• Келелі кеңес
• 01 Сәуір, 2013

Билік жүйесіндегі парламенттің рөлі мен орны

Ақбота ИСЛӘМБЕК,

Еліміздегі парламентаризмнің қалыптасуы, мемлекетіміздің саяси дамуының заңды жалғасы десек қателеспейміз. Мемлекеттің жоғары өкілетті органы болып саналатын, заңнамалық міндеттерді орындайтын Республика парламенті күрделі даму жолынан өтіп, бүгінде білікті органға айналды. Соған қарамастан, «Қазақстан парламентаризмі қазіргі таңда халықтың мүддесін қорғайтын, жоғары дәрежелі, өкілетті органға айнала алды ма?» деген сауал алдымыздан жиі шығады. Тіпті, «Қазіргі парламенттің қолында бақылау функциясы жоқ» деген пікірлер де бар. Қазіргі билік жүйесіндегі парламенттің рөлі мен орны әлі де болса күн тәртібінен бір түсе қоймаған күрделі де, шетенді мәселе екендігін осыдан-ақ байқауға болады емес пе?! Осыған орай, біз редакциямызда өткен «Келелі кеңеске» ой білдіруі үшін ҚР мемлекеттік сыйлығының иегері, ауыл шаруашылығы ғылымдарының кандидаты Нұрмахамбет Айтуғановты, заң ғылымдарының докторы, профессор, Д.А.Қонаев атындағы университеттің ректоры Өмірәлі Қопабаевты, «Ұлт тағдыры» қозғалысының мүшесі, саясаткер Болат Дүйсенбіні, заң ғылымдарының докторы, профессор Зайлағи Кенжәлиевті, заңгер- шариғаттанушы Мұхан Исаханды шақырған едік. Енді, назарларыңызға сол кеңесте айтылған пікір-тұжырымдарды ұсынамыз.

– Американың әйгілі әлеуметтанушысы Талкотт Парсонс экономикалық жүйеде ақша қандай орын алса, саяси жүйеде билік те соншалықты орын алады деп тұжырымдаған. Ендеше, билік жүйесіндегі Парламенттің де алатын орны ерекше болса керек. Осыған орай, алдымен сіздерге «Қазақстанның билік жүйесіндегі Парламенттің бүгінгі алып отырған орны мен рөлі туралы не дер едіңіздер» деген сұрақ қойсақ деп отырмыз.

Нұрмахамбет Айтуғанов:

– Мен кезінде депутат болғам. Бір жылдан кейін, сол 13-шақырылым таратылып кетті. 1995 жылы қос палаталы парламент құрылған соң, қайта сайландым. Бұрынғы жоғарғы кеңестің парламенті мен қазіргі парламенттің арасы жер мен көктей. Мен Жоғарғы кеңесте депутат болғанда осыны байқадым. Ол 1978 жылы қабылданған нормативтермен жұмыс істегендіктен, биліктің оны орындауы өте жоғары болды. Сол Жоғарғы кеңес қабылдаған барлық шешімдер заңды болып саналды. 1995 жылғы парламент өз алдына бөлек болды. Өйткені, парламент енді қос палаталы болып бөлініп, заң шығарушы функцияны атқара бастады. Байқағаным, қазіргі парламенттің міндеті тек заң шығару сияқты. Бұрынғы Жоғарғы кеңестің айырмашылығы – ол мемлекетімізге маңызды саналатын барлық мәселелер бойынша шешім шығаруға ат салысатын. Кейбір жеке депутаттардың айтуы бойынша, біз тек заң шығарумен шектеліп қалдық десек қателеспеймін. Ал, енді, сол заңның ішіндегі баптарының орындалуын неге қадағалап, осы мәселені қарастырмасқа?! Біздің мемлекетте қадағалайтын жалғыз орган – прокуратура. Ал, қазіргі де, бұрынғы да депутаттардың аздап айтып қалатын ойлары, сол қадағалаудың болмауы жайлы. Яғни, неге тек заң шығарамыз дегендей.Бұрынғы Жоғарғы кеңесте бақылау палатасы болатын.Және ол мемлекеттің барлық қаржысының қайда жұмсалғанына дейін тексеруге құқылы еді. Онымен қоса, құқық органдарының жіберген кемшіліктері болса, соны да қарап өтуге құқылы болған. Олар өзінің жеке ұсыныстарымен, осал тұстарды түзей алатын. Ал, қазіргі парламент мұндай мүмкіншіліктерден шектелген.

Өмірәлі Қопабаев:

– Сіздің айтып отырғаныңыз дұрыс. Біз конституция бойынша, жалпы президенттік басқару нысанындағы елміз. Заң шығарушы, атқарушы және сот билігі деп жатырмыз. Парламент сол заң шығаратын билікке жатады. Естеріңізде болса, 1993 жылғы Конституция бойынша, президент атқарушы билікте болатын. Ал, қазір, президент мемлекеттік органдарды бақылайтын орган болып тұр. Сіз айтқандай, парламенттің бұрынғы Жоғарғы кеңестен айырмашылығы өте көп. Жоғарғы кеңестің өкілеттілігі өте үлкен болған. Қазіргі парламентіміз тек қана заң шығарушы және ең жоғарғы өкілдік орган. Мысалы, төменгі орган маслихат болып есептеледі. Сол себепті, парламентіміздің құзыреті 2007 жылы арнаулы Конституциямызға толықтырулар мен өзгертулер енгізілді. Сол жұмыс тобының мүшесі болдым. Сонда, біз оны күшейткеніміз, кейбір әлеуметтік саладағы министрліктер салалы комитеттерден өту керек деген сөз. Онсыз министрлік те тағайындалмайды деген болған. Жалпы, парламенттік мемлекеттерде сіз айтқандай заң шығару да, оның орындалуын бақылау да болады. Бірақ, бізде президенттік басқару болғандықтан,шектеулер қойылып отыр. Біздің мемлекетіміз дамыған сайын, жақсы партиялар пайда болу керек. Бізде партиялар нығайып, өздерінің орнын алатын болса, парламенттің рөлі көтеріледі.

Депутаттардың рөлі аса жоғары емес. Өйткені, онда заңгерлер мен экономистер емес, спортсмендер, әртістер де бар.

Болат Дүйсенбі:

– Парламенттік жүйе, парламенттік билік дейміз. Қарап отырсақ, қазіргі ақпараттардан болсын, сол жайлы бір қате таппайсыз. Сонда, сұрақ туындайды. Билікте үш жүйе болады. Сол үш жүйенің біреуі – парламенттік билік. «Қазіргі, қалыптасқан парламент халықты қорғай ала ма?» деген заңды сұрақ туады. Ал, негізінде мемлекет деген – халықтың өмірі. Халық деген қоғам. Қоғам болса, адам сияқты тірі организм. Осыны ойлауға тиіс. Ендеше, парламент қоғамдағы әр мүшенің құқығын қорғауы керек. Сондықтан, «парламент заң шығарып отырғаннан кейін, шығарылған заңдары қоғамның әр мүшесін қорғай ала ма?» деген де сұрақ алдымыздан шығады. Сонда ғана біз парламентке дұрыс баға бере аламыз. Сіз айтқандай, «Парламентке кім барып, кім депутат болуы керек?» деген сауалдың жауабы, сол кезде-ақ өзі шығады. Бұл жалғыз біздің мемлекет емес, бүкіл әлеммен тым саясаттандырылып кеткен қоғамдық заңдылық. Ол заңдылыққа тереңірек үңілсек, адам тәрбиелеп шығаратын қоғамнан шығады. Кез келген адамның өмірі қоғамның қалыптасып, дамуымен жетіледі. Олай дамығаннан кейін, ол табиғи заңдылыққа жүгінуге тиіс. Мысалы, біздің саясаткерлердің, ғалымдарымыздың жазып жүргені, сол жазылған нәрсені ары қарай сипаттап береді. Бірақ, «Бұл табиғи заңдылыққа қайшы келе ме» деп түбіне үңілмейді. Айталық, біз мемлекеттің не екеніне үңіле бермейміз. Мемлекет дегеніміз – қоғамдағы әр түрлі адамдардың ортақ мүддесін қорғайтын институт. Ал, біздің қазір мемлекеттік институтты бүкіл қоғамның мүддесінен, талабынан жоғары қоюымыз мемлекеттік диктат. Бұл тек бізде емес, бүкіл әлемде қалыптасып кеткен. Мәселен, адам баспаналы болуға мүдделі. Соған мемлекет бар ықпалын салу керек. Ал, біз болсақ, «жоқ заң бойынша, меншіктік құқық қорғалады, сондықтан, біз ешнәрсе жасай алмаймыз. Сот шешімі қабылданады. Ал, сот бәрінен жоғары үшінші билік» деп алып, сот шешімі әділ ме, әділ емес пе, адам құқығын қорғай ма, оған қарамай, адамды баспанасынан шығарады. Айталық, сол азамат баспанасын бір алаяқтан білместіктен сатып алды дейік. Ал, мемлекет ең соңында, өз пұлына сатып алған адамды далада қалдырады. Шынына келгенде, мемлекет кім алаяқтық жасады, соны табу керек. Сол арқылы, бәрін, яғни заңдылықты орнына келтіруі тиіс. Ол оны істемейді. Өйткені, сот шешті. Мінеки, сол заңдардың бәрін шығарып отырған парламент. Сонда, парламент кімнің құқығын қорғап отыр ?! Сіздер жаңа айтып отырғандай, парламент тек заң шығарумен айналысады дегенмен келіспеймін. Онда, неге халық депутаттарды сайлайды? Тағы айта кететіні, бізде саяси элита диктат жүргізеді. Бізге, парламенттік билік керек деп жар саламыз. Керек болса, не істеуіміз керегін ойламаймыз. Капиталистік мемлекеттерде нарықтық даму – экономиканың негізі. Ал, шындап келгенде, бұл қоғамға қайшылық. Неге десеңіздер, адамдар жабайылықтан бастап, әрбір формациядан өтіп дамып келеді. Сонда, капиталистік даму формациясы мәңгілік болу керек пе?! Міне, қате осында. Бұл жалғыз бізде емес, басқа мемлекеттердегі қателік. Қоғамдық дамудың өзі табиғи заңдылыққа бағынбайды. Оның ішінде, экономикалық даму мүлде бағынбайды. Экономикалық дамуды негізге алғанымыз, ешқашан да біздің құқығымызды қорғап отырған жоқ. Кеңестер тұсында да, мемлекеттің мүддесі адам мүддесінен жоғары тұрды. Қазір де жоғары тұрады. Бұл өте терең ұғым. Оның үстіне бұл қайшылық. Адам табиғаттың даму продуктісі. Сондықтан, адамның даму деңгейі – адамзаттың дамуы. Ал, ол өз кезегінде қоғамдық дамуға әсер етеді. Бізде қазір адамзаттық сана дамуы үлкен дағдарыста, қайшылықта отыр.

Зайлағи Кенжәлиев:

– Парламенттің билік жүйесіндегі орны деген өте әдемі тақырып. Бұған әр түрлі жақтан келуге болады. Біздің алдымыздағы үлкен ғалымдар өз сөздерін айтып жатыр. Кез келген мемлекеттегі билік жүйесі, осы қоғамда қалыптасқан ресми билік танымның іске асуы. Қоғамдық қайраткерлер, қоғамдық сана билікті қалай түсінсе, сол түсінікті іске асырады. «Біздің билік танымымыз қандай?» деген сұрақ туындайды. Біздің билік таным да әлемдік билік танымның бір бөлігі. Сондықтан, біз өз қоғамымызда ең дұрыс мемлекеттік билікті орнатуымыз керек деген талап жетегіндеміз. Дұрыс билік деген – демократиялық билік. Демократиялық билік деген не? Ол түсінік барлық жерде біреу. Ол – халық билігі, дәлірек айтсақ, халықтың басым көпшілігінің билігі. Мемлекеттік маңызы бар мәселелерді халық қалай шешсе, сол бойынша заң бекітіліп, сол бойынша жүреміз. Әлемдік деңгейдегі биліктаным, оның ішінде Батыс Еуропа қоғамдарындағы биліктаным осыған саяды. Біз де демократияны дәл солай халықтың және оның басым көпшілігінің билігі дейміз. Бірақ, Батыстың биліктанымының біздің биліктанымымыздан түбегейлі айырмашылығы бар. Олардың айтатыны, халықты Құдай билейді. Сондықтан, Жаратқан өзінің қалауын, халықтың көпшілігінің қалауын қолдау арқылы білдіреді делінеді. Батыс елдерінде сайлау процесіне баса назар аударатыны сол. Бір де бір дауысты бұрмалауға жол берілмейді. Өйткені, олар әділ халық, демократиялық қоғам – Жаратқан алдындағы жауапкершілігін мойындайтын халық және қоғам деп есептейді. Жаратқан өз қалауын халықтың көпшілігінің дауысын қолдау арқылы білдіреді, сондықтан, халықтың көпшілігінің шын қалауын білу – Жаратқан қалауын білгенмен бірдей, ал, халық көпшілігінің айтқанын орындау және оның билігімен жүру – Жаратқан билігімен жүру болып табылады. АҚШ, Батыс Еуропа елдеріне тән биліктанымның басты сипаты осында. Міне, қараңыздар, бұлай ойлау бізге жаттау. Өйткені, біз әзір кеңестік биліктаным құрсауындамыз. Ал, Батыс Еуропа, АҚШ және өзге де христиандық мәдениетке сүйенген мемлекеттер өз халықтарының Жаратқан алдындағы жауапкершілігін ресми түрде конституциялық актілерінде ашық та батыл бекітеді. Айталық, кеше ғана Обама президент болды. Бір қолы Библияда тұрып, Жаратқанды мойындап ант берді. Тағы мысал, ФРГ-ның 1949 жылғы қабылданған Конституциясын ашып қарасаңыз, «Мы, немецкий народ, сознавая ответсвенность перед Богом и перед людьми..» деп басталады. Көріп отырғандарыңыздай, өзін демократиялық деп есептейтін немістер Жаратқан алдындағы жауапкершілігін мойындайтындықтарын өз мемлекеттік құрылымдарының конституциялық принципі ретінде бекітеді. Ал, Англияны қараңыз, мемлекет басшысы – Королева. Ол сонымен бірге англикалық церковтың басшысы, яғни, кез келген Англиялық мемлекет қызметкері сонымен бірге, Королеваның шіркеу басшысы ретіндегі лауазымын мойындауы тиіс.

Қазақ қоғамы кеңестік биліктанымнан ғылыми исламға, имандылыққа негізделген биліктанымға көшуге әрекет жасауда, қоғамдық сана осы бағыттағы өзгерістерге және дамуға бет бұруда. Еліміздің ислам ықпалдастығы ұйымына мүше болуы осының куәсі. Сондай-ақ, елбасы Н. Ә. Назарбаевтың «Қазақстан – 2050» Стратегиясы қалыптасқан мемлекеттің жаңа саяси бағыты» атты Қазақстан халқына Жолдауындағы «Біз мұсылманбыз, оның ішінде Әбу Ханафи мазһабын ұстанатын сунниттерміз», «Біз мұсылман үмбетінің бір бөлігі екенімізді мақтан тұтамыз» деген сөздері айтқан ойымызды қуаттай түседі. Ғылыми исламға негізделген дүниетанымның және осы дүниетанымның құрамдас бөліктері болып табылатын билік танымның оның ішінде, құқық пен мемлекет танымның ең басты ұстанымы – осы Жолдауда көрсетілгендей – «Жаратушыға деген кіршіксіз сенім» («искренняя вера во Всевышнего») болуы керек. Ал, Жаратушыға деген кіршіксіз сенім, осы сенім иесінің Жаратушы алдындағы жауапкершілігін мойындауды талап ететіндігі өзінен-өзі түсінікті болса керек.

Қанағатшылдық (шүкіршілік) пен сабырлылық – Аллаға деген кіршіксіз сенімнің көрсеткіштерінің және сипаттарының нысандары. Кез келген болған, болып жатқан және болар құбылысқа, соның ішінде мемлекеттік билік саласындағы да, шүкіршілік пен сабырлылық тұрғысынан қарау, бағалау – ғылыми-исламдық биліктанымның басты қағидаларының бірі болып табылады. Әрине, қоғамда белең алған және қоғамдық санада үстемдікке ие болған билік таным (құқық таным, мемлекет таным) бар да, ресми түрде, заң жүзінде бекітілген биліктаным бар. Дамыған елдердің көбісі (АҚШ, Батыс Еуропа, мұсылман елдері) өздерінің ресми билік танымдарын (оның ішінде мемлекеттік биліктің қайнар көзі кім, халық билігі және оның мемлекет билігімен ара-салмағы қандай, Құдай билігі және Құдай алдындағы жауапкершілік мәселелеріне байланысты көзқарастарын) өз Конституцияларында арнайы бекітеді және осы ресми билік танымдарына сай мемлекеттік билік жүйесін, құқық жүйесін құрады.

Қазақстан қоғамында да мемлекеттік биліктің қайнар көзі халық деп есептеледі және осы түсінік біздің Конституцияда ресми түрде бекітілген. Бірақ, халықты Құдай билейді, сондықтан, халық Құдай алдында жауапты деген түсінік біздің қоғамда әлі белең алмаған, сондай-ақ, мұндай түсінік ресми түрде бекітілмеген де. Халық Жасаған алдында жауапты, соған қарамай, халық билігіне, мемлекет билігіне ие лауазым иелері де Жаратқан алдындағы жауапкершілігін мойындап ант беруі керек деген түсінік бізде әлі қалыптаспаған. Оның орнына, халықтан өзге мемлекеттік биліктің қайнар көзі жоқ, мемлекеттегі ең соңғы және ең абсолютті билік халық билігі деген түсінік ресми түрде қолдау тапқан және тікелей болмаса да жанама түрде бекітілген. Яғни, біз халық билігінің абсолюттік билік есебінде бағалануын және халықтың абсолютті билік иесі ретінде танылуына («құдайлануына») жол ашқанымызды байқамай қалғандаймыз. Әрине, бұлай ойлау жүйесі бізге кеңестік дәуірден, атеистік дүниетанымнан мирас болып қалған. Біз қазір осы кеңестік-атеистік дүниетанымнан және соған негізделген биліктанымнан, оның ішінде мемлекет және құқықтанымнан тазаланудамыз, арылудамыз.

Халық қалауы – Құдай қалауы, Құдай өз қалауын халықтың көпшілігінің қалауын қолдау арқылы білдіреді деген ұғым қоғамдық санада үстем болмағандықтан, біздің қоғамда сайлау қорытындыларын «бұрмалау» – әдеттегі жағдай болып кеткен, мұндай құбылыстарды қоғамдық сана «қылмыс», «Құдай қалауына қарсы шығу» деп бағаламайды. Халық үстінде Құдай тұр деген түсінік қоғамда бекем орын алмағандықтан, керісінше, халықтан өзге Абсолютті билік иесі жоқ деген кеңестік-атеистік ұғым кең тарағандықтан, біздің билік танымымызда жалпы Адамзат – бас Құдай, ал, халық – кіші Құдай ретінде қарастырылады, ал, мемлекеттік лауазым иелері – жергілікті «құдайшықтар» ретінде бағаланады. Алла алдындағы жауапкершілік толық мойындалмаған қоғамда лауазым иелерінің қолдан жасалған «кіші-гірім құдайшықтарға» айналып кетуі – тарихи құбылыс. Дегенмен, бүгінгі таңда Қазақстан қоғамы кеңестік-атеистік дүниетанымнан ғылыми исламға, имандылыққа, зайырлы исламға негізделген дүниетанымға өту кезеңін бастан кешіруде. Соған сай қоғамда жалпы биліктаным, оның ішінде құқықтаным және мемлекеттаным негіздері және бағыт-бағдарлары да үлкен өзгеріске ұшырауда.

Мұхан Исахан:

– Көкейге қонымды жақсы пікірлер айтылып жатыр. Зайлағи ағай – менің ұстазым. Міне, сол кісінің биліктаным туралы діни көзқарастарына қосарым бар. Әлеуметтік басқарудың негізін қалаған – Ибн Халдунның «Мухаддима» атты атақты еңбегі бар. Онда мемлекеттік басқаруды – саяси басқару, табиғи басқару, пайғамбарлық басқару деп үшке бөледі. Саяси басқару деп қазіргі біздегі басқаруды айтамыз. Яғни, халықтың қолдауына ие болған белгілі бір саяси топтың өз ұлтын немесе қоғамды жоғары саяси ұйымның ұстанымдарымен басқаруы. Табиғи басқару деп халықтың талап-тілегіне сай, демократиялық басқаруды айтамыз. Ал, пайғамбарлық басқаруға келетін болсақ, ол уақытта теократиялық басқару ұғымы толық қалыптаспаған кез. Қазір біз теократиялық басқаруды тікелей және жанама деп жіктеп жүрміз. Бұл жерде Ибн Халдун осы екеуін де пайғамбарлық басқару деп бір-ақ қарастырған. Ал, негізінен, теократиялық басқарудың бұл дүние және ақырет деген екі сатысы бар. Яғни, халқының бұл дүниеде де, ақыретте де бақытты болуын қамтамасыз ету керек. Теократиялық билік деген осы.

Мұсылман құқығының майталманы атақты Мысырлық Мұхаммед Әбу Захра: «теократиялық басқару болу үшін біріншіден, халифқа сенім білдірілуі керек, яғни, халық сайлау арқылы билеушіні таңдауы керек. Оны «бият» дейді. Екіншіден, теократиялық билік ұстанымында илаһи діни заңдылықтармен мына дүние заңдылықтары екеуі бір-біріне қарама-қайшы келмеуі керек. Естеріңізде болса, Еуропада орта ғасырларда дін мен ғылым арасында қақтығыстар болып, түрлі түсініспеушіліктер орын алған. Ал, Исламда әлеуметтік және позитивті заңдылықтар дінге қайшы келмеуі керек. Теократиялық басқарудың үшінші шартында, шариғи үкімдерді жүзеге асыру керек. Алайда, бір діни нормаларды тұрпайы түсінген саяси күштер алғашқы екі сатыны былай жиыстырып қойып, үшінші шартты, яғни, шариғи үкімдерді бірден қолданғысы келеді. Бұл мүлде қате ұстаным. Мысалы, Шешенстанда дәл осы жағдай орын алды. Олар бірден алғашқы екі сатыны аттап өтіп, әлі дайын емес халыққа шариғатты қатаң ұстанбақшы болды. Яғни, олар үкімдердегі жазалау сатысын бірден алып келді. Мұндай теократиялық жүйе міндетті түрде дағдарысқа әкеп соқтырады. Ал, Зайлағи аға, сіздің айтып жатқан, АҚШ-тағы билік жүйесі теократиялық емес, клерикалды жүйе. Клерикалды мемлекет дегеніміз билік халықтың басым көпшілігі сенетін дінді мемлекет басымдық танытып қолдап отырады. Қаржылық, ақпараттық қажеттіліктерге қарай қолдау көрсетіп жатады. Ал, теократиялық жүйеде дін мемлекетті басқарса, клерикалды жүйеде мемлекет дінді басқаратын, ал, зайырлы мемлекетте дін мен мемлекет бір-бірінен бөлінеді. Бұдан басқа төртінші конкортода деген де жүйе бар. Бұл жүйеде дін мен мемлекет арасында өзара келісімдер болады. Қазіргі Италия, Португалияның басқару жүйесі осы конкортода арқылы жүзеге асады. Бізде Қазақстанда клерикалдық жүйеге өту үшін, яғни, Ислами сипаттағы мемлекетке айналу үшін конкортода баспалдағымен өту керек. Сол үшін, діни элитаны, дін мамандарын әзірлеу керек.

Зайлағи Кенжәлиев:

–

Зайырлы мемлекет дегенді қазір шатасып діні жоқ мемлекет деп қарайды. Ал, негізінде зайырлы мемлекет дегеніміз – діни мемлекет, бірақ, діни сенімге төзімді, яғни, діни-зайырлы мемлекет деген сөз. Зайырлы мемлекет туралы атеистік түсінік бар. Ол түсінік бойынша зайырлы мемлекет – діни бейтарап, діннен тыс мемлекет дегенге саяды. Қазіргі зерттеулер мұндай мемлекеттің болмайтындығын дәлелдеуде. Атеизм өзінің діни сенім екендігін жасыру үшін дінсіз мемлекет болады деген теорияны ойлап тапты. Бүгінгі таңда атеизмнің діни сенім екендігі дау тудырмайды. Жеке дара, дінсіз зайырлылық болмайды, керісінше, зайырлы атеистік, зайырлы мұсылман, зайырлы православ, тағы сол сияқты зайырлы діни мемлекеттер болады. Себебі, қазіргі заманда адамның ар-ождан бостандығын және дінді еркін таңдау құқығын заң жүзінде мойындамайтын, өзге діндерді ресми түрде ашық қудалайтын, діни зайырсыз мемлекет жоқ десек, қателесе қоймаймыз.

Мұхан Исахан:

-Биліктің үш бұтағы арқылы қоғамды басқаруды, ғылымда тепе-теңдік-тежемелік қағидасы деп айтамыз. Бұның негізін Ш.Монтескье қалады. Атқарушы биліктің не заң шығарушы биліктің диктаторлық не авторитарлық билікке өтіп кетпеуі үшін бір-бірін тежеп отырады. Яғни, тепе-теңдікті сақтай отырып, билік бұтақтары халық мүддесіне жұмыс жасауы керек. Біздің конституциямызда билік бұтақтарының тепе-теңдік-тежемелік қағидасымен жұмыс істейтіндігі айтылған. Бірақ, оның тәжірибеде ешқандай белгісі көрінбейді. Себебі, біздің билік бұтақтарына бір тұлғаның харизмасы екпінді ықпал етеді. Тағы бір мәселе, біздің парламентіміздің қос палатадан тұратындығы. Қос палата ұлттық құрамы күрделі, федеративті мемлекетте болады. Ал, біз Конституциямызда унитарлы, біртұтас мемлекетпіз деп тайға таңба басқандай етіп жазғанбыз. Олай болса, біздің заң шығарушы орган неге қос палатадан тұрады?! Біз болашақта бір палаталы жүйеге өтуіміз керек. Яғни, мәжілісте қабылданған заңдарды екінші кезекте талқылауды конституциялық кеңеске қалдыру керек. Әлемдік дамыған бірнеше мемлекеттерде тұрақты сенат, конгресс бар. АҚШ-та да жүйе сондай. Яғни, депутаттар сессияда жиналады да, ал, жай күндері өздерінің қызметтерінде қоғаммен тығыз байланысып жұмыс істейді. Мүмкін, біздің елге болашақта, парламентті бір палатадан құрып, оны конгреске айналдырған дұрыс шығар. Ал, сенаттың құзыретін конституциялық кеңеске беруіміз керек. Тағы бір мәселе, 2007 жылы біздің парламент партиялық жүйеге өтті. Бұл сайлау науқанында әділетсіздік тудыратын сияқты. Яғни, бізге жеке мандатпен сайланатын әдісті де сақтау керек. Жаңа, Өмірәлі ағай дұрыс пікір айтты. Бізде шынымен де, депутаттар арасында профессионализм төмен. Біздің заңдарды алып қарасақ, капиталистік мүддені, материалдық құндылықтарды қорғайтынын байқайсыз. Ал, моральдік тұрғыда қорғау кемшін. Бұл рухани дағдарысқа әкеліп соқтырады. Сондықтан, билік бұл мәселеге де назар аударғаны жөн.

Зайлағи Кенжәлиев:

– Тағы бір мәселе, біз депутаттарды партиялық жүйемен кіргізсек, бұл парламенттік жүйені күшейтер деп ойладық. Сөйтсек, ол кері әсерін де тигізеді екен. Осы тұрғыда, парламент тікелей президенттік билікке бағынышты болып шыға келді.

– Белгілі заңгер, марқұм Салық Зимановтың пікірінше, Парламенттің басты кемшілігінің бірі «закономанияға» ұрынуы. Ол кісінің айтуынша, парламенттегілер үкіметтің қаулыларымен, бұйрықтарымен, тіпті, екіжақты келісім-шарттармен реттелетін ұсақ-түйек қатынастардың бәрін заңмен реттеуге құмар болып кеткен көрінеді. Сіздер осы пікірге қалай қарайсыздар?

Болат Дүйсенбі:

–

Мына, қойылған сұрақты мен толығымен қолдаймын. Себебі, шынымен де, біздің парламентаризм заңдық фетишизмге айналып кеткен сияқты. Бұл жалғыз ғана бізде емес, бұл басқа да мемлекеттерде бар мәселе. Ал, негізінде, бұл халықты өте жеңіл құрсауда ұстайтын жол. Міне, осыдан заңның диктаты пайда болады. Осы тұста, заңдар арқылы парламент қоғамда әділдік орната ала ма деген сұрақ тууы керек. Бұл жерде біз әлемнің екінші ұстазы Әбу-Насыр Әл-Фараби бабамызды еске алайық. Ол «Ғылым деген – ақиқатқа жету» деген. Ол тек қана эксперименталды түрде ғана емес, сонымен қоса, терең ойды ойлай біліп, ой жүйесін дамыта, болжай біліп эксперименттық түрде жаңа ақиқатты біліп, отыруымыз керек деген сөз. Сондықтан, меніңше, біздің мемлекетте заңды сараптау да қажет. Қабылданып жатқан заң, сол қоғамның дамуын тежей ме, жоқ, әлде оның дамуына мүмкіншілік жасай ма?! Бірақ, бірде-бір заңдылықтан осыны таба алмайсыз. Айталық, біздің жер туралы заңымыздай ешқандай елде заң жүйесі жоқ. Қарап отырсақ, барлық капиталист мемлекеттерде жер сатылады. Бірақ, арнайы шектеулер де қойылады. Олар жерді мемлекеттің пайдасына байланысты ғана сатады. Егер, сіз фабрика, зауыт салсаңыз, ол экономикаға әсері бар болғандықтан, жер сатылады. Жаңа біз рухани даму туралы да сөз қозғадық. Шынында, келешек рухани дағдарысқа кетіп бара жатыр. Ертең еліктеумен Батыстағы біздің мәдениетімізге ерсі, жат заңдар қабылданып кетсе де мен таң қалмаймын.

Өмірәлі Қопабаев:

– Жаңа сұрақтағы Салық Зимановтың айтқан мәселесі, біздің парламент қажетті заңды қабылдай ма, не қажетсіз заңды қабылдай ма, сонда жатыр. Біз конституциямызда құқықтық мемлекет құрамыз деп жазып қойдық. Онда, бәрі заңға бағынады делінген. Кеңестер тұсында әкімшілік жүйеде өмір сүрдік. Солай болмас үшін, біз, қазір заңдарды қабылдауға тырысып жүрміз. Сондықтан, елімізге қажет заңдарды қабылдаған дұрыс.

Болат Дүйсенбі:

– Кеңестік тұста заң болмады дегеніңіз дұрыс емес. Заңды қабылдағанда, оның мемлекет мүддесін қорғайтыны, не қорғамайтыны үлкен мәнге ие болуы тиіс.

Мұхан Исахан:

– Біздегі қабылданып жатқан заңдарды «өлі» не «тірі» заңдар деп бөлуге болады. Сондағы, «өлі» заңдар қоғамның игілігіне жұмыс істемейтін заңдар. Парламент халықтың мұң-мұқтажымен санаспайтын заң шығарушы фабрика сияқты. Қазір он мыңнан астам заң шығарып тастадық. Міне, сол заңдардың барлығы халықтың мүддесіне жұмыс жасап жатыр ма? Солай деп кесіп айта алмаймыз. Құқықтық мемлекет болған соң, қабылданған заңдардың барлығы күшіне ену керек. Бірақ, бізде өкінішке орай, олай емес. Салық Зиманов атамыздың пікірімен келісуге болады. Екінші бір мәселе, заң шығарушы билік атқарушы биліктен тәуелсіз болу керек. Егер, атқарушы биліктің бастамасы халық мүддесіне қарсы келсе, оны да тежеп отырған жөн. Бірақ, біздің парламент үкімет дайындаған заңдарды ратификациялаумен ғана шектелетін сияқты. Осы тұрғыда Салық атамыздың пікірімен келісуге болады.

Нұрмахамбет Айтуғанов:

– Заң кез келген мемлекетке керек. Бірақ, мәселе заңның сапасында. Ол орындалуы үшін, мына – қазіргі өмірде жұмыс істейтін заң болуы тиіс. Оны жасайтын – депутаттар. Сондықтан, әр депутат бір мәселені өз мойнына алса, көп мәселелер шешіледі. Сонымен қатар, депутаттар сайлауын реттеген дұрыс шығар. Қазір зиялы қауым бар ма, жоқ па деген сұрақтар бар. Мен зиялы қауым деп халықтың мұң-мұқтажын түсініп, оны билікке жеткізе алған адамды ғана айта аламын. Тағы бір мәселе, депутаттар құрамында жастар да баршылық. Бір кемшілігі, олардың өмірлік тәжірибесі аз. Бұл да әсерін тигізеді. Айталық, Американың конгрессмендары, сол салада 50-60 жыл жұмыс істеп, бар мәселені шеше алатындар.

Зайлағи Кенжәлиев:

– Салық Зиманов мемлекет, құқық теориясына көп еңбегі сіңген тұлға. Мен Сәкеңнің аспиранты, докторанты болдым. 25 жыл бірге жұмыс істедік. Қазақтың ата заңдары деген он томдық шығарғанбыз. Мына, қойылып отырған мәселе содан бастау алады. Сонда, шынымен де кейбір заңдар қажеті жоқ жағдайға арналғанын байқадық. Сондықтан, заң қоғамда реттелуге тиісті мәселелерді ғана қарастырғаны да дұрыс шығар. Тағы айта кететіні, кейбір қоғамдық қатынастар хақында қанша заң шығарсақ та, ол тұс заңсыз реттелген.