- Келелі кеңес
- 26 Сәуір, 2013
«Кейбір адамдарымызда құлдық элементтер болуы мүмкін. Бірақ, ол туа бітті ұлттық мінез бен менталитетке жатпайды...»
Оразақ Смағұлұлы,
тарихшы-антрополог, Қазақ Ұлттық Ғылым академиясының академигі
– Қазақтың ұлттық мінезі генетикалық, тектік тұрғыда қалыптасып, қазақпен бірге жасап келе ме?
– Жалпы, қазақ халқының генетикалық, физиологиялық, морфологиялық ерекшеліктері арғы ата-бабаларымыздан сақталып келе жатқан құбылыс. Оған 4000 жыл болды десек, еш артық айтқандық емес. Сол уақыттан бері, қаншама мезгіл өтсе де, қазақтардың дене құрылысындағы 30 пайызға жуық ерекшеліктері сақталған. Осындай уақыт аралығында, біздің ата-бабаларымыз бен қазіргі ұрпақ арасында үзіліс болмаса, 4000 жылдық тарихымызда мәдениетіміз, өнеріміз босқа кетпеген. Сондықтан, бүгінгі қазақ халқына тән менталитеттің ең арғы тегі тереңде жатыр. Ендеше, қазақтың бойында өзіне тән, лайықты менталитеттің барлығына антропологиялық, генетикалық зерттеулер айғақ бола алады.
– Жалпы, қазақ халқының туа бітті ұлттық мінезі мен менталитетіне қай қасиеттерін жатқызар едіңіз? Бізді басқа ұлттардан ерекшелендіретін бұл қандай мінез?
– Бұндай сұраққа нақты жауап беру үшін, тестілеу жұмыстарын жүргізген жөн. Бүгінде қазаққа тән мінезді анықтайтын әдістемелер ғылымда пайдаланылған емес. Дегенмен де, бүгінгі қазақтардың өзінің менталитеті, іскерлігі, бір қалыпты жағдайларға шыдамдылығы, патриоттылығын ерекшеліктерге жатқыза аламыз. Өйткені, өткен заманда қазақтың жерін, елін қорғау бір ортадан, яғни, әскери қызмет бір орталықтан болмаған. Бір орталыққа бағынған күш те жоқ еді. Соған қарамастан, бүкіл қазақ менталитетінің бір ерекшелігі, өзінің қай өңірінде де, оны сыртқы жаудан қорғайтын ұлтқа ортақ батырлары болған еді. Есіме түсіп отыр, әзіл-шыны аралас қалмақ ақыны Давид Кугильдинов: «Қазақтың батырларының көп болуының себебі, қалмақтармен, яғни, бізбен соғысқаннан пайда болды», – деген еді. Шынымен де, осыншама жерді сақтап, бүгінгі ұрпаққа қалдырған ата-бабаларымыз бізді қайран қалдырады.
– Ұлы жүз, Орта жүз, Кіші жүз тұтастығына келгенде, қазақ мінезі және менталитеті сол тұтастықтың көрінісін көрсетіп, білдіре ала ма?
– Әрине, білдіре алады. Қазақта мынадай сөз бар: «Кіші жүзді найза беріп жауға қой, Орта жүзді қалам беріп дауға қой, Ұлы жүзді таяқ беріп малға қой». Міне, осы ерекшеліктер біздің өңірлерімізде шынымен де, болуы мүмкін. Қазақ халқының тұтастығын еш уақытта жоққа шығара алмаймыз. Сондықтан, қай жүз болмасын, олардың халықтық, психологиялық, мәдени ерекшеліктері – олардың тұтастығында. Ал, тұтастықтың ерекшелігі дегенде, оны антропологиялық жағынан кешенді зерттегенде, біз қазақтың рулары мен жүздерінің бойларынан ешқандай айырмашылық таба алмадық. Қан бір. Бұл – ұлт тұтастығының көрінісі. Ал, қолға найза беріп жауға қою, қалам беріп дауға қою, таяқ беріп малға қою тұтас ұлттың қарым-қатынастар ерекшелігінен өрген қасиеттер. Олардың қазақ мінезі мен менталитетіне әсер ететін ешқандай да генетикалық, антропологиялық, физиологиялық қасиеттері әрі қазақтың бүгінгі тілінде де диалекті жоқ. Оны осыдан-ақ байқауға болады.
– Қазір қазақтың ұлттық мінезі мен менталитетіне уақыттың ықпалы қаншалықты әсер етті? Ұлт мінезінің өткені, бүгіні қандай?
– Қазақтың өткенге байланысты бір ерекшелігі, біздің ата-бабаларымыз кең байтақ далада аралас-құралас, бір-біріне қамқор болып, елін, жерін қорғау бағытында тіршілік еткен. Осы тіршіліктің арқасында бүгінгі қазақтардың генетикалық құрылымдарынан бастап, морфологиялық, физиологиялық ерекшеліктеріне дейін тұтастық, бірлестік өте жақсы сақталынып қалған. Осы ерекшелік бүгінгі дәуірде де сақталған. Бір мақтанар жері, біздің ата-бабаларымыздың одан кейінгі дәуірлердегі ұрпақ жалғастығында үзіліс болмаған. Қазақтың, осындай, 4000 жылдық тұрақтылығына қарағанда, әсіресе, ата-бабаларымыздың ең үлкен ерекшеліктерін сақтап қалғандарына қарағанда, бүгінгі қазақ халқының ұрпақтары үстіміздегі 3-мыңжылдықта өздерінің ерекшеліктерін еркін сақтап қалады деген үміттеміз.
– Ұлттың мықтылығы- территориясының кеңдігінен байқалады десек, қателеспейміз. Осындай, алып жерді сақтап, ұстап тұру оңай емес. Екіншіден, ХҮІІІ ғасырларда өзге ұлттарды өзімізге ассимиляция жасап жібердік. Ал, қазір өзіміз ассимиляцияға ұшырап жатқан сияқтымыз. Сонда, біздің өзге ұлттарды өзімізге сіңіру қасиетіміз қайда кетті? Сол тек (ген) қазір неге сақталмады?
– Қазақ халқы ассимиляцияға бейімделгіш деп айта алмаймын. Бұл көп болса, 5-6 пайызды ғана құрайтын шығар. Басқа ұлттарды қайдам, қазақтардың басынан өткен тарихи жағдайы, олардың мінезі мен менталитетіне әсерін тигізуде. Айталық, үш ғасыр бойы орыс патшалығының отарлау саясаты әсерін тигізбей қалдырған жоқ. Ал, басқа ұлттар мұндай қиянаттық көрген емес. Содан келіп, неғұрлым халық көп әрі тез араласса, соғұрлым жылдам жойылады деген колонизаторлық пейіл де пайда болды. Шындығына келгенде, біз 4000 жылда моңғолдармен де араластық. ХІІІ-ХV ғасырда біздің елге келген моңғолдардың үлесі 20 пайыздан аспаған. Бүгінгі заманда, 20 пайызға шейін қазақ басқа ұлттармен араласады дегенге мен ешуақытта сенбеймін.
– Бүгінде қазақтың бойынан құлдық психологияны іздеушілер бар. Сонда, құлдық психология деген біздің қанымызға сіңген қасиет пе, әлде, отарлық жүйеден қалған құбылыстар ма?
– Жоқ, олай емес. Бұл қазақты бөлшектеуге тырысатын, тырнақ астынан кір іздеушілердің сөзі. Дегенмен, 4000 жылда бөлшектенбеген халықты, бүгінгі егемендік дәуірінде бөлшектеу оңай емес. Дей тұрғанмен де,үш ғасыр бойы отарда болудың әсері тимей қоймайды. Оның үстіне, Кеңестік кезеңдегі Совет халқын қолдан жасау принципі де ұлтымызға өз әсерін аз да болса тигізбей қойған жоқ. Сондықтан, кейбір адамдарымызда құлдық элементтер болуы мүмкін. Бірақ, ол туа бітті ұлттық мінез бен менталитетке жатпайды.
Сұхбатты жүргізген,
Ақбота Қайратқызы
411 рет
көрсетілді0
пікір