілді облыс, аудандарға барып, казактарды, орыс общинасын жинап алып, мемлекеттік тіл туралы дискуссия өткіземіз. Оларға бар мән-жайды түсіндіріп, соңында балаларыңызды қазақ мектептеріне беріңіздер деген сарындағы плакаттар таратамыз. Соны біз әрбір облыстарда ғана жалғастырып қана қоймай, аудандарға да шығуды жоспарлап отырмыз. Орыстарды жинап алып, 20 жылдан кейін балаларының далада қалуы мүмкін екенін, «кастоправ» не «шопан» болып кету қаупі бар екенін жеткіземіз. Қазақ тілін оқу сондықтан қажет деп жар саламыз. «Қазақ тілін үйрене алмаймыз, сөздік жоқ» дегендер үшін «Балаларыңызды қазақ мектептеріне беріңіздер» дейміз. Қазір әрбір облыста 600-ге жуық басқа ұлт өкілдері қазақ мектебіне бара бастады. Бұл жерде мен солтүстік алты облысты тілге тиек етіп отырмын. Бұл бір ғана қоғамдық ұйымның жұмысы. Жа­қындату, түсіндіру. Біз тілдің мәселесін не болмаса «қазақ проблемасын» өзіміз айтамыз. «Қазақ проблемасын» өзіміз емес, орыстілділер арасында айтуымыз керек. Сонда олар шовинист, тағы басқалардың айтқандарымен, біздің уәжімізді салыстырады. Біз сондай салыстыруға баратындай адамдардың аздығы шығар. Орыстілді және қазақтілді басылымдар өз көзқарастарын сақтап қалады. Мен оларды өзгерте ал­май­мын. Мен оқырмандарды өзгерткім келеді. Мысалы, қазақ тілінің болашақта өр­кендейтінін, кері процесс болмайтыны орыстілді студенттер арасында айтылса және ол мәдениетті түрде жеткізілсе дұрыс болады. Мәдениетті түрде болғанда, мемлекетіміз сендердің көмектерің арқылы ғана дамиды дегендей сарында болу керек. Әрине, бұл жерде бұқаралық ақпарат құралдарының жұмысы өте үлкен. Біз орыстілділердің көз­қарасын жақсы білеміз. Ал, орыстар қазақтардың көзқарасын білмейді. Мүлдем басқаша, құбыжық есебінде қабылдайды. Менің бір идеям бар. Оны мен айтқанмын. Орыс, не басқа ұлт мектептері болсын, барлығы бір күнде «Менің болашағым – қазақ тілінде» деген шығарма жазса, оның ішінде 8-11 сыныптар жазса, миллион адам болады екен. Бұл идея негізінен Америкадан алынған. Және сол шығармалар қорытындысы бойынша жеңіп шыққан он оқушы президентпен кездессе, керемет болар еді. Бұл жердегі «менің арам ойым» – шығарманы жазып отырған миллион адам ойланады. Болашағының қазақ тілінде екенін түсіне бастайды. Бұл – бір миллион адамды ой­лантатын бағдарлама. Қысқасы, біз орыстілді аудиториямен жұмыс істемесек болмайды. Өйткені, орыстілді бұқаралық ақпарат құралдары қатып қалған. Біз оларды білеміз. Орыстілді қауым бізді білмейді. Бізді басқаша түсінікпен қабылдайды. Міне, осыны шешсек, сіз қойған сұрақтың шешімі табылады. Бұл мемлекеттік саясат болу керек. Сейдахмет Құттықадам: – Бұл өте объективті мәселе. Бірақ, бұл мәселеге қазақ бұқаралық ақпарат құралдары, қазақ зиялылары сырттан қарайды. Олар іштей бірге жүру керек. Мысалға, Дос екеуіміз, Мұрат Әуезов, Әзімбай екі ортада тең жүрміз. Қазақ ортасындағы, орыс ортасындағы пікірді білеміз. Іштей қарағанда, бұл мәселе мүлдем басқаша көрінеді. Дос көп нәрсені айтты. Мен толықтырайын. Біріншіден, қазақтілді орта бар. Бірақ, орыстілді орта бәрі бірдей емес. Ол көпке бөлінеді. Ең бірінші – орыстілді орыстар, екіншісі – орыстілді басқа ұлттар өкілдері, үшіншісі – орыстілді қазақтар. Орыстілді қазақтардың өзі екіге бөлінеді. Бірі – еліктеп кеткендер, екіншісі – орыс тілінде жазып жүрген қазақ патриоттары. Қиын бір кездерде, қазақ намысын қорғаған орыстілді журналистер, публицистер болды. Демек, осыны жақсылап білу керек. Орыстілді баспасөзді жау көруге болмайды. Олар – біздің елдің азаматтары. Кімнің бізге әріптес, дос екенін анықтап алған жөн. Олардың жақсы, жаманын ажы­рата білуге тиіспіз. Ал, бізде бәрін жау көретін психология бар. Бұл жердегі ең бірінші мәселе, ел болу үшін ортақ мүдде болу керек. Ортақ мүдде болса екі жақ та қосылады. Міне, осындағы біздің негізгі міндетіміз – Қазақстанды да­мы­тып, керемет мемлекет жасау. Қазір мен бір логикалық тізбектерді мысалға келтіремін. Қазақстан әлемге несімен қызық? Мәдениетімен, әдет-ғұрпымен, ерекше тілімен қызық. Әлсіз экономикамыз ешкімді қызықтырмайды. Мысалға, кейбір мемлекетке барғанда адамдар өздерінің Бэтховендерін ойнап, не болмаса шоуларымен қызықтырғысы келеді. Бірақ, бұл қызық емес. Оларға қазақтың домбырасы, қобызы, көне әндері қызық. Себебі, бұл біздің нағыз мәдениетіміз, біздің ерекшелігіміз. Әлемнен орнын табамыз десе, қазақ өзінің тілімен шығу керек. Тіл болмаса мәдениет те болмайды. Елден, тілден айырылсақ, қазақ мәдениеті бірден жойылады. Ол тілді кім сақтайды? Әдебиет пен ақпарат құралдары. Ал, әдебиет бұл – біздің қорғаушымыз, саясатымызды да жүргізетін нәрсе. Сондықтан, бар мәселе ақпарат құралдарынан басталу керек. Осыған күш салынуы қажет. Бізде әдебиет құралдарына мүлде көңіл бөлінбейді. Қазақ ақпарат құралдарына керемет жағдай жасалынуы тиіс. Бұл үлкен қаражатты талап етпейді. Ол үшін, техника, жалақы, гонорар керек. Бәрі материалдық мәселеге байланысты. Материалдық жағдай жасалмаса, жұмыс та алға жылжымайды. Сөйтіп, сатымен ақырындап көтерілсек, сол кезде ғана біз ел боламыз. Оны жасау үшін көрегенділік керек. Қазақ тілін жәй ғана айқайлай берсек көтермейміз. Мы­салға, еврей тілі қалай көтерілді. Өл­ген тіл тірілді. Сондай технологиялар жұм­салынып, күш салынса мемлекет дамып кетеді. Менінше, бәрі мүддеге байланасты. Технология көп. Көтеруге болады. Малайзияда малай тілі төмен тілдердің бірі болған. 20 жыл ішінде малай тілі керемет дәрежеге жетті, бизнестері де дамыды. Малай тілінде сөйлейтін мемлекеттер көп. Малайзия арқылы малай тілі әлемдік тілге айналып бара жатыр. Жарас Сейітнұр: – Сұрақ меніңше, өте орынды. Ұлттық бөлініс бар. Және ұлт­тық мүдденің әр­түр­лі болуы ақиқат. «Саяси билік шешім қабыл­дағанда қай ақпарат құралдарына сүйе­неді?» деген сұрақ қой­сақ, жауап түсінікті болады. Әрине, орыс­тілді баспасөзде шыққан материалдарға сүйенеді. Қазақтілді газет­терді билік өкіл­дерінің оқу-оқымауына күмәнданамын. Сондықтан, мүдделер қақ­тығысы туындайды. Тіл мәселесіне кел­генде, көпшілігі оны «жәй ғана ақпарат құралын беруші» деп қана қарайды. Ал, шын мәнінде қарасаңыз, тілдің астарында бүкіл дүние-таным жатыр. Ана тіліміздің өзі стихиялы түрде ұлтшылдыққа, патриотизмге тәрбиелейді. Ұлтшылдар – мемлекетті табиғи түрде қолдаушылар. Біз неше түрлі шетелдік бағдарламаларды көріп жүрміз. Бірақ, айналып келгенде, құндылық басқа болып шығады. Сіздер «Неге оқырман енжар» деген мәселелерді қозғап жатырсыздар. Менің айтатыным, белсенділермен жұмыс жасау оңай. Тіпті, мектепте жақсы оқитындарды оқыту оңай. Ал, пассивті оқушыны оқыту педагогтің шеберлігін та­лап етеді. Тура сол сияқты, қазақтілді басылымдарға оқырман тарту үшін «не істеу керекпіз» деп ойлануымыз керек. Егер, тетігін тапсақ, оқырманды да тартып, қызықтыруға болады. Және олармен көп жұмыс жасау керек. Біздің табиғатымызда енжарлық болса, онда инерция салып қоз­ғалту керек. Сондықтан, алда үлкен жұмыс тұр дер едім. Және де бәсекелестік туралы ойлағанда, ортақ мемлекет құру үшін, ортақ сана, мүдде қалыптастыруымыз керек екенін ойлану керек. Жай ғана емес, ортақ мәдени кеңістікте өмір сүріп жатқандықтан, барлық қазақстандықтарға ортақ мәселені жиі көтеру керек. Тағы бір мәселе айтайын, қазақ тілінің болашағына күмән бар. Және сейілудің орнына күннен-күнге күшейіп барады. Қазір мені қатты ойландырған мәселе, қазақ тілінің ғылыми тіл болары. Мысалы, сіздердің «Ақиқат» журналдарыңызға өте ризамын. Сіздер қазақтың ғылыми тілінің стилін қалыптастырдыңыздар. Өте үлкен жұмыс атқардыңыздар. Қазір жағдай өзгерді. Қазақ тілі бакалавриат деңгейінде ғана қалып қояды ма деп қорқамын. Магистратура, докторантура да ағылшын тіліне көшті. Ғылыми мақаланы шет тілде жазасың. Қазақша мақала жазатындар сиреп кетті. Мотивация жоқ. Біз ақша төлеп болса да курстарға барып ағылшын тілін оқуға өзіміз-ақ кірістік. Сондықтан, ғылымда мақсат атрак­торы деген ұғым бар. Өткен шақ, осы шақ та емес, болашақ алға сүйрейді. Ал, біз болашақты көріп отырмыз. Қазақ тілімен болашақ бұлыңғыр. Қанша айтсақ та, халық қазақ тілінің биікке шығатынына аса сенбейді. Қазақ тілін жетістірмей жатып, мектеп емес, бала-бақшадан бастап ағылшын тіліне көштік. Қазір таза қазақша сөйлейтін адамдар азайып бара жатыр. Әдемі, таза қазақ тілінде сөйлейтін адамды көрсек қуанатын болдық. Мен талай ортада жүрмін. Қазақ тілінің әлеуметі жетпейді деген түсінік бәрібір де бар. Міне, онда ешкімді ренжітпейік, ортақ тіл деп түрік тілін ала салайық. Олардың ғылыми тіл бола алатынына сенесіз бе? Неге онда алтай тілдеріне жататын қазақ тілінің ғылыми тіл функциясын атқаратынына сенбейсіздер? Қате аудармалар болып қалса, оған күліп қарайтындар бар. Ол табиғи процесс. Бұл үйрену кезеңінде бұндайға күлмеу керекпіз. Өмірзақ Ақжігіт: – Ағылшын тілі, меніңше бала-бақшадан басталмауы керек. Бала қазақша ойлана алмайды. Сол үшін бұқаралық ақпарат құралдары қолынан келгенін істеу керек. Жарас Сейітнұр: – Сіз бір халықтың тілін үйреніп алсаңыз да, сіз бәрібір сол халықтың мәдениетін де, психологиясын да түсінбейсіз. Егер, сіз сол ортада жүрсеңіз ғана, көп нәрсені ұғына бастайсыз. Ахас Тәжутов: – 1999 жылы халықаралық саясатта Босняда шиеленісті жағдайлар болып жатты. Міне, сонда біздің баспасөзде Ресей баспасөзінде не айтылса, сол айтылып, қайталанып жатты. Қазір де сондай жағдай. Өйткені, альтернативті ақпарат көзі жоқ. Үлкен масштабты мәселеге келгенде, біз көп жағдайда Ресейден аламыз. Ауғанстандағы жағдай болсын, Иран болсын бәрі солардан алынады. Мен, мысалға, ағылшын тілін білетіндіктен, әлемдік қай мәселе болсын, басқа жағынан, яғни, шетел жаңалықтары тұрғысынан қараймын. Ал, бізде альтернатива жоқ болғандықтан, Ресейдің пікіріне қосыламыз. Ал, әлемде түрлі көзқарастар бар. Батыстың бір көзқарасы, Ислам әлемінде қалыптасқан басқа бір көзқарас дегендей. Сол сияқты, Қытайдың да өз саясатына не­гіз­делген көзқарасы бар. Ал, бізге оның бәрі жетпейді. Баспасөзде түрлі көзқа­растар болу керек. Оқырман керегін таңдап алуы тиіс. Ал, бізде таңдау жоқ. Айталық, бізге Мәскеудің саяси көзқарасы ұнамауы мүмкін. Бірақ, басқаша балама ақпарат көзі кем. Мәселен, барлық адамдар ағылшын тілін білуге міндетті емес. Ресейде де жур­на­­листердің 99 пайызы ағылшын тіліне қар­сы шығады. Мәселе қоғамда болу ке­рек. Осыдан 20 жыл бұрын, Қуаныш Сұл­танов министр болғанда, осы мәселені қойғанмын. Міне, сол кезде алғашқы ақпарат министрлігі құрылған кез еді. Елімізде алғаш ЮНЕСКО-ның конференциясы өтті. Сонда, ақпарат министрлігінің міндеті ақпарат саясатын қалыптастыру, ақпарат тәжірибесін қалыптастыру жайлы айтылды. Ақпарат тәжірибесі дегеніміз бұл орыс тілінде болсын, қазақ тілінде болсын балама ақпарат көздерін қалыптастыру. Мемлекетіміздің белгілі бір жағдайға өз көзқарасы болу керек. Біз барлығының пікірін тыңдап алып, өз пікірімізді қалыптастыруға тиіспіз. Әбдрашит Бәкірұлы: – Кезінде докторлық қорғағанда Мәскеу бекі­тетін. Сонда, міндетті түрде орыс тіліндегі нұсқасы талап етілетін. Қазір тәуелсіз мемлекет атандық. Бүгін қазақ тілі мен әдебиетінен РhD философия докторы атану үшін міндетті түрде ағылшынша қорғау керек. Жарас Сейітнұр: – Бұл меніңше, қазақ тілі ғылыми тіл бола алмайды дегенді білдіреді. Қазір бізде рейтинг деген жүріп жатыр. Ағылшын тілінде мақала жазсаңыз, жоғары балл аласыз. Ал, қазақ тілінде жазсаңыз 5-10 балл аласыз. Сонда, 10 рет қазақша жазғанша, бір рет ағылшынша біреуге аудартсам да, не өзім аударсам да жазғаным дұрыс көрінеді. – Заман талабына сай ақпарат интер­нет арқылы таралуда. Бұл ақпарат таратудың ең жылдам көзі. Дегенмен, бұның да осал тұстары бар. Интернет қоғамдық пі­кірді қалыптастырушы күшке айналған сияқ­ты. Ақпараттың ақиқаттылығы, нақ­тылығы тексерілмей қалың бұқараға таралуда. Сонымен қоса, интернеттегі саяси белсенділік күннен-күнге қарқынды даму үстінде. Осы тұста, үлкен қауіп бар сияқты. Сіздердің пікірлеріңізше, әлемдік интернет-журналистика мен қазақ интернет- журналистикасы бәсекеге түсетін кез жетті ме? Сейдахмет Құттықадам: – Әлем жаһандану процесіне кетіп барады. Сондықтан, біз бұны тоқтата алмаймыз. Соған бейімделіп, оны түсіну керек. Кейбіреулер оны түсінбей, жауы санап күресу керек дейді. Бірақ, күресе алмайды. Сондықтан, соған бейімделу керек. Бейімделу үшін, жаһандану процесінде, бұқаралық ақпарат құралдарынан өзімізге қолайлы идеяны табу керек. Екіншіден, сол идеяға бейімделіп, өзіміздің ақпарат құралдарында соларды құру керекпіз. Интернетке қызықты материал берсек, дүниежүзінің қазақтары қайда жүрсе тауып оқиды. Ал, бізде салыстырмалы ондай қызықты материалдар аз. Міне, осыны біз дұрыс пайдалана білсек, біз дүниежүзі қазақтарының басын қоса аламыз. Басқа елдегі қазақтар өз елін осы процесс арқылы еліміз туралы ақпаратты интернет арқылы табады. Бірақ, тапқаны да ойынан шықпайды. Шықса да дәмсіз боп шығады. Соны ойлап, оған үлкен көңіл бөліну қажет. Қазақ тілі, қазақ мәдениеті туралы көптеп жазуымыз керек. Біз қазір қазақ мәдениетінің күшін түсінбейміз. Сосын, ол шетел үшін өз еліміздегі жағдайды түсіндіретін бірден-бір құрал. Мен жастар аудиториясына жиі-жиі барып тұрамын. Сонда байқағаным, елдегі процестерді оларға ешкім түсіндірмейді екен. Оларға коррупцияның шегіне жеткендігі, сондай-ақ кейбір әділетсіз жағдайларды айтып бергенде, ешқашан бұндайды естімеген олар таң қалып отырады. Әсіресе, егемендік тұсында туған балалар ерекше. Сондай ізденімпаз. Өкініштісі, олар не оқытушылары арқылы да, ақпарат құралдары арқылы да дұрыс ақпарат ала алмайды. Дегенмен, интернетте жүрген жастар әлемдегі жағ­дайды бізден артық біледі. Бірақ, оларға ешкім түсіндіріп айтпайды. Менің ойымша, интернетті өзі­міз­ге бейімдеу керекпіз. Бұны өзіміздің пай­дамызға асыруға болады. Жұмабек Кенжалин: Осынау алқалы әңгіме қисынында өзі­міз жүріп өткен жолды, бүгінгі тыныс-тір­шілігімен мидай араласып жатқан мәсе­лелерді талдап, таразылай отырып, келер күннің еңшісіне тиетін шаруаларды да айта отырғанымыз жөн ғой дейміз. Осы тұрғыдан келгенде, қазақ басылымдарының керегесін кеңейтетін нақты шараларының бірі Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Қазақстанның әлеуметтік жаңғыртылуы: жалпыға ортақ еңбек қоғамына қарай 20 қадам» деп аталатын мақаласында айшық­талған. Осы мақаланың 18-ші тапсырмасында отандық БАҚ-ты жаңғыртудың жоспарын әзірлеу тапсырылған. Бұл отандық ақпарат құралдарының көш басында келе жатқан ұлт тіліндегі басылымдардың дамуына жол ашатын алғышарт деген сөз. Осы орайда әңгімеге қатысушылардың жалпы оқырман қауымының қаперінде жүру үшін өзіміз қызмет етіп жүрген «Қа­зақ газеттері» ЖШС-не қарасты еңбек ұжым­­дарында атқарылмақ шаралардың бірқа­тарынан хабардар еткім келеді. Атап айт­қанда: – Кәсіпорынды модернизациялау жоспары бойынша барлық негізгі құрал-жабдықтар толық жаңартылады; – Қазіргі заманғы ақпараттық технологияларды пайдалана отырып, ақпаратты жеделдете жеткізудің жаңа заманауи дәрежесіне көтерілу көзделеді; – Серіктестіктің журналдарды, басқа да өнім­дерді басып шығару үшін мини-баспаханасын құру қолға алынбақ; – Баспа өнімдерінің электронды нұсқасын жетілдіре отырып, Қазақстан аумағында ғана емес, жаһандық ақпараттық кеңістікке жету жөнідегі жұмыстар жүргізіледі; – «Қазақ газеттеріне» қарасты басылымдарда жарияланған материалдардың қазақ, орыс, ағылшын тілдерінде таралуы, араб және латын қаріптеріне көшірілуі жүзеге асырыла бастайды. Қарап отырсақ, осы шаралардың дені жүзеге аса бастағанда редакцияларда шығармашылық ахуал онан сайын үдей түсетін болмақ. Бәсекелестікке қабілет­ті­ліктің материалдық базасын жасаудың шешу­ші рөл атқаратынын да тағы қайталап айтқым келеді. Дос Көшім: – Технологияның дамуы мен адамның дамуы кейде сай келмей қалады. Бұл диспропорция. Мүмкін, сол диспропорция менде бар шығар. Біз дайындалмай жатып, технологияның осындай түрі келді. Интернеттің ұнамайтын бірнеше тұстары бар. Әрине, ол ақпарат алудың жылдам құралы. Бірақ, кей уақытта мен интернетті «дәретхана» деймін. Ондағы жазылатын комментарийлер неше түрлі. Бұл қайта меніңше, жастар арасында мәдениетсіздікті тәрбиелей бастады. Интернет адамдарды күрескер есебінде қалыптастырмайды. Өйткені, отырып алып біреудің жазған материалына «жақсы пікір», не болмаса «бұл дұрыс емес» деп бір-екі ауыз сөзбен жаза салу бар. Сол жерге «сенікі дұрыс» деп жаз­ғанымен, ол сенімен бірге иық тірестіріп митингіге шықпайды, сенің дайындаған қағазыңа қол қоймайды. Өйткені, сенің жаз­ған интернеттегі материалыңа пікір қал­дырып кетуі арқылы, адамдық позициясын көрсеткен сияқты болады. Интернеттегі адамдардың деңгейі өзгеше. Газет-журнал оқыған адам, өзіне керек материалды оқып, өзінің бағытын айқындайды. Ал, интернетке кез келген адам кірген соң таңдау жоқ. Мен жақында мынадай жағдайды көрдім. Менің интернетте «Қазақты қорлау қашан тоқталады?» деген қой туралы материалым шықты. Интернетке кіріп оны оқымаған адам жоқ. Көп адамдар пікірлерін қалдырып, рахаттанып қалған. Одан кейін, «Орыстілді ұйымдардың Біріккен Ұлттар Ұйымына хаты» деген памфлетім шықты. Ол бір-екі-ақ күн тұрды. Алғашқы жазғаным арзан нәрсе болса, соңғысы салмақты және мазақ, қулығы бар нәрсе. Оны түсінген адам ғана ұғады. Бірақ, оны оқыған аз болды. Демек, интернетте отыратын адамның деңгейі газет-журнал оқитын адамнан төмендеу. Ал, бәрінің сол жаққа бұрылып бара жатқаны қорқынышты. Ол адамдар кір, лас дүниеге бұрылып бара жатқан сияқты. Ал, бірақ, қазақ интернетінің соңғы 2-3 жылда өсуіне қуанамын. Abaі.kz болсын, masa.kz, «Мәссаған», «Ұлт» порталы, «Дала» порталы барлығы көбейіп, өсіп келеді. Сан сапаға айналу керек. Кейбіреулерін бір-ақ адам басқарып отырғанын білеміз. Кейіннен, нақты 100 000 адам кіретіндей бәрімізге ортақ бір сайт не портал болар. Мен интернеттің жылдам ақпарат көзі екенінен басқа ешқандай жақсы тұстарын байқамадым. Интернет-журналистиканы мен қазақ газет-журналдарымен қатар қоя алмаймын. Қатар қойсам, қайта өкіне қоямын. Себебі, интернеттің жасап жатқан қызметі көңілімнен шықпайды. Сейдахмет Құттықадам: – Қай уақытта да біз ойымыздан шығатын мәселе таппаймыз. Әлемге объективті түрде қарау керек. Жаһандану процесі бар ма бар, ендеше интернет бар. Қаншама миллион адам сол «интернетте жүр». Міне, соларға жұмыс жасау керек. Олар бізге ұнаса да, ұнамаса да сол интернетке бәрібір «кіре» береді. Сол себепті, біз интернетке сапа­лы материал беру арқылы ел мәдениетін тәр­биелеу керекпіз. Қажеті жоқ дегенімен, интернет кетпейді. Сондықтан, міндетті түрде оны игеру мәдениетін көтеру қажет. Интернетті мойындау керек. Дос Көшім: – Қазақ интернетінің фишкасы болу керек. Ол фишка – қазақ интернетіне пікір қалдырған адамдардың бәрі өз аты-жөнін жазу керек. Біз сонда, дүниежүзі елдерімен тең, үйдің артында тығылып айқайламайтын, шапан жамылып тығылмайтын адамдар боламыз. Мен талай жастардың сайттарын ашқан кезімде, біз ерекше болайықшы деймін. Егер, мен пікірімді қалдырсам, міндетті түрде астында аты-жөнімді көрсетемін. Сонда, басқа ұлттар,қазақ ұлы халық екен, өз пікірін ашық айтады екен деп ойлану керек. Ал, жасырып айтқанды оқығың да келмейді. Ахас Тәжутов: – Интернеттің басты мақсаты – қалайда адамның назарын аудару. Мәселен, бір мақаланы 1000 адам оқып, біреуін 40 адам оқыса, сіз көп оқылған мақалаға кіріп, соған қызығасыз. Сол үшін, қазіргі заман­да та­қырыпты айқайлатып шығаратын болды. Бұрын біз тақырыпқа көп көңіл бөл­мейтінбіз. Оқырмандар көп өкпелейді. Тақырып жарқырап тұрады да, ішінде сол тақырыпқа қатысты айтылғаны өте аз болып шығады. Бұл оқырман тарту үшін. Бұл бір нәрсе. Екінші мәселе, жаңадан ашылып жатқан портал болсын, сайт болсын, қалай болса да өзіне оқырман қаратуды ойлайды. Бірақ, жазылған барлық ақпаратқа сенуге болмайды. Бұл болып жатқан ақпарат соғыстары. Мысалға, осыған қатысты Батыстан мысал келтірейін. Батыста үйді ақтайтын азбест туралы денсаулыққа зиянды деген түсінік қалыптасқан. Бұған кейбір мемлекеттер сенеді, кейбіреулері сенбейді. Мәселен, Қазақстанды бұған сендіре алмайсыз. Өйткені, Қазақстан азбест шығарады. Сол сияқты кейбір мемлекеттер бұл зиянды деп ақпарат таратады. Өйткені, олардың астарында таза кәсіпкерлік ойлар тұр. Яғни, бұл оның орнына өз тауарларын ұсыну мақсатында жасалатын дүние. Интернеттегі ақпарат та дәл солай. Көп жағдайда біреудің мүддесінде жазылады. Жарас Сейітнұр: – Біз жастардың арасында жүргендіктен, интернетсіз күнімізді елестете алмаймыз. Интернет болмаса, оқу процесі жүрмей қалады. Мен жақсы жақтарын көбірек айтқым келіп отыр. Өйткені, бұл ақпарат құралының бір түрі. Мен студенттерге 1 тонна ақпараттан 10г білім мен 1г түсі­нік шығатынын айтамын. Білім деген – өңделген ақпарат. Әрине, интернет бұ­рынғыға қарағанда жұмысымызды жеңілдетеді. Студент материал дайындаса да, кітапханамен шектелмейді, тақырыбын жан-жақты қамтиды. Уақыт та үнемделеді. Және көп нәрсені қамтып кетуге болады. Бұл – адамзаттың үлкен жетіс­тігі. Бірақ, оны қалай пайдалану керек дегенде, оның көлеңкелі жағы бар. Қазақ тілі контентін байыту керек шығар. Яғни, қазақ тілді сайттарды көбейту керек. Өзім жақында, қазақ диаспораларының сайттарын оқыдым. Қытайдағы қазақ диаспорасы өте белсенді екен. Олар бізден де тез бейімделіп әрекет жасауда. Егер, осындай мәселелер болса, неге оны өзіміздің мүддемізге пайдаланбасқа?! Бұл – қазақты тану үшін қажет. Қазақтың этнографиясы, мәдениеті туралы мәліметтер көптеп берілу керек. Егер, кітаптар аз тиражбен шықса, есесіне біз оны интернетке береміз. Мысалға, Серік Қондыбайдың «Қазақ мифологиясын» дүкендерден таппай, интернеттен таптым. Алып, 12 томды оқи беруге болады. Жақсы шығармаларды сол сияқты интернетке салып қойсақ, студенттердің де қызығушылығы артады. Неге интернетті өз мүддемізге қызмет еткізбейміз?! Қазір жастар газет-журналдан гөрі ақпаратты интернеттен алады. Сондықтан, барлық материалдарымызды интернетке кіргізген дұрыс. Біз ұлттық иммунитетті қалыптастырамыз. Өңдейміз, адам өзіне керегін қабылдайды. Өмірзақ Ақжігіт: – Менің ойымша, интернетті пайдала­нудың өзі аз. Бұл заманның озық технологиясы саналса, барша қазақ азаматтары оны барынша игеруі тиіс. Өзім әлі күнге дейін үйренген жоқпын. Бұл менің үлкен мінім. Біз Twіtter, Face book-ты бес саусағымыздай білу керекпіз. Студенттердің барлығы соны игеру керек. Қазір басылымдар студенттер арасына барып кездесуді ұйымдастырғанды азайтты. Міне, осы тұрғыда студенттерді өзімізге қаратып қалудың тәсілін іздеу керекпіз. БАҚ студенттерді тәрбиелеуге ат салысу керек. Қараңыз, Абайдың өлеңі интернетте жоқ екен. Аударма өлеңдерін мен жазып өзім салып қойдым. Студенттер бұны пайдалану керек. Дос Көшім: – Әрбір заманда, сол кезеңнің проблемасына байланысты, бұқаралық ақпарат құралдары да өзгеру керек. Қазіргі біздің заманымызда ұлт болашағы күн тәртібіне қойылып отырған кез. Демек,бұқаралық ақпарат құралының негізгі мақсаты – адам­дардың ұлттық көзқарасын ояту, қалып­тастыру. Мүмкін, он жылдан кейін бұл сұрақ күн тәртібінен түсіп, басқа мәселеге шығармыз. Ал, бүгінгі мәселені бұқаралық ақпарат құралдары жүзеге асыру үшін, меніңше, бір нәрседен арылу керек­піз. Ол – адамның басындағы редакторы. Біз әр уақытта белгілі бір толқынға байланысты бұрыламыз. Бұл – қазақ баспасөзінің үлкен ауруы. Біздің белгілі бір жасқаншақтығымыз бар. Меніңше, қазақ баспасөзінің арылатыны осы болу керек. Бұл журналистке де, редакторға да, министрге де қатысты болу қажет. Әңгіме бір-ақ нәрседе, нені айтқанда да қай уақытта болмасын мәдениетті, дәлелді сөйлеу. Джеферсонның керемет сөзі бар. «Бәрін айтыңдар, жазыңдар. Басқалар таңдап алсын. Керек десеңіздер, мені жамандау мүмкіншілігі үшін мен баспасөзді қорғаймын» дейді. Бізге керегі, саясаткер, журналист болсаңыз да, басыңыздағы редакторды жайлап-жайлап алып тастау. Сонда, бұл қазақ баспасөзінің үлкен дамуы болады. Сейдахмет Құттықадам: – Вольтердің мынадай бір сөзі бар: «мен сіздің пікіріңізбен мүлде келіспеймін. Бірақ, сол пікіріңізді айтуыңызға жанымды беруге дайынмын». Демек, ашық сөйлеу керекпіз. Сол кезде бәсекелестік болады. Ақпарат құралдары санамен жұмыс жасайды. Олар қандай болса, санаң да сондай болады. Ашық, қорықпай пікір білдіріп үйрену керекпіз. Сонда ғана, ел бола аламыз.