• Еркін ой мінбері
• 30 Қыркүйек, 2020

КЕНЖЕЛЕП ДАМУ КЕМШІЛІК ПЕ?

Батырбек Үрістембеков,
аудармашы

Кем дегенде соңғы отыз жыл бойы (одан көп болмаса) біздің зиялы қауымның (бұл құбылыс ТМД елдеріне де тән) бір бөлігі «кенжелеп даму – алапат трагедия» деген біржақты пікірді әлі де қатаң ұстанады. Әрине, кенжелеп даму қуантарлық фактор емес, дегенмен, орасан зор пессимизмге салынбау керек. Иә, 1990 жылдары және 2000 жылдардың басында «кенжелеп даму – масқара» деген пессимистік пікірге шынымен де негіз болған шығар, себебі ол кезде «евроцентризм» философиялық ұстанымы толығымен әлем бойынша үстем болған еді. Үстем болғаны рас, алайда, адамзат өркениетінің басқа да мәдени тараптары бар емес пе!? Мысалы, экономикасы дамыған Оңтүстік-Шығыс Азия елдері, Жапония, Сингапур, Таяу Шығыстың қаржылық және инновациялық тұрғыдан ең дамыған бірқатар мемлекеттері (Түркия, Сауд Арабиясы, Израиль және т.б.), тіпті, өзіміздің тәй-тәй басса да, белгілі жетістіктерге қол жеткізіп жатқан Еуразиялық экономикалық одақты (Қазақстан, Ресей және т.б. мемлекеттер) айтсақ та болады.

Иә, қайткенде де, Еуропа мен АҚШ өркениеті 1650-1700 жылдардан бастап күні бүгінге дейін әлемдік қаржы көшбасшысы болып келгені рас. Алайда, 2008 жылғы экономикалық дағдарыс, дәлірек айтсақ соңғы 12 жыл бойы «әбден дамыған» елдер арасында орын алған сол бір кризистің кері әсерлері жаһандық нарықты әлі де дамыту қажеттілігі туралы бүкіл әлемді қатты ойлантады. Және биылғы оқыс пандемия (осы індеттің тезірек аяқталуын тілеймін!) «әбден дамыған» Еуропа елдерінің және АҚШ-тың медицина ғылымының – жалпы, денсаулық сақтау саласының кемшін тұстары бар екендігін көрсетті. «Батыс медицинасының, жалпы Батыс ғылымының құдіреті» деген философиялық теория Батыс елдерінің өзінде-ақ сенімсіздік тудыра бастады. Оның үстіне, 2010 жылдары Еуропада орын алған миграциялық және мәдени (рухани-этикалық) дағдарыс, ал соңғы кезде АҚШ-та орын алып жатқан ішкі әлеуметтік қарама-қайшылықтар «Әлемдегі ең озық заң жүйесі» статусы атты ғасырлар бойы үстем болған көзқарасқа өз кесірін тигізіп тұр. Бұның бәрі, әрине, өкінішті жағдай. Тек осы жайттар біздің де елге сабақ болуы керек деп ойлаймын. Себебі, біздің қоғамда әлі де болса отансүйгіштікке бейжай қарайтын нигилизм жоқ емес.
Қазақстандағы ғасырлар бойы келе жатқан ұлтаралық және дінаралық ТАТУЛЫҚ, 29 жыл бойы келе жатқан бейбітшілік, ішкі тұрақтылық, қоғам ішіндегі бірлікті ҚАДІРЛЕУ керек деп қанша рет айтылды! Дегенмен, өкінішке қарай, еліміздегі бір топ зиялы қауым «Еуропадағы немесе АҚШ-тағы толеранттылықтың, өнердің, заңнаманың, ғылымның және тіпті күнделікті өмір сүру салтының моделі» ғана «ЕҢ ДҰРЫС» деген тым біржақты көзқарасты әлі де ұстанып келеді. «Жақсыдан үйрен, жаманнан жирен» деген атам қазақ. Біз үлгіні тек жақсы құбылыстар мен жаңалықтардан алуымыз керек! Озық электроника? Жөн. Озық экономика? Жөн. Дегенмен, ұлттық этикамызды қадірлеу керек, дегенмен, отандық мәдениетті де қастерлеу керек, назар бөліп, дамыту керек. Әрине, «батысшыл» пікірдің де еркін қоғамда орын алып, бар болуына толық құқығы бар. Дегенмен, Азиядан да үлгі алуға болар еді. Иә, өзіміздің ішкі отансүйгіштікке, қазақ тілі мен дәстүріне, білімі мен мәдениетіне, ұлттық кинематографқа, тіпті, ұлттық төл валютаның өзіне тым үлкен және көбінесе орынсыз КҮМӘНМЕН және тек қана «қара көзілдірікпен» қарау үрдісі дұрыс емес! Кенжелеп даму – кемшілік, алайда, ОЗЫҚ елдердің ҚАТЕЛІКТЕРІНЕН сабақ алған жөн болар, өзіміздің БОЛМЫСТЫ қадірлеу де жөн болар. Бұл жерде ешқандай жатырқау болмауы керек, себебі қазақы санаға ұлтшылдық ТӘН ЕМЕС!!! Қорқудың қажеті жоқ, Қазақ елінде толеранттылық пен келісімнің ӨЗ МОДЕЛІ бар! Иә, ішкі кемшіліктер жоқ емес, бірақ, кейбір шектен тыс либералды жастар арасында да, бір топ интеллигенция арасында да соңғы кезде орын алып жатқан (ең жақсы ниеттерді жамыла отырып) «заңдар тоқтаусыз жұмсара берсін» деген біржақты және орынсыз, қауіпті және бұрыс ПИҒЫЛ біздің МЕМЛЕКЕТТІЛІККЕ, тұтастыққа, тұрақтылыққа және тепе-теңдікке қауіп төндіруі мүмкін! Содан сақ болайық!
Барша өркениетті әлем елдері де, біз де тек қана бейбіт, эволюциялық, яғни, ТҰРАҚТЫ даму жолын таңдауымыз керек. Шын мәнінде, қоғамдық тәртіп өзінен-өзі сақталып тұра бермейді, ол тәртіпті бүкіл ел боп, қоғам боп бірігіп, үздіксіз сақтау керек. Тек қана өркениетті формада ойды білдірген жөн, әйтпесе, бүгінгі АҚШ-та бір ғана жеке әлеуметтік топ (бәлкім, бастапқыда расында да ең жақсы ниетпен болсын), әйтеуір, әлеуметтік тәртіпті сақтамай қойып еді, нәтижесінде қазір Америка халқын өте қауіпті жағдайға алып келді. Бұл мысал күллі әлемге сабақ болуы керек, себебі тыныш та бейбіт жолмен ғана ДАМУ, тұрақты жолмен ғана ӨРКЕНДЕУ – ең бірінші қатарда болуы тиіс. Біздің зиялы қауымға да, жастарға да, ірі бизнеске де, мемлекетке де ұлттық дәстүрлі құндылықтарды дамытуға, рухани жаңғыруға (мәдениет-өнер, отандық БАҚ, білім және ғылымды отансүйгіш рухта дамытуға) көбірек күш жұмсау керек. Ең алдымен, отандық медицинаны (жалпы ғылымды), ішкі нарықты және ішкі экономиканы барынша дамыту маңызды! Экономика мен технологиядан кенжелемеу керек, дегенмен, бүгінгі Батыс елдерін әлеуметтік тұрақсыздыққа алып келген «шектен тыс еркіндік» деген қауіпті індетке еш асығудың жөні жоқ.
Көріп тұрғанымыздай, әлем көз алдымызда өзгеріп жатыр. Жиырмасыншы ғасырдың «Кока-Кола сусынына негізделген» философиясы күннен күнге әлсіреп жатыр... Құпия және тылсым, алайда, әлемдегі КӨПТАРАПТЫ саясатқа шақыратын Жиырма бірінші ғасыр 20 жыл бұрын басталған жоқ, енді ғана басталып жатқан сыңайлы... Яғни, «Кока-Кола» сусыны да, «Суши» тағамы да – бәрі де дүкендерде болсын – әрине, дегенмен, Қазақстандық ұлттық сауда өз брендтерінің БӘСЕКЕГЕ ҚАБІЛЕТТІГІН жоққа шығарып, күмәнмен қарамауы тиіс.