• Еркін ой мінбері
• 29 Тамыз, 2020

ҚАТЕНІ ТҮЗЕТУ – ТАНЫМ ТАЛАБЫ, ІЛГЕРІЛЕУ КЕПІЛІ

 Қойшығара САЛҒАРИН,ғалым-жазушы

Осындай себептермен ауызша тарихтың дерегі еш кәдеге жарамай, қажетсіз болып қалды. Оның бәрі бос қияли әңгіме, мифтік аңыз, ертегі, әрі кеткенде шындығы «өздерін өздері дәріптеуі» деп бағаланды. Ауызша тарихтың табиғатын түсінуге, оның деректерін саралай талдап, зерделеуге көшпелі өмір салттың болмысынан мүлде бейхабар еуропалық таным-түсініктің дәрмені жетпеді, жеткізейік деген ниет те болмады. Соның салдарынан Даланың Ауызша Тарихының (ДАТ-тың) дерек беру тәсілі мен образға оралған ойлардың астары ашылмай, шешілмеген жұмбақ күйінде қала берді.

Осы орайда бұлай деуіміздің мәнін аша түсу әрі әр халықтың тарихын еуропалық таным-түсінікпен шектелмей, сол халықтардың өздерінің таным-түсінігімен сараптаудың қажеттілігін көрсету үшін, көрнекі айғақ ретінде, ауызша тарихтың түрік, үйсін, қырғыз халықтарының бәрінің шығу тегіне қатысты хатқа түскен ауызша тарихтың ортақ бір дерегіне талдау жасап көрелік.

Бұл дерек бойынша: «Ерте заманда жауласқан екі елдің бірі екіншісіне тосыннан шабуыл жасап, адамдарын түгел қырып, үйлерін өртеп, бар малын тігерге тұяқ қалдырмай айдап әкетеді. Жұртта тек аяқ-қолы шабылған бір бала ғана аман қалады. Осы аяқ-қолы кесіліп, қанға бөгіп жатқан баланы кейін қасқыр асырап, ер жеткізеді. Баланың өлмегенін естіген жау жақтың ханы оны өлтіруге арнайы адам жібереді. Әлгі адам келсе, шынында бала тірі екен, қасында қасқыр, төбесінде ет тістеген қарғалар ұшып жүр дейді... Құдайдың құдіретімен аман қалған осы баладан өсіп-өнген ұрпақтан кейін тұтас бір халық пайда болады» («Сүй кітабы» («Сүйшу»). 84-буманың 49-баяны және «Жыу кітабы (Жыушу») 50-буманың 42-баяны). Бір-біріне ұқсас үш аңыздың ортақ дерегінің мазмұны осындай.

Ауызша тарихтың осы дерегін еуропалық таным-түсінікпен талдасаңыз, бұл, шынында да, қияли ертегі, миф сияқты. Оған тарихи дерек деп қарауға да, сенуге де болмайды. Өйткені, біріншіден, аяқ-қолы кесіліп, айдалада жалғыз қалған баланың басқа бір адамның, онда да медицинадан хабары бар адамның көмегінсіз тірі қалуы мүмкін емес, көпке бармай, қансырап өледі. Екіншіден, қасқырдың табиғаты белгілі, қан көрсе, қасындағы серігінің өзіне ауыз салатын жыртқыштың қанға бөгіп жатқан баланы асырау орнына, оны сол жерде пәрша-пәршасын шығарып, жеп қояры даусыз. Бұл – шынайы өмірден жұрттың бәрі білетін шындық. Бұған талас жоқ.

 Енді ауызша тарихтың осы дерегін көшкіншілердің өздерінің таным-түсінігі тұрғысынан талдасақ, мұнда ешқандай әсірелеу де, миф те жоқ. Бұл бар болғаны кәдуілгі өмірде болған тарихи оқиғаның образға оралып берілген нақты баламалық көрінісі ғана. Көшкіншілер ұғымында: қырғын тапқан елдің жұртында аман қалған бір бала – сол елдің халқының түгел қырылмағанын, жұртында өсіп-өнер тұқымның қалғандығын білдіретін символдық тұлға. Басқаша айтқанда, бұл – сол шабылған елдегі бас көтерер ересек азаматтардың бәрі түгел қырылып, жұртта қайрат қылар қауқары жоқ, дәрменсіз бала-шаға, кемпір-шал ғана қалды деген сөз. Баланың аяқ-қолының кесілуі соның айғағы. Өйткені, баланың аяқ-қолының кесілуі – шапқыншылардың шабылған елдің асыраушы азаматтарын түгел өлтірумен бірге қорек қылар азық-түлігін де, аяқ артар көлігін де түк қалдырмай сыпырып әкеткенін білдіреді. Бұған көшкіншілердің жұмсар баласын, асыраушы азаматын – «қолым», «қол-қанатым»; ал мінетін көлігін – «аяғым», «аяқ-ылауым» дейтіні куә. Мұны, басқаны айтпағанда, «аяқ-қолы кесілді», «қолды-аяқтай» тіркестерінің күні бүгінге дейін қазақтар арасында дәл осы мағынасында қолданылатыны да дәлелдейді. Кешегі Екінші дүниежүзілік соғыстан кейінгі қиын кезеңде қолғанат етіп жұмсап отырған баласы мен аяқ ылау жасап отырған жалғыз атын белсенділер (бригадирлер) шөп шабу науқанына зорлықпен алып кеткенде, қысқы отын-суын дер кезінде дайындап ала алмай қалған қарттардың: «көрмейсің бе, мыналардың аяқ-қолды бірдей кесіп, кәріп қылып қойғанын» деп, бір-біріне мұң шағып, ренішін білдіріп отырғанын өзіміз де талай естіп, көріп өстік.

Осы ретте мұндай ұғымның басқа шығыс халықтары үшін де жат еместігін және оның тым ерте заманнан бар ұғым екенін де еске салуға болады. Мысалы, х. э. дейінгі ІІ ғасырда өмір сүрген қытайдың әйгілі жиһанкезі Жан Чиәннің (Жан Кяньнің) өзі болған батыстағы елдер жайында айта келіп, патшасына (императорына) усундардың күнмиіне «император қызын» әйелдікке беру арқылы оларды сиуңнуларға қарсы соғыста одақ қылуға болатынын айтып: «Егер осылай істесек, сиуңнулардың оң қолын кесер едік» дейтіні бар (Бичурин Н.Я. Собрание сведений о народах, обитавших в Средней Азии в древние времена. Т. ІІ. М.- Л. 1950. Стр. 155-156). Осы бір деректің өзі-ақ ауызша тарих дерегінің бәрі бірдей қиялдың жемісі еместігін, табиғатпен қойындаса егіз өскен көшкіншілердің болған тарихи оқиғаны көркемдік көрпесіне орап, тұспалдап жеткізудегі тәсілі, образды ойлаудың көрінісі екенін анық көрсетсе керек.

Ауызша деректің бұдан кейінгі «аяқ-қолы кесілген баланы қасқырға асыратуы да, үстінде ет тістеген қарғаларды ұшыртуы» да осы айтылғандардың айғағы. Мұнда да мифтік ештеме жоқ, бәрі – далалық тірліктің өз шындығы. Мұны өз болмысында түсіну үшін асырар азаматтарынан, тұтынар мал-мүлкінен, ішіп-жер азық-түлігінен бір сәтте түгел айырылып, жұрдай болып, айдалада қаңғып қалған дәрменсіз жандардың алғашқы уақыттардағы күнкөрісінің қалай боларын көз алдыңызға елестете алсаңыз жетіп жатыр. Сонда теріп жер жеміс-жидегі жоқ, жалаңаш жайдақ далада оларға тек қасқыр өлтірген жас өлексеге ортақ болудан басқа амал жоғына көз жеткізесіз. Бұған әйгілі Шыңғыс ханның тікелей атасы Бодончардың ағалары қуып жібергеннен кейін айдалада қыс бойы осылай өлексе жеп күн көргені де дәлел. Бұл ретте «Моңғолдың құпия шежіресі»: «Бодончар қасқыр жеген жемтікті теріп жеп, бір қыс өткізеді» (Моңғолдың құпия шежіресі. Өлгей. 1979. 25-б.) деген дерек береді. Ал мұндай жағдайда, мына ұшы-қиыры жоқ, далиып жатқан байтақ даланың қай жерінде, қай қырқасының астында жас өлексенің бар екенінің жедел хабаршысы - жемтікке үймелеп, ұшып-қонып жүрген қарғалар екені тағы белгілі.

Міне, ауызша тарихта берілген: «баланы қасқыр асырауының, үстінде ет тістеген қарғалардың ұшып жүруінің» көшкіншілердің өз танымымен талдағандағы деректік ақпараты осындай. Ал бұл – бір осы жағдайда ғана емес, ауызша тарихтың кез келген деректерінің де өзіне тән осындай шешуі бар деген сөз. Тек өкініштісі – ғылымда өз үстемдігін орнатқан еуропалық таным-түсінік ауызша тарих дерегін көшкіншілердің өз таным-түсінігі бойынша талдап, тануына әлі күнге ырық бермей, не өздері тануға талпынбай, оларды шындығынан жалғандығы басым көне жазбалардың «жабайылар» деген дерегіне тәуелді етумен келеді.

Ауызша тарихтың бір қайнар көзі – шежірелік деректер екені белгілі. Өйткені, дүниежүзі халықтарының қай-қайсысының да төл тарихының бастауының түпнұсқалық негізі осы шежірелік деректерде жатыр. Бірақ шежіренің тарихи-әлеуметтік дерекшілдігіне, әсіресе өздерінен жазба дерек қалмаған көшкіншілер үшін оның танымдық мән-мағынасының әмбебаптығына қарамастан, қазіргі тарих ғылымы осы шежірелік деректерге әлі күнге әрі кеткенде тек жанама, қосымша дереккөзі ретінде ғана қарап келеді, «жанұялар (әулет) тарихын қалпына келтіруге мүмкіндік беретін тетік» (А. Сейдімбек) ретінде қарайды. Алайда, мұндай түсінік шежіренің шын мәніндегі мазмұны мен қызметін толық ашып бере алмайды.

Жалпы, бұл ретте, еуропалық таным-түсініктегі шежірешілдік пен көшпелі өмір салт тудырған шежірешілдіктің арасында айтарлықтай айырмашылық барын естен шығармаған жөн. Көшкіншілер үшін шежіре, ең алдымен, адамдардың жады арқылы ұрпақтан-ұрпаққа дәстүрлі түрде беріліп келген, саналуан айтушылар мен тыңдаушылардың таным, талғам сүзгісінен өткен тарих. Бұл – тарихтың негізгі өзегі – әр кезеңде басынан өткерген тарихи оқиғалар жөніндегі халықтың өзінің естелігі. Мұнда ататекті түсіндіре таратып, кімнің кімнен өрбігенін айқындайтын есімдер тізбегін нақтылаумен бірге ру-тайпалардың пайда болу, қалыптасу тарихынан жүйелі кең мағлұмат беріледі. Онда және қазақтың этнолог ғалымы А. Сейдімбектің сөзімен айтқанда: «Халықтың қария сөздерінің аясында ұрпақтың генеалогиялық сабақтастығы ғана баяндалып қоймайды, ең бастысы, нақтылы тарихи оқиғалармен бірге тұлғалар туралы эпикалық жыр-толғаулар, тарихи аңыз-әңгімелер, ғибратты шешендік сөздер мен мақал-мәтелдер, әсіресе, ситуациялық мысалдар генеалогиялық ақпараттың негізгі мазмұнына айналып отырады. Яғни, қазақ шежіресін (шежірешілдігін) халық болмысының барлық қырын сан алуан үлгіде паш ететін тарихи ақпарат қоймасы десе болады. Өткен тарихтың көпшілік ортада ауызша баяндалуы, сөйтіп этнос тарихының ұжымдық жадқа (памятіне) айналуы, ең алдымен шежіре деректерінің объективтілігі мен шыншылдығын қамтамасыз етіп отырған» (Сейдімбек А. С. «Қазақтың ауызша тарихы. Астана. «Фолиант».2008. 13-б.). Шежіренің осындай қасиетіне мән бермей, оның айтпағын жан-жақты талдап, танып тұшынбай, тарих тұңғиығының тереңіндегі шындықтың бүгінге жеткен жаңғырығының баламасын ажырата тану да, одан нақты бір тұжырым жасау да мүмкін емес.

 Осыған орай, заманында зерттеу нысанынан тысқары қалған көшкіншілер тарихының төл болмысын өз мәнінде танып-білуге кедергі келтіріп жүрген себептердің тағы бірі – көшпелі өмір салты тудырған мемлекеттік жаралымды еуропалық тәжірибеден алынған қоғамдық формациялар қалыбына салып, кесіп-пішуден өрбитінін де айта кеткен жөн. Көшпелі өмір салтты өмірге келтіруші де, оның ғұмырының ұзақ болуын қаматмасыз етуші де – рулық-тайпалық жүйе. Өйткені, рулық-тайпалық жүйе – табиғатпен қойындаса өмір сүрген адамдар бірлестігінің жергілікті жағдайға сай өзіндік төлтума өмір салтын тудырып, ұжымдық мүдденің біртұтастығын орнықтыруға, шаруашылық-мәдени типін қалыптастыруға негіз болған ерекше қоғамдық құрылым. Бұл ретте «рулық-тайпалық жүйенің еуропалық түсініктегі әкімшілік, территориялық, саяси құрылымды алмастырып тұрған ұлы жүйе» екенін түсіну қажет. Сонда адамзат баласы тарихының бастауындағы табиғи үйірлестіктен шығып, адами қауымдастыққа иек артқан жан иелерінің бір бөлегінің көшпелі өмір салтқа ойысқан кезінен бастап, кешегі ХIХ ғасырдың алғашқы ширегіне дейінгі аралықта өмір сүрген бүкіл хандықтар мен қағанаттардың, ұлыстар мен ұлы ұлыстардың мемлекеттік құрылымының негізі тек осы рулық-тайпалық жүйе болғанын білуге мүмкіндік туады. Өкінішке қарай, көшпелі өмір салтты өздері бастан кешіріп, қызығы мен шыжығының дәмін татып көрмегендер негізін қалаған дәстүрлі ресми тарих бұл мәселенің байыбына жетіп, көшкіншілер құрған мемлекеттердің ішкі құрылымының болмысын өз мәнінде танып-білуге әлі күнге көңіл бөлмей, ескі сүрлеуді шиырлаумен келеді.

Ресми тарих байырғы заманда Ұлы Даланың шығысында әр кезеңде өз алдына жеке шаңырақ көтеріп, бірнеше ғасыр бойына дәуірлеп тұрған, мысалы, Ғұн (Сиуңну), Сиәнби, Жужан (Жуан-жуан), Түрік секілді далалық ірі мемлекеттердің болғанын жазады. Оларды «қағандық» (қағанат) немесе «далалық империя» деп атайды. Ресми тарихтың жасаған ғылыми тұжырымдарына қарасақ, осы мемлекеттердің де, олардың халықтарының да бір-біріне ешқандай қатысы жоқ, әрқайсысы әр кезеңде бейне бір басқа құрлықтан ауып келіп, осы өңірді жаулап алып, жаңадан өздерінің жеке мемлекетін орнатып, біраз дәурен сүргеннен кейін із-түзсіз ғайып болған секілді.

 Бірақ солай екен дейін десең, осы мемлекеттерді құраған рулар мен тайпалардың әрқайсысының тарихына өз тарапыңыздан байыптай үңіліп, салыстыра зерделеп, жеке зерттей бастасаңыз, басқа жағдайға тап боласыз. Олардың ешқайсысының басқа жақтан ауып келмегенін, бәрінің де осы өңірдің тұрақты тұрғындары екенін көресіз. Жаңағы аталған мемлекеттердің де, тіпті, олардан кейін тарихқа танылғандарының да, аттары әр түрлі болғанымен, заттары бір болып шығады. Басқаша айтқанда, бұл мемлекеттерді кімнің қашан, қалай атағанына қарамастан, олардың сонау ежелгі замандардан бері иеленген жерлері де сол бір жер, оны мекендеген тайпалар (халықтар) да сол баяғы тайпалар (халықтар). Оларды қазір ғылым тілінде «түріктектес, түріктілдес тайпалар» деп атау қалыптасқан (Бұл арада «түрік», «түріктектес» дегендердің шартты атау екенін есте ұстаған жөн. Өйткені, көзден кетіп, көңілден өшірілген ескі замандарда бұл атаулардың болғанын айғақтайтын әзірге нақты дерек жоқ. Бірақ, солай дегенмен, бүгінгі «түрік тілі» деп аталған тілмен сөйлеген адамдардың, тайпалардың, халықтардың сол есте жоқ ескі замандарда болғаны, өзгелермен бірге өмір сүргені кәміл және олардың бүгінгі «түріктектес» деп аталатындардың арғы ата-бабалары екеніне де дау болмаса керек. ­- Қ.С.). Мұндағы бар айырмашылық: тарих тегерішінің айналымында осылардың ішінен қай тайпа (халық) билік басына келсе, мемлекет сол тайпаның атымен аталып отырғаны ғана, басқаша айтқанда, өзгеріп жатқан тек мемлекеттердің атаулары, ел есімі ғана. Түптеп келгенде, еш өзгеріс жоқ: халық та сол халық; жер де сол жер, із-түзсіз ғайып болып кеткен де ештеме жоқ. Ал мемлекеттердің аты әр түрлі болғанымен, оны құрған халықтың құрамында сырттан ауып келген басқа жұрт болмағаннан кейін, олардың тұрмыс-тіршіліктерінде де, әдет-ғұрыптарында да, тілі мен дінінде де пәлендей өзгеріс болмайтыны белгілі. Мұрагерлік жолмен бір-бірімен сабақтасып жатқандықтан, олардың мемлекеттілігінің тарихында да үзіліс жоқ. Мұны осы тұрғыда қарастырып, сабақтастыра салыстырып зерттеп жатқан тарих ғылымы тағы жоқ. Бұл – шындық. Бірақ мұның бәрі: көшкіншілер тарихына еуропалық таным-түсінікпен емес, тек олардың өздерінің таным-түсінігі арқылы талдап, зерттегенде ғана айқындалар шындық. Осы шындықтар өз мәнінде танылып, айқындалмағаннан кейін қазіргі таңда көшкіншілер тарихында ақтаңдақтар да көп, түйіні шешілмеген мәселелері де жетіп артылады. Бір бірімен қайшыласқан кереғар пікірлердің туындап жататыны да содан. Бұларды болдырмау үшін көшкіншілердің тарихы олардың өздерінің таным-түсінігі тұрғысынан ауызша тарих дерегі жазба дерек мәліметтерімен салыстырыла зерттеліп, бүгінгі жетілген ғылымның соңғы жетістіктерінің, әсіресе, генеалогия ДНК-сының деректері негізінде қайта пайымдалуы парыз.

Осы орайда ретіне қарай айта кететін тағы бір мәселе бар. Ол – ресми тарихта әу баста «көшкіншілер» деген атау көшпелі өмір салтын тұтынатындардың бәріне ортақ болғанымен, кейінгі ғасырларда бұл атаудың негізінен Орталық Азияның тұрғындарына, одан да гөрі нақтыласақ, бірыңғай түріктектес халықтарға қатысты қолданылатындығы. Мұның бұлай болуының басты себебі, біздің пайымдауымызша, ХІ ғасырда мұсылман елдеріне қарсы ұйымдастырылған атышулы «Крест жорығынан» басталып, ұзаққа созылған ортағасырлық текетірестің еуропалықтар санасында түрік халықтарына деген дұшпандық көзқарасты қалыптастыруында жатқан секілді. Өйткені, мұсылмандарға қарсы жорыққа шыққан крестшілердің бетін қайтарып, оларды үлкен жеңіліске ұшыратқандар негізінен арабтар не басқа халықтар емес, түріктектес халықтардың жауынгерлері болатын. «Құртамыз» деп барып, құрта алмай, жеңіліп масқара болған батыс еуропалықтардың кейін соның өшін өздерінің тарих жазу мүмкіндіктерін пайдалану арқылы қайтарып, түрік атауын былайғы жерде мүлде ататпай, оның орнына «жабайылар» деген анықтауышы бар «көшкінші» атауын оларға біржола еншілеп бергені байқалады. Кешегі өткен ХХ ғасырдың басына дейін адамзат тарихында «түріктектес» деген терминнің қолданылмай, оның орнына бірыңғай «моңғолтектес тайпалар» деп аталып келгені де осы айтылғанның бір дәлелі. Мұндағы бүкіл көшкіншілерге ортақ тек ретінде телініп отырған «моңғол» атауына ие халықтың өзі барлы-жоғы түріктектес халықтардың кейін өнген бір бұтағы ғана екені ешкімді толғандырмады. Моңғол тарихына қатысты бірден-бір сенімді дерек – Рашид ад-Диннің «Жылнамалар жинағында» моңғолдардың түріктектес халықтардан тараған бір бұтақ екені мейлінше анық, нақты деректер арқылы айтылып, жазылса да, ешкім оған мән бермеді (Рашид ад-Дин. Сборник летописей. т.І. – М.-Л. 1952.стр.71-80).

Шындығына келгенде, «түрік» атауы тек ХІХ ғасырдың аяғында дат ғылымы В. Томсен Орхон-Енесей ескерткіштеріндегі беймәлім құпия жазуды оқудың кілтін тауып, оны 1893 жылдың 15 желтоқсанында Данияның Ғылым академиясының Президиумының алдында жалпы жұртқа жария еткенінен кейін ғана барып, біртіндеп атала бастағаны мәлім. Онда да түрік халқы тек х.э. кейінгі VI ғасырда шаңырақ көтерген, ресми тарихта «Түрік қағанаты» деп аталатын мемлекеттің тұрғындары ретінде ғана танылды. Өкініштісі – «түрік» аталған осы мемлекеттің тұрғындарының да, сондай-ақ олардың ежелгі ата-бабаларының да және олар пайдаланған жазудың да осы алтыншы ғасырдан да бұрын болғаны, соған қарамастан, бұлардың бір де біреуінің, атап айтқанда, не халқының, не олардың ата-бабаларының, не жазуының осыған дейін неліктен «түрік» деп аталмай келгені ешкімді ойландырмады. Соның салдарынан «түрік халқы VI ғасырда Алтайда пайда болған жас халық» деген тұжырым тарих ғылымына еніп, ақиқаты анықталған ғылыми тұжырымдама ретінде берік орнықты. Осыдан кейін жалпы жұртта VI ғасырдан бұрын түрік халықтары болмаған деген ұғым қалыптасты. Сол себепті кейінгі заман ізденушілері түрік халықтарының көне тарихын тек Түрік қағанатының тарихынан бастауға мәжбүр болды. Ал бұл түрік халықтарының бастау тарихы, яғни, VI ғасырға дейінгі бүкіл тарихы зерттеусіз қалды деген сөз еді. Осыған байланысты түріктектес халықтардың тарихына қатысты куәлік берер есте жоқ ескі замандардан жеткен заттық айғақтар мен жазба мұралар жан-жақты зерттеліп, ақиқаты анықталмай-ақ, жер бетінен із-түзсіз жоғалып кеткен тегі белгісіз халықтардікі деп танылып, соларға телу дәстүрге айналды. Осыдан келіп, адамзаттың ортақ бастау тарихы сол адамзаттың бір бөлігі түріктектес халықтардың тарихынсыз жазылды (Солай екеніне көз жеткізу үшін «Әлем тарихының» алғашқы томдарын оқып көрсеңіз жетіп жатыр).

Осы айтылғандардан ой қорытсақ, ортақ тарихымыздағы осындай олқылықтардың орын алуының басты себебі: тарих жазушылардың әу баста өзімшіл менмендіктің (эгоцентризмнің) қосын жегіп, Ататарихтың өткеннің өмір тәжірибесін алға тарта отырып, адамзат баласының ұрпағын адамдық қалыптан шығармай, бірлікке, кісілікке, парасаттылыққа, бауырмалдыққа, мейірімділікке, жарасымды үйлесімділікке және тағы басқа осылар тәрізді ізгі қасиеттерге баулып жетілдірер тәлімгерлік қызметін ескермей, оны әр заманда үстемдік етуге ұмтылған билеуші топтардың қажеттілігін өтеудің құралына айналдыруынан деп білген жөн бе дейміз. Соның салдарынан тарих – ата-бабаларымыздың сан мыңжылдық тірлігінің тәжірибесінен жинақталған, тағылымы мол өмір мектебі болудан қалды. Тіршілік керуенінде толқын-толқын болып, бірін-бірі ауыстырып жатқан ұрпақтар сол өмір мектебінің тәрбиесін ала алмай, үдере соққан кезеңдік саясат желінің жетегінде кетті. Нәтижесі – бүгінгі бәрімізге ортақ бастан өткеріп жатқан тірлік: соғыстар, дағдарыстар, жарылыстар, жазықсыз құрбандар, босқындар... Мұның бәрі – адамзат баласының адамдық қалыбына ақау түскендігінен, шыққан түп-тегіміздің бірлігін ұмытып, бір-бірімізді бауыр тұтып, жанашырлық таныта алмағанымыздан болып жатқан тірлік. Құдай бізді әуелде жер бетіндегі бүкіл жан иелерінің бәрінен ерекшелеп, Адам етіп жаратты. Сондықтан, Жаратушының осы берген артықшылығын бағалап, алдымен, өзіңнің Адам екеніңнің мән-мағынасын жете танып, сол арқылы басқаларға, яғни, хайуанға да, мақұлыққа да ұқсамай, Адам болып өмір сүру – біздің қай-қайсымыз үшін де жаратқан Жалғыздың да, аялаған Табиғаттың да, өсірген Қоғамның да алдындағы басты парыз болмақ. Осы киелі парызды ойдағыдай өтеуде баршамызды ата-бабаларымыздың өмір тәжірибесін жинақтап, тағылымды тәрбие мектебінен өткізетін құдірет-болмысты боямасыз көрсететін Ақиқат қолымен, періштелік тазалықпен жазылған Ортақ Тарихымыз екенін естен шығармайық. Тарихты қайта жасауға болмайды. Бірақ бар тарихқа байыппен қарап, кезінде түрлі-түрлі себептермен орын алған кемшіліктерді ғылыми зерде елегінен өткізіп, екшеп отыру; жақсысынан үлгі-өнеге алып, жетілдіру; жаманынан безініп, алда оның қайталануына жол бермеу – бәрімізге ортақ міндет болмаққа керек. Тарихшының оқумен тапқан білімін, өмірден түйген білігін домбыраның сазды әуен шығарған қос шегіндей үйлестіре білумен бірге, қаламына өзінің ар-ожданын қатаң бақылаушы еткені абзал. Сонда ғана ұлтына, адамзатқа адал қызмет етіп, ұрпақ санасын дұрыс қалыптастыратын тарих жазылмақ.

(Соңы. Басы өткен санда)