• Ұлттану
  • 28 Желтоқсан, 2020

ДӘСТҮР МЕН ДІН САБАҚТАСТЫҒЫ

Халықтың діни бірегейлігі туралы сөз болғанда дін мен дәстүрдің қоғамдағы алатын орны жоғары, әр халықтың ұлттық құндылықтары дұрыс қалыптасуы үшін атқарар қызметі зор. Дін – адамның  ізгі қасиеттерін асқақтатып танытатын болса, дәстүр ұлттың ұлт болып қалыптасуы үшін қажет. Адамның белгілі бір ұлтқа, халыққа тән екендігін айқын сезіну үшін бес түрлі шартқа толық жауап беруі тиіс. Біріншіден, сол ұлттың тілін жақсы білуі керек. Екіншіден, сол ұлттың дінін терең меңгергені жөн. Үшіншіден, сол ұлттың дәстүрін толық бойына сіңіруі тиіс. Төртіншіден, сол ұлттың тарихын бес саусағындай білгені абзал. Бесіншіден, сол ұлт мекендеген жердің ой-шұңқырын жақсы білуі парыз. Осындай бес сипаттаманы бойына дарытқан адам ғана сол ұлттың толыққанды өкілімін деп айтуға құқылы. Осы бір ұлт болып қалыптасу үшін берілген анықтамаларға көз салып ой жиегінен өткізер болсақ, барлық шарттардан адамдардың тілі, тарихы, діні мен дәстүрі сабақтастықтары тереңде жатқанын аңғарып түсінеміз. Бірақ, осы бес қасиет бірдей табылатын адам табу өзекті мәселе. Біз бұл бес қасиетті де бойымыздан табу үшін әлі де біраз еңбектенуіміз керек. Адам өзін-өзі танымай тұрып, басқа біреуді танимын деуі бос әурешілікпен үстіртін өмір сүру болып табылады. Алдымен өзіңнің ұлтыңды танып алмасаң, басқа ұлттың кім екенін еш уақытта тани алмайсың. Адамдар өздерін тани отырып, ой-саналарын да қоғамға сай ұғымдармен өзгертіп, жетілдіріп, дамытып отыруы қажет.

Н.Ә.Назарбаевтың Қазақстанның ХХІ ғасырдағы басты даму бағдарын белгілеген стратегиялық жоспарында халықтың рухани жаңаруына ерекше назар аударған. Ол құжатта: «Адамдардың ой-санасын бір сәтте өзгерту мемлекеттің қолынан келмейді. Бірақ, мемлекет өзгерістер үдерісінде объективті тенденцияларды түсіндіру, маңызды ақпаратты халыққа жеткізу жолымен және де бастысы өзіндік молшылыққа бағытталған әлеуметтік-экономикалық саясатты іске асыру жолымен қабілетті. Адамдардың жаңа дүниетанымы қалыптасқанша ондаған жылдар қажет болды» деген тұжырымына келер болсақ, халықтың дүниетанымдық көзқарастарын уақыт өте келе түсінетіндіктерін меңзейді. 

Бүгінгі күні бүкіл даму үрдістерінің жал­пыға бірдей жаһандануы және модер­низациясы заманында кез-келген мемлекет, қоғам, халық үшін өрлеудің жандануына бағытталған өзінің шынайы ашық мәдени саясатын тиімді түрде іске асыру әрі құрастыру бірінші кезектегі мәселе. Сонымен қатар, ол жаһандану мен модернизацияның ең маңызды элементтерін өз бойына сіңіре білуі қажет. Өркениеттің гуманитарлық диалогының қарыштап дамып жатқан ғаламдық үрдістерінің арасында Қазақстан өзінің мәдениетін біліп, қадір тұтып қана қоймай, жаһан мәдениетінің негізін біліп, құрмет тұтатын әрі үзеңгілес диалог жүргізіп, мәдени мұралармен алмаса білетін тең дәрежелі әріптес ретінде де өз орнын алуы қажет [1, 7 б.].

Тарихи тағылымды білу, бүгінгі күннің  және келешектің мүддесін түсіну, болашақ ұрпаққа әлеуметтік, рухани мұра, баға жетпес құндылықтар  қалдырып отыру – адамзат  баласының ұлы парызы. Сондықтан, қазіргі қазақ халқының рухани жағынан қайта даму, өрлеу, өркендеу кезеңінде ұлттық дәстүр мен дінді қастерлеу, ұлтына, еліне, мәдениетіне шынайы сүйіспеншілікпен қарайтын тұлғаны рухани дүниесін қалыптастыра тәрбиелеу керек. Рухымызды биік, мәдени құндылықтарымызды сақтай отырып болашақ ұрпаққа үлгі-өнеге бере аламыз.

Елдің рухани-мәдени қалыптасуына  бірден-бір зор ықпал ететін  халықтың өмір тәжірибесінің жиынтығы, іріктелген ұлттық сипатының заңдылығы іспеттес дәстүр мен дін болып табылмақ.

Дәстүр сөзіне анықтама берер болсақ, профессор С.Қалиев салт пен дәстүрдің айырмашылығын атап көрсетеді. Салт – адам өмірінің күнделікті тіршілігінде (отбасынан бастап қоғамдық өмірдегі қатынасқа дейін) жиі қолданылатын мінез-құлық, қарым-қатынас ережелері мен жол-жора, рәсім, заңдар жиынтығы. Ал дәстүр ұғымы әлдеқайда кеңірек. Дәстүр – қоғамдық сананың барлық салаларымен байланыста дамыған, топтасқан қауымның қалыптасқан  бірыңғай көзқарасын, әдет-заңын марапаттайтын ритуал [2, 7 б.].

Дәстүр – адамзат есіндегілерді және әлеуметтік тарихи тәжірибелерді ұрпақтан-ұрпаққа жеткізуші және жинақтаушы фактор. Дәстүрде бірнеше ұрпақтың мәдениеті мен өмір сүру кезеңдерінің көп түрлілігі және бірлігі жинақталған. Дәстүр қоғамдық өмірдің барлық саласын,  тәжірибесін қамти отырып, қоғамның әр деңгейіндегі ақылдылықты, даналықты, ізгілік категорияларын бейнелейді. Сонымен қатар, әрбір жаңа ұрпаққа ата-баба тәжірибесін олардың өздеріне де көрінбеген, білінбеген құндылықтарды, өмір сүру уақыттары мен кеңістіктерін ашып көрсетеді. Дәстүр  арқылы халықтардың діни рәсімдерінің, наным-сенімдерінің атқарылып жатқанын байқаймыз.

Ата-бабаларымыздан келе жатқан құн­ды­лықтар баға жетпес мол қазыналар секілді. Жиналған қазыналарды сақтап ұрпақтан-ұрпаққа жеткізу әрқайсымыздың міндетіміз болмақ. Жастарды жан-жақты қабілетті азамат етіп өсіруде халықтың діні мен дәстүрлерінің тәлім-тәрбиелік, білім-танымдық рөлі орасан зор.  Әр ұлттың діні мен дәстүрінің бір-бірімен қарым-қатынаста болуы ұлт болып қалыптасуына байланысты. Діни рәсімдер мен дәстүрлер тарихи көне процесс. Дәстүрлер халықтардың тіршілік кәсібіне, наным-сенімдеріне, өмірге деген көзқарастарына байланысты туып, қалыптасып, ұрпақтан-ұрпаққа ауысып, өзгеріп, жаңарып отырады.

Р.Генонның анықтамасы бойынша, дәстүр – адамға тәңірден берілген ілім. Бұл трансценденттік ақиқат түрлі ахуалда эзотериялық (құпия) яки діни ілімдерге, өлең, өнер түріне ұласа алады. Дәстүрлі қоғамдар бір-бірінен сол дәстүрдің сақталу қалпымен, дәрежесімен және сол дәстүрлі ілім, дәстүрлі ақиқатты бейнелей алатын қабілетімен ғана дараланады [3, 5 б.]. Яғни, Р.Генонның анықтамасына кеңінен тоқталар болсақ, бір ақиқат сөзі ешқандай дәлелдеудің қажеті жоқ екенін көрсетіп тұрғанын айтады. Дәстүрлі қоғамда Шығыс өркениеттері мен Еуропа руханияттары барлық елдерге ортақ. Дәстүрлі қоғамның бастау көзі мен мұраты трансценденттік, сакральдік ақиқат болғандықтан, оның барлық тіршілігі мен жүйесі ақиқатқа, яғни, қоғамдық үлгілерге сәйкес құралады. Құдайға құлшылыққа арналған уақыт пен күнделікті тіршілік, өмір сүруге арналған уақыт деп бөлінбейтінін, барлығына берілген уақыт ортақ екенін көрсетті. Р.Генон дәстүрді діни тұрғыдан сөз еткен. Бірақ  дәстүрді таза діни тұрғыдағы көзқарас деп қарауымыз қателік болып көрінуі мүмкін. Себебі, бұл дәстүрдің өзі халықтардың дінін ғана емес, олардың әлеуметтік жағдайын, сол елге ғана тән құнды қасиеттерін жеткізіп беруші фактор ретінде қаралады.  Дәстүр сөзіне біржақты көзқараспен қарауымызға болмайды. Дәстүр сонымен қатар халыққа әлеуметтік, саяси, экономикалық қарым-қатынастарды реттеуші фактор рөлін де атқарады. Осы факторлардың басын біріктіруші – дәстүр мәдениеті.

Дәстүр мәдениеті – әлеуметтік не этникалық ортада дәстүр негізінде қалыптасқан саяси, әлеуметтік, экономикалық және мәдени қарым-қатынастар жүйесі. Осы жүйе негізінде әлеуметтік не этникалық қоғамдардағы тарихи сабақтастық жүзеге асып, кез-келген ұлттың өзіндік бітім-болмысы сақталып қалады. Мәдениет өзінің кең мағынасында бір ұрпақтың келесі ұрпаққа жолдаған өмір сүру тәсілі болғандықтан, осы жалғастықты, мұрагерлікті жүзеге асыратын дәстүрлер жүйесі мәдениет өзегін  құрайды. Жазу-сызу болмаған ерте заманда мәдениет ырымдар мен сәуегейлікке, сенім-нанымдарға, дәстүрлі түсініктерге иек артқан. Ғасырлар бойғы күнделікті іс-тәжірибе негізінде сұрыпталған, салт-дәстүрлер мен әдеп-ғұрыптар мәдени мирас қалдырудың және оны жалғастырудың  жалғыз ғана жолы еді. Азаматтық қоғам әлі қалыптаспаған тұстағы әдеп-ғұрыптар мен ырымдардан қазіргі ұлттық мәдениеттің архетипін байқауға болады.

Дәстүрлі мәдениет уақыт ағымына, заман ырқына бағынбайды. Жас ұрпақ, жаңа буын мәдени дәстүрлерді өзгертуді мұрат тұтпайды да, әлеуметтік ортада берік орныққан дәстүр адамдардың санасына да уақыттан тысқарылық сезімін қалыптастырады.  Әр ұлттың дәстүрлі мәдениеті оның тарихи дамуы барысында ұстанған діни сенімдері, дүниетанымы, мүдделері, тұрмыстық ерекшеліктері, өзге елдермен саяси, экономикалық және мәдени қарым-қатынастары негіздерінде қалыптасып орнығады. Қазіргі заманғы әлемдік ауқымдасу процесі кезінде әр халық өзінің дәстүрлі мәдениетін сақтай отырып, ғылыми технологиялық жаңалықтарға бейімдеуге, жалпы адамзаттық құндылықтармен ұштастыруға ұмтылуда.

Дәстүр – әр халықтың діні мен сеніміне, тұрмыс-тіршілігіне, ұлттық құрылым ерекшелігіне сәйкес ғасырлар бойы жинақталып, өмірдің өзі туғызған ғұрыптардың жиынтығы. Дәстүр ұлт үшін өмір, қоғам заңы болып негізделіп, сана, тағылым, тәрбие, тіршілік ережесі ретінде ел зердесіне рухани байлық – өнеге тәжірибесін құраған.

Дәстүр сөзіне еліміздің ғалымы Мұхтар Арын үш түрлі сипаттама берген екен. Сол үш түрлі сипаттамаларға тоқтала кетсек, біріншіден, дәстүр деген – жалпыхалықтық. Олай деуге себеп – оның өзі әркімнің жеке басының жағдайына байланысты емес, халықтың әлеуметтік, психологиялық, мәдени, діни, толып жатқан басқа да тұрмыстық, дүниетанымдық жағдайына байланысты. Екіншіден, дәстүрдің тағы бір сипаты – тұрақтылығында. Ол оңайлықпен өзгере салмайды, орнықтылығымен ерекшеленеді. Үшіншіден, дәстүр ұрпақтан-ұрпаққа беріледі [4, 25 б.].

Егер осы сипаттамаларға тереңірек үңілсек, ұрпақтан-ұрпаққа сол халықтың өмірінің желісін үзбей, біріктіріп отырып берілетіндігін аңғарамыз. Қай ұлтқа жататындығы да осыларға қарап анықталады. Ұрпақ пен ұрпақтың бірін-бірі жақсы түсінуі, олардың араларында алшақтықтың болмауы, өзара қарым-қатынастың  үзілмей жұптасуы, әдеп-ғұрып, салт-санасының  біртұтас болуы, осы құбылыстарға байланысты. Қай анықтамалар мен берілген сипаттамаларға қарап отырсақ дәстүр мен діннің атқаратын қызметтері, принциптері әр халықтардың адалдық, ізгілік, парасаттылық, адамгершілік, т.б. жақсылыққа апарар жолына бағытталған. Уақыт ағымына сай ұрпақтар дәстүр мен дін арқылы өздерін тәрбиелеп отырған. 

Әлеуметтанушылардың анықтамасы бойынша, «дәстүр – белгілі бір уақыт бойына қандай да бір адамдар тобына ортақ технологиялар, ұйымдар мен нанымдар жиынтығы» [3, 136 б.]. Бұл анықтама өркениет ұғымымен сәйкес келіп тұр. Шығыстың кез-келген өркениеті сипаты жағынан дәстүрлі болып қарастырылады. Ал батыс өркениетіне келер болсақ олардағы жағдай басқаша болып келеді, яғни, керісінше діни элементтерін есептемегенде, дәстүрге деген байланыстары жоғалды. Дәстүрлі сипатта қарастырылатын қоғамдық институттар өз тіршілігінің принципімен діни, метафизикалық немесе қандай да бір көрініске иелігінен тыс, дәстүрлі болып келетін доктриналармен тиімді байланысулары қажет. Үндістан өз дүниетанымын метафизикалық дәстүрмен байланыстырады. Сонымен қатар, өзінің тармақтары ретінде метафизиканы немесе доктринаны өзінің туындылары мен қосалқы салаларына, яғни, космологияға немесе ғарыштық және адамның тіршілік әрекеттерімен  үйлесімділікке сүйене отырып, қоғамдық іс-әрекет тәсілдерімен байланысқан. Ал Қытайда діни көзқарас метафизикалық дәстүрмен және әлеуметтік дәстүрлермен байланыстырылады. Метафизикалық дәстүр үнемі интеллектуалды таңдаудың үлесінде болса, ал әлеуметтік дәстүр баршаны бөліп жармай байланыстырумен қатар, баршасына тиімді түрде тең дәрежеде қатысуына талап қояды.

Дін сөзінің бастапқы мағынасында «адамзат пен қоғам арасын байланыстыратын құрал» ретінде қарастырсақ, оларды байланыстырып тұрған қандай принциптер деген сұрақ туындар еді. Ежелгі гректер мен римдіктердің көзқарасы бойынша, дін аясында «қала құдайларын» тану және құдайға мінәжаттың заңды белгіленген формаларын сақтау – қоғамдық өмірдің тұрақтылық кепілдігін қамтамасыз ете отырып, маңызды рөл атқаратын барлық қоғамдық институттар жиынтығымен ажырамас байланыста болған, осы институттарға дәстүрлі сипат берген. Сонымен қатар, грек дүниетанымындағы көзқарастары символдық сипаттарын құлдыратып, антропоморфизм әрекетіне айналды. Яғни, «мифтерге», бір сөзбен айтқанда – аңыздарға айналған, әркім өздеріне не ұнаса, соған сене алатын болды. Осы жағдайларға байланысты дін өзінің сыртқы формализмінен айрылып, кең мағынасын жоғалта отырып, қоғамдық іс-әрекетін сақтай алмады. Себебі, тұрған жері  мен мекен-жайын ауыстырған адамдар дінін де ауыстыратын болды. Алдағы қоныстанатын орталарына адал болу мақсатында сол ортаның дәстүрі мен әдет-ғұрыптарын қабылдай келе, сол жердегі дін осы заңдардың мемлекеттің әскери, сот институттары сияқты бір бөлігін құрады. Халықтардың қарым-қатынас байланыстарында дін болды.

Әрбiр ұлт пeн хaлықтың жүрiп өткeн жолы мeн ұзын-cонaр тaрихы болaтыны секілді, қазақ халқының да дiнмeн, имaнмeн, ceнiммeн, дала өркениетімен бiтe қaйнacып жaтқaн өз тaрихы бaр. Бұдaн кейінгі ұрпақ өмiрлiк caбaқ aлып, кeлeшeгiнe болжaм жacaйды. Бүгiнгe дeйiн қaзaқтың тaрихы бiрaз зeрттeлiп-зeрдeлeнгенмен, ұлттың жүрiп өткeн дiни жолын түбегейлі қарастырған eңбeктeр нeкeн-caяқ. Тaрихымыздың қaтпaр-қaтпaр қойнaуын aқтaрcaқ, рухaниятымыздың, дiнiмiздiң, мiнeз-құлқымыздың, дүниeгe көзқaрacымыздың дa өзіндік ерекшеліктері болғaнын aңғaрaмыз. Бaбaлaрымыздың дiни жолы мeн ұcтaнғaн бaғыты қaндaй болғaн, acыл дiннiң дaңғыл жолына қaй ғacырдa қоcылдық дeгeн ceкiлдi cұрaқтaр бүгінде әр қaзaқты қызықтырып, соның жауабын күтеді. Сондықтан, дүниeнi жaйлaғaн жaһaндaну дәуiрiндe бұрын көз көрiп, құлaқ ecтiмeгeн caн түрлi дiни aғымдaрдың eлiмiздe caйрaн құрғaнын ескеріп, бұрынғыны зeрдeлeу aса мaңызды [5].

Біз осы орaйдa дәстүрлі-рухaни құнды­лықтaрдың ұлттың болaшaғын құруда ықпaлды фaктор екенін естен шығaрмaуымыз керек. Сондықтaн дa, кез келген шеттен келген теріс пиғылды aғымдaрғa төтеп берудің ең бaсты тиімді жолы Елбaсының «Болaшaққa бaғдaр: Рухaни жaңғыру» атты мaқaлaсындa aтaп көрсеткендей ұлттық кодты, ұлттық құндылықтaрды, елдік мaқсaт пен  мемлекеттің ұлттық құрылымын, қaзaқ елінің тaрихи мұрaлaрын тaныту болып тaбылaды. Осы бағдарламалық мақаланың екінші жартысы ретінде жарық көрген «Ұлы даланың жеті қыры» атты мақаласы да бұл бағытты одан әрі дамытуға бағытталған. Ұлы даланың ұлы тұлғалары әлі де толық жарыққа шыққан жоқ. Тарихымыз сияқты рухани құндылықтарымыз да әлі топырақ астында жатыр.

Жaһaндық деңгейде әрекет етіп отырғaн деструктивті aғымдaрдың ықпaлымен күресуде өз қоғaмымыздa ұлттық және діни-рухaни құндылықтaрды кеңінен тaныстырып нaсихaттaудың aрқaсындa біз бүгінгі және келешек қоғaмымыздың ұрпaқтaрын жaт aғымдaрдың кері әсерінен қорғaп, сaқтaй aлaмыз десек артық айтқандық болмайды.

Оның үстіне қазіргідей жаһанда дауасы жоқ экстремизм, терроризм деген дерттің ушығып тұрған заманында бұл індеттен аз ғана шығынмен қалай құтылуға болады деген сауал қоғамның санасында болуы заңды құбылыс. Ал осы орайда біздің жүріп өткен тарихымыз бен рухани жолымызда ешбір діни келеңсіздіктің болмағандығын ескерсек, қазір де осы құндылықты жаңғыртудың зияны болмасы хақ.

Шын мәнiciндe, дiн – кeз-кeлгeн хaлықтың мәдeниeтi мeн caлтынa aйнaлғaн құндылық. Мәceлeн, иcлaмның әлeм мәдeниeтi мeн өркeниeтiнe қоcқaн үлeci ұшан-теңіз. Алайда, адамзат баласы дамыған сайын діннің де қоғамдағы, тіпті саясаттағы орны күшейе бастағандай. Қазіргі жаһандану жағдайында өмір сүріп жатқан еліміз әлемдік қауымдастықтың бір мүшесі ретінде әлемдегі жетістіктер мен қиыншылықтарды бастан кешіруде. Тәуелсіздік жылдарында халықтың рухани сұранысы мен Елбасымыз айтқан «имандылық дағдарысын» [6] назарға алып, діни сенім бостандығына барынша еркіндік берілгені белгілі. Осы еркіндікті желеу етіп, санаға шабуыл жасап, салтқа сына қағатындар топтасып үлгерді.

Сондықтан, қазақтың діни-рухани бірегейлігі өзекті тақырыпқа айналды. Қазіргі қоғамдағы көптеген проблемалық мәселелерді шешуде өткенге көз салу, құндылықтық бағдардан адаспау маңызды. Себебі, қоғамдық даму, өндіріс, экономика қарыштап алға жылжығанымен, адамгершілік қағидалар, ар-ождан нормалары ешбір заманда өзгермек емес. Сондықтан да, рухани құндылықтардың ескірмейтіні белгілі. Ал, өз кезегінде өткеннің өсиеті қазіргіге бағдар болары сөзсіз.

Қазақ дін ғұламаларының діни бірегейлігін қарастырғанда төрт түрлі жағдайға назар аударуға болады. Біріншіден, қазақ дін ғалымдарының сенім негіздері біртұтас болған. Мәселен, Алланы тануға қатысты қазір де көп талас тудырып жүрген мекен жайлы Хакім Абай былай дейді:

«Мeкeн бeргeн, хaлық қылғaн Ол Лә мәкaн,

Түп иeсiн көксeмeй болa мa eкeн?

Жәнe оғaн қaйтпaқсың, Оны ойлaмaй,

Бaсқa мaқсaт aқылғa толa мa eкeн?!». Яғни, Aбaйдың «Лә  Мәкaн» – мeкeнi жоқ, мeкeнсiз дeгeн сөздi қолдaнуы Имaм Мaтуриди aқидaсын жaқсы мeңгeргeндiгiн көрсeтeдi. Жоғaрыдa бaяндaғaнымыздaй, Ислaм aқидaсындaғы нeгiзгi ұстaным бойыншa: Aллa кeңiстiктi, мeкeндi жaрaтпaстaн бұрын бaр болғaн. Мeкeндi жaрaтқaннaн кeйiн дe дәл сол қaлпындa. Aллa бiр хәлдeн eкiншi түргe өзгeрмeйдi. Яғни, eжeлдeн мeкeнсiз бaр Aллa кeңiстiктi жaрaтқaннaн кeйiн, сол кeңiстiктi мeкeндeп өзгeрiскe ұшырaуы мүмкiн eмeс. Өйткeнi, өзгeру Құдaйғa тән сипaт eмeс. Ол жaрaтылысқa тән сипaт.

Ал алты алашқа мәлім болған Мәшһүр тaухид iлiмiндeгi иләһи сипaттaрды жaлпaқ жұрттың құлaғынa үйрeншiктi өлeң жолдaрымeн былaйшa өрнeктeгeн:

Ол – Aллa жисм, жaуһaр, ғaриз eмeс,

Болaрғa бaсқa-бaсқa бөлeктeнбeс.

Aллaны eш нәрсeгe ұқсaтуғa,

Eш нәрсe Оғaн ұқсaп жөнi кeлмeс. 

Бaр Құдaй көктe дe eмeс, жeрдe дe eмeс,

Мeкeнiн бiр Aллaның eшкiм бiлмeс.

Иaусымa aусы – төрт жaқтaн пәк дүр                                                                                 Aллa,        

Муминнiң Aллa дeгeн көңiлiндe eмeс.

Сипaты сeгiз болғaн, бiрi – кәләм,

Сөйлeйдi құдiрeтiмeн Aллa Тaғaлaм.

Сөйлeуi бiздeй тiлмeн, жaқпeн eмeс,

Тiл, жaққa мұқтaж eмeс сeкiлдi aдaм.

Aлды-aрты, aсты-үстi, оң-солы жоқ,

Aуыз, мұрын, aяқ, бaс, көз, қолы жоқ.

Eш нәрсeгe ұқсaмaйды Ол, eш нәрсeгe,

Кiтaптың aйтқaнынaн ойлaмa көп.

Өлeңнiң aлғaшқы жолдaры Aллa Тaғaлaның жaрaтылғaндaрғa ұқсaмaу сипaтымeн бaстaу aлaды. Яғни, Матуридилік aқидa бойыншa әл-Мухaлaфaтул лил-хaуaдис  сипaты жaйлы aйтылғaн.

Кeлeсi жыр шумaқтaрындa Мәшһүр Жүсiп: «Мeкeнiн бiр Aллaның eшкiм бiлмeс» дeп Жaрaтқaнның кeңiстiктeн орын aлмaйтындығын, жaрaтылыс сияқты мeкeнi болмaйтындығын мeңзeп тұр. Бұл әһли-сүннәт жaмaғaтының бaсты ұстaнымы болып тaбылaды. Өлeңнiң жaлғaсындa ойшыл Aллa Тaғaлaның сeгiз субути сипaтын aтaп көрсeтeдi, оның iшiндe Кәләм сипaтынa eрeкшe тоқтaлып өтeдi. Одaн соң сол сипaтты тeрeңдeтe сипaттaп көрсeтeдi. Осылaйшa Мәшһүр aтaмыздың Мaтруди көзқaрaсын ұстaнғaнын, Aллa Тaғaлaның субути сипaтын сeгiз дeп көрсeтуi дәлeл болaды. Мұны Қажы Мұқаш Түктібайұлының шығармасынан да көреміз:

Бір Алла көкте де емес, жерде де емес,

Бір Алла еш уақытта мекенде емес.

Алланы бір мекенге ұқсатуға,

Мұхаммад үмметіне мүмкін емес.

Алланы ерегісіп пәнда жеңбес,

Куфуан Ахад еш зат жоқ оған теңдес.

Басар, Самиғ, Хаят, Қудірет, Кәлам,                                                   Ғылым, Ирадат,

Ләм ялид уаләм юләд –  туған емес.

Бұл көзқарасқа қайшылық білдіретін пікірді қазақ дін ғұламаларының шығармаларынан кездестіру мүмкін емес. Тіпті Алтайда өмір сүрген Ақыт қажының шығармаларында да осы үндестік сақталады:

Иман демек танымақ бір құдайды,

Құдіретпен жаратты күн мен айды.

Жеті қатты тоқтатқан тіреуі жоқ,

Құдіреті бір құдайдың осындайды. 

Бір құдай жоғары емес, төмен де емес,

Еш тамақ алып жəне жеген емес.

Дегендер: «пəлен жерде» кəпір болар,

Тұрағым сондай жерде деген емес!

Демек, қазақтың ұстанған сенімінде титтей де теологиялық, сенімдік, ақидалық қайшылық болмаған деуге болады.

Қазақ ғалымдарының Құран және хадис мәтіндерін түсіндіру жолдарын немесе аят, хадистер мен ғалымдардың шығармаларының арасындағы байланысын зерттеу өте ауқымды тақырып болмақ. Болашақта бұл қадам қолға алынады деп сенеміз. Егер осы мәселені жаңғыртатын болсақ, төл діни түсінігімізге оралсақ, қазіргі дін саласында болып жатқан көптеген қайшылықтар мен түсініспеушіліктер өз шешімін табары сөзсіз. Сондықтан, әсіре діншілдік пен радикализмнің алдын-алудың ең төте жолы діни сабақтастықты сақтау, өткеннің мұрасын жаңғырту болмақ.

Діндар ғалымдардың шығармаларында өмір мен өлім тақырыбы қатар қарастырылады. Оның себебі, алғашқысының мәнін соңғысының ашатындығында болса керек. Дегенмен, ғалымның болашаққа деген сенімінің зор болғандығын, тірісінде армандаған «Елестейді көзіме» деген өлеңіндегі шумақтардан көруге болады:

...Азан дауысы аймақ жарып күңірентіп,

Діншіл затты естіп қалған төңірентіп.

Иесіне құлдығына ес кетіп,

Жүгіргені елестейді көзіме.

...Форумында ғұламаның киіммен,

Сырласатын сыршысына жиынмен.

Сөйлеп шешіп мүшкіл сөздің түйінін,

Ұққызуым елестейді көзіме [7, 261-263 бб.]. Немесе Файзулла қаридің 1920 жылы жазған өлеңінде:

Ей қазағым, кештің ғұмыр күрделі,

Сендей болсын – болса бір ұлт зерделі!

Құрбандығың болар едім жолыңа,

Ел болсаң сен өз алдыңа іргелі! [8] – дейді. Бұл қазақтың дін ғұламалары тек діннің айналасында, дін күтумен ғана шектелмей, елдік мүддеге де орасан зор үлес қосқан деген сөз. Тіпті болашақты да нақты болжай білгендігін көрсетеді. Ал дін адамдарында болашақты білуі көкірек көзінің ашылуымен байланыстырылады. Олай болса, қазақтың қай ғұламасын зерделесек те одан ең алдымен парасаттылықтың биік үлгісін көреміз.

Екіншіден, қазақ дін ғалымдарының шығармаларындағы бір-біріне деген құрмет пен сенім өз деңгейінде көрініс тауып отырған. Бұл үрдіс Шәкәрім мен Абайдың арасынан бастау алғанымен кейінгі дін ғалымдарында ерекше сипатқа ие болған. Мысалы, Мәшһүр Шонтыбай хазіретке былай дейді:

Пірлердің назар карде, наббаттиген,

Құлсың ғой, уа ғалым, Құдай сүйген!

Өлімге өлмес бұрын басты байлап,

Тірідей тоғыз жола кебін киген.

...Шонтекем, айналайын, тақсыр-пірім,

Бастаған Орта жүзді кемеңгерім.

Айырылып ел-жұртымнан жүрген күнде

Тарқаған сізді көріп ішкі шерім!

Мен қажы көргенім жоқ сізден басқа,

Ер едің атың шыққан «Алты Алашқа!»

Ерлерім қажы жолында зая болып,

Көкірек-қайғы, көз толып қанды жасқа! [9](1893 ж.). Осы сияқты деректер көптеп кездеседі. Бұл өз заманында өмір сүрген дін ғұламаларының арасындағы сыйластық пен жанкештілік өз кезегінде қазақ халқының діни бірегейлігіне орасан қызмет еткенін көрсетеді. Бүгінге дейін халық арасында мазхаб ұғымының кең таралмауы, діни-сенімдік қайшылықтар мен араздықтардың болмауының астарында діндарлардың көзқарастарының тұтастығы жатыр деуге болады.

Үшіншіден, қазақ дін ғалымдарының басым шығармалары адамның ішкі кемелдігіне, ар-ождан құндылығына, адамгершілікке бағытталғандығы. Адамның адамдығын сыртқы дінпаздығымен емес, ішкі имани құндылығымен бағалағандықтан сыртқы форма негізгі таласқа айналмаған. Мысалы, Ержан Хазірет өзінің шығармасында: «Мәселен, Құранның да алғашқы түскен аяты «Оқы!» түрінде екендігін барлығымыз білеміз. Алайда нені оқу керек, қандай білім парыз деген мәселеде әрқилы пікірлер бар. Ержан хазірет «Әл-Уирд» (құлшылық) тақырыбында: «Құлшылықтан негізгі мақсат ол – рухани күшті болу. Құранда: «Мені еске алу үшін намаз оқы», (Таһа-14), «Мас бола тұра намазға жақындамаңдар» (Ниса -43), –деп келген. Бұл жердегі мастық дүниеге деген махаббаттан мастық, оған көп мән бергендіктен мас болу деп түсіндіріледі» дейді. Тағы бір жерінде «Артынан өкініш беретін күнә, мақтаныш келтіретін құлшылықтан жақсырақ» дейді [10]. Демек, рухани кемелдікте діннің қағидаларына рухани мағына беру басым. Руханилық пен тақуалықтың өлшемдері де өзгеше. Сондықтан, рухани кемелдік жолының талаптарын орындау сол заманның дін өкілдерінің басты қағидасына айналғаны сөзсіз.

Төртіншіден, ұлы даланың ғасырлар бойы қалыптасқан өзіндік салт-санасы, тұрмыс-тіршілігі, дүниетанымымен үндестіктің сақталуы. Бұл көптеген шариғи, діни талаптардың дала заңымен үндесуінде үлкен рөл атқарған халықтың радикалды діни ұстанымнан аулақ болуы жатыр. Имансыздық, құдайға берілмегендік сияқты сипаттар дін ғұламаларының шығармаларында сынға ұшырағанымен имансыздықпен, күпірлікпен айыптау, оларға қарсы үндеу жасау сияқты жағдайлар өте сирек орын алған. Бұл қазақ халқының дін ғұламаларының дінді түсіну мен түсіндіруде дара жолы болғандығын көрсетеді. Яғни, ислам дінінің ең басты мақсатына сай моральдық, адамгершілік құндылықтар алдыңғы мақсатқа шыққан кезде, кемелдіктің белгісі ретінде өзгелерді күстәналау, кәпір санау өте төмен деңгей екендігі белгілі болады.

Қорыта айтсақ, дін мен дәстүр тәрбие жолы, рухани азығымыз. Рухани құндылықтар негізі рухани санада қордаланады, ол тарихта сақталып, сабақтасып отырады. Ата-бабамыздан, ұрпақтан-ұрпаққа жалғасып келе жатқан дін мен дәстүр сабақтастығын қадірлеп, құрметтеу – біздің міндетіміз, әрі азаматтық борышымыз. Қазақ халқының дін ғұламаларының шығармаларындағы діни бірегейлік ғасырлар бойы халықты діни-сенімдік алауыздықтан сақтап келгендігіне дау жоқ. Олай болса, болашақта да халқымыз үшін, дін үшін, ең басты құндылық діни бірегейлік, бабалар ұстанған діни жолды жаңғырту және өскелең ұрпақ арасында молынан дәріптеуде екендігін әрбір руханият саласының өкілдері білсе игі болар.

Кеңшілік ТЫШХАНҰЛЫ,

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ

дінтану кафедрасының меңгерушісі, ф.ғ.к.

    Захай АРНАГУЛ,

Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ философия мамандығының

докторанты

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Қазақ халқының дәстүрлері мен әдет-ғұрыптары. 1 том: біртұтастығы және ерекшелігі / Құраст.С. Әжіғали. – Алматы: «Арыс» баспасы, 2005. – 328 б.
2. Қалиев С., Оразаев М., Смайылова М. Қазақ халқының салт-дәстүрлері. – Алматы. «Рауан», 1994. ж.
3. «Әлемдік мәдениеттану ой-санасы». Он томдық. 3 том. Дәстүр: ұғым мен тәсіл. – Алматы: Жазушы, 2005. – 504 бет.
4. Мұхтар Арын. Бес анық ( тәрбие туралы толғамдар). – Алматы: «Арыс» баспасы, 1996. – 120 бет.
5. Дербісәлі А. Бiз ұcтaнaтын дiни жол. – Aлмaты: «Иcлaм мәдeниeтi мeн бiлiмiн қолдaу қоры», 2012. – 36 б.
6. Назарбаев Н.Ә. Тәуелсіздік белестері. – Алматы, 2003. – 93 б.
7. Ғылмани С. Шығармалары /Құрастырған Д. Қамзабекұлы. – Алматы: «Ел-шежіре», 2011. – 392 б.
8. Зияуйеденов Р.С. Көкірегім алтын көмбе. Файзулла Сатыпалдыұлы. – Павлодар: – ҒӨФ «ЭКО», 2018. –155 б.
9. Мәшһүр Жүсіп. Шығармалары. 3 т. – Павлодар, 2003. – 243 б.
10. Ержан (Ермұхаммед) хазірет Төлегенұлы. Ілімнің бұлағы – тақуалық қайнары. – Алматы. «Үш қиян», 2018. – 80 б.

2101 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз