• Келелі кеңес
• 05 Тамыз, 2013

Тарихты кім жазады және қалай, не үшін жазады?

Ақбота Исләмбек, Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,

журналистика факультетінің 4-курс студенті  

Соңғы жылдары Ресей және басқа да алысты-жақынды шетел басылымдарында тарих ғылым ба, әлде басқа ма деген мәселелер төңірегінде қилы-қилы әңгімелер қозғалып, оны кім жазады және қалай, не үшін жазады дегенге саятын әңгімелер де кеңінен талқылануда. Шындығында да, тарих дегеніміз не, сосын ол неге керек, оны кім жазады? Міне, осыған орай, кезекті келелі кеңесімізді Ш.Ш.Уәлиханов атындағы тарих және этнология институтының қызметкерлерін шақырған едік. Келелі кеңеске институт тарапынан тарих ғылымдарының докторы, бас ғылыми қызметкер Зардыхан Қинаятұлы, тарих ғылымдарының докторы, доцент, халықтану және тарихи тұлғатану мәселелері бөлімінің меңгерушісі Айжамал Құдайбергенова, тарих ғылымдарының кандидаты, бөлім меңгерушісі Сәулебек Рүстемов, тарих ғылымдарының кандидаты, жетекші ғылыми қызметкері Әуезхан Шашаев, «Ақиқат» журналының қызметкері, философ Әбдірашит Бәкірұлы қатысты. Енді, назарларыңызға сол келелі кеңесте айтылған ойлар мен пікір-тұжырымдарды ұсынамыз.

– Қаншама тарихымыз жазылып жатыр дегенмен де, соған қарамай, әлі де болса, ол бір ізге түсіп, толыққанды ұлт тарихы ретінде тілге тиек етіле қоймаған сияқты. Шындығына келгенде, біздің тарихымыз қандай болуы керек? Тарихты кім жазып және қалай, неге жазады? Ұлттық, мемлекеттік тұрғыдан келгенде тарихтың атқаратын рөлі, міндеті мен орны туралы не дейсіздер?
Зардыхан Қи­наят­­ұлы: – Тарих де­ген адамзатпен жасасып келеді. Ол сол адамзаттың өмірбаяны. Сондықтан, ол тарихты халықтың өзі жазады. Екінші, оны сырттан жазады. Қазақтың тарихын алғашқы тегімізден бастап, б.з.б VII-II ғасырды қамтитын сақ дәуірінен бас­тасақ, бұл дәйекті негізінен, гректер мен қытайлар жазды. Ал, біздің VI ғасырымызға дейінгі тарихымызды қы­тайлар жазуға арқау етті. Әсіресе, б.з. ІІ ғасырынан б.з VII ғасырына дейінгі түркілердің тарихын қытайлар жазды. Қытайлардың 26 кітаптан тұратын үлкен шежіресі бар. Сол шежіренің ішінен қытайлардың түріктер туралы жазған материалын жинап, Қытайдағы, Шыңжандағы қазақ ғалымдармен бірігіп, бес томдық шығарып жатырмыз. Соның екі томдығы шықты. Үшінші томы жылдың аяғына дейін шығып қалады. Ал, VI-VII ғасырдан бастап, тарихымызды түркілер тасқа басып жазды. Айталық, XI ғасырға дейін Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқаридың тарихы үзіліп қалды. Бұл кездегі аралықты арабтар мен парсылар толықтырды. Ал, орыстар біздің тарихты ХІХ ғасырдан бастап жазды. Бірақ, бұл тарихты басқалар жазғандықтан, оларда өздерінің мақсаттары болғанын есте ұстаған жөн. Басқа ұлттар «Бұл қандай халық? Оның болашағы қандай? Бұл халықты бағындырудың қандай жолдары бар?» деген мақсатта жазды. Негізінен, қазақ халқы тумысынан тарихшы халық. Бірақ, қазақта жетіспейтін жазба тарих. Өкініштісі, осы жазба тарих өте кеш басталды. Біздің тарих ауызша тарих арқылы жалғасты. Алғашқы қазақтың жазба тарихы туралы біз кейде Мұхаммед Хайдар-Дулати, Жүсіп Баласағұн, Махмұт Қашқариді айтамыз. Бірақ, алғашқы қазақ жазған тарих деп Қадырғали Жалайырдың «Шежірелер жинағын» атаймыз. Қазақ тарихында бірден-бір қазақ тумасынан туған қазақтың алғашқы тарихшысы осы. Айталық, Шоқан Уәлиханов Мұхаммед Хайдар-Дулатиді, Ақорданы жақсылап талдаған, бірақ, оны қазақ тарихшысы деп айтпаған. Сондықтан, біздің тарихымыз осылай жазылып кетіп бара жатыр. Бізде тарихты мықтап жазу, сол Қадырғали Жалайырдан басталады. Тарих деген ғылымның ішкі ережесі, тәртібі мен этикасы бар. Қазақта «Пышақты ұста соғу керек, қойды қасапшы бағу керек» деген сөз бар. Сондықтан, тарихты жазатын адамдар біріншіден, тарихи методологиялық білім алған, екіншіден, тарихтың дерегін білетін адамдар. Тарихшылардың мақсаты ойдан тарих жазу емес. Біздің мақсатымыз, іздеп жүріп, дерек тауып, оны өңдемей, бұрмаламай сөйлету керекпіз. Егер, тарихшылар өздерінің тапқан тарихы мен дерегін дұрыс сөйлетіп шығарса, онда ол нақты тарих болып шығады. Грекия заманында тарихи романтизм деген ұғым болған. Яғни, тарихты өлеңмен, аңызбен жазатын кезең. Міне, біздің елімізде егемендік алғаннан бері, сол тарихи романтизм басталып кетті. Қазір екі қазақтың біреуі тарихшы. Тарихты білетін де, білмейтін де жазады. Осындай жағдай бізде қалыптасты. Бұған жазба деп те шек қоя алмаймыз. Өйткені, әр адамның жазатын құқығы бар. Бірақ, тарих түбінде сарапталады. Сол кезде, қай тарих шын, қай тарих өтірік тарих екені көрініп қалады. Бүгін тарихшылар екшеп, ананыкі дұрыс, не бұрыс деп жатудың қажеті жоқ. Келешекте бұның бәрі сүзгіден өтеді.
Айжамал Құдай­бергенова: – Қазір Зар­дыхан ағай айтып кеткендей, тарихты білген де, білмеген де жазады. Тарихты кім жазу керек дегенде, тарихты тек тарихшы жазу керек дей аламыз. Кәсіби мамандалған, оқыған, осы уақытқа дейінгі тарихи білімнің зерттеу жұмыстарының нәтижелеріне, бұған дейінгі оңы бар, солы бар, тарихи білімдерді сұрыптап, тарихшылардың алдына берген білімдері маман қажет. Тарих ғылымының негізі – объективтілікте. Осы шынайылық, нақтылық, кейде әрбір кезеңдегі саяси даму сатысына байланысты өзгеріп кетіп жатады. Объективтіліктің өзіне күмән тудыратын замандар бар. Мысалға, өзім зерттеп, қарастырып отырған Кеңес дәуірін айта аламын. Бұл кезде идеологиялық заманның талабына сай бірқатар қыспақтар жасалды. Сол себепті, кейбір жазбалардың объективтілігіне күмән бар. Бұлар тәуелсіздік алған алғашқы жылдары «Ақтандақ мәселелері» деп көзге көрінді. Сол себепті, тарихшылар тарих жазуда объективтілікке мән беру керек. Алайда, оның объективтілігінің өзі белгілі бір кезеңдерге сәйкес жаңа бір деңгейге, шынайылық деңгейіне көтеріліп отырады. Сол себепті, бұл сұраққа байланысты айтарымыз, тарихты тарихи романтизм тұрғысынан емес, тарихи объективтілік тұрғысынан қарау керек.
Әуезхан Шашаев: – Жаңа «тарихтың міндеті не?» деген орын­ды сұрақ қойыл­ды. Тарихтың негізгі мін­­деті – ұлтты ұйы­ту, ұлттың рухын көтеретін ұл­дар­дың көкірегіндегі рухани тіректі қа­лып­тастыру. Сондықтан, осыған дейінгі, Америка барлау орталығындағы Аллен Даллес «Билеп алудың екі жолы бар. Бір жолы қарумен болса, екінші жолы рухани азғындыққа түсіру арқылы жүреді. Ал, азғындыққа түсіру сол елдің тарихын оқытудан бастап, мұрағаттарына кіріп, естеліктері, батырлығы, рухы жайындағы деректердің барлығына кіріп алып, құрту қажет. Рухы төмендеген халық өзінің ұлттық бет-бейнесін жоғалтып, қалай илесең де көнеді» деген. Міне, сондықтан да, біз әуелі, тарихтың міндетін анықтап алғанымыз жөн. Менің әріптестерім, тарихты әркім жазып кетті деп дұрыс пікір айтты. Сол тарихты кім жазу ке­рек дегенде, оны нағыз тарихтың әдіс-тәсілдерін меңгерген,сонымен қоса қо­сымша пәндерді меңгерген маман қажет. Себебі, бір жағынан ол журналист, екінші жағынан тіл маманы, үшінші жағынан ол этнограф, яғни, өз халқының салт-дәстүрлерін білу керек, археолог, антрополог, лингвист сияқты мамандықтардан хабардар болуы керек. Көбінесе, тарихты жазған кезде, бір адамның субъективті көзқарасы қалып қалмау қажет. Айжамал жаңа жақсы пікір айтып кетті. Міне, тарихтың объективтілігіне көз жеткізу үшін, біз бірнеше ғылыми пәндерді қарастырамыз. Өзім, Ежелгі дүние тарихынан маманданғандықтан, көбінесе, тарихтың ежелгі дәуірін археологтарға беріп қойғанбыз. Нақты материалдық деректер, қазба болмаса, біз тарихты жоқ дейміз. Кеңес дәуірінде қазақ тарихы болмаған, ол тек қазақ хандығынан бас­талған деген де үстем пікірлер болды. Сондықтан, Қазақстан тарихының арғы жазба деректерін қарастыру үшін, біз ежелгі дәуірдегі Грекия, Византия авторларының, ежелгі Шығыстағы антикалық деректерді қарастырып, жинап, арнайы том-том қылып шығару қажет. Қазақ тарихына байланысты бір ауыз сөз болса да басқа дерек көздерінен алып, одан не табуға болатынын көру керек. Айталық, Гомердің поэмасын студенттік кезімізде оқыдық. Онда бір ғана Ахилестің қалқаны, қалқанындағы суреттің өзі кітаптың жартысын алады. Меніңше, Гомердің поэмасын әлі де зерттеу қажет. Өйткені, Гомердің өзі ақсақалды, соқыр жырау болған екен. Бір поэмасын 24 сағаттан асыра жырлайды екен. Міне, осы тұста біздің ата-бабаларымыз, қырғыздардың «Манас» жырын жырлауы еске түседі. Соны елестетем. Қарап отырсақ, осындай поэмалардан да тарихқа қажет деректер алуға болады екен. Сол сияқты, біз Гомердің поэмасы арқылы жылқының сүтін ашытып пайдаланатынын білдік. Сондықтан, бір сөздің өзінен бүтін бір халықтың дәстүрін, оның арғы салтын, тегінде сақталып келе жатқан дәстүрлерді аңғаруға болады. Зардыхан аға айтқандай, қазақ халқының жады мықты. Әрбір өзінің ата-бабасы жайында шежірелерді жаттап алып, оны жойылып кетпесін деп, ұрпағына айтқызып, өлең не жыр түрінде жаттатқызып, ұрпақтан-ұрпаққа дейін жеткізіп, бізге дейін алып келді. Осы жайында Шоқан Уәлиханов өте керемет еңбектер жазды. Сондықтан, біз бұларды ертегі, аңыз, жыр деп жай ғана ығыстырып қоймағанымыз жөн. Бұны әдебиетшілермен бірге, астарында не жатыр деп зерттеуіміз қажет. Зерттеген кезде, ежелгі дүние тарихында Гомердің жазғанын немесе Диодор Сицилиский еңбектеріндегі жер-су аттарын қарап, саралау керекпіз. Соның бәрін алып қарайтын болсақ, жазба тарихымыздың астарында әлі зерттелмей жатқан құпияларды аша аламыз. Бірақ, бұлардың барлығын, біз археологиялық деректермен қатар қойып, лингвистердің топономикалық шығу-тектері мен қосыла зерттеп, ата-бабаларымыз қай жерлерде болғандығын біле аламыз. Өйткені, осыншама ауқымды территорияны алып қалудың өзі қарапайым нәрсе емес. Бұның ар-жағында біздің ата-бабаларымыздың жорықта жасаған еңбектері, ерліктері бар. Мысалға, сақтардың, скифтердің көптеген қалаларының болғандығын да сол аңыз-әңгімелерден алуға болады. Осының бәрі қазір жинақталуда. Қазіргі кездегі біздің басты мақсатымыз – деректер жойылып кетпей тұрғанда, Қытайдағы, Моңғолиядағы, Ресейдегі, Пәкістандағы мәліметтерді жинап алуымыз қажет. Сол сияқты, ашаршылықты, қуғын-сүргінде көрген адамдар азайып бара жатыр. Міне, солардың көзі тірісінде тарихқа керек мәліметімізді алып қалуымыз қажет.
Сәулебек Рүс­те­мов: – Жаңа тарих ғылым ба деген сұрақ қойылды. Тарих ғы­лым ба, ғылым емес пе деген мәселе о бас­тан көтерілген, та­ласу тудырып жат­­қан мәселелердің бі­рі. Кейбір Батыс ға­лымдарының пайым­­дауынша, тарих ғылым емес, ол өнер екен. Яғни, сөзі өткір адамдардың кәсібі ретінде түсіндіреді. Сөйтіп, тарихты ғылымға жатқызбайды. Тағы бір екінші адамдар, тарих ғылым емес идеология деген пікірді ұстанады. Бұл көзқарасты мен бірден теріске шығарамын. Өйткені, тарих идеология болатын болса, ол ғылым болудан қалып, догма болады. Қазіргі ғалымдардың көрсетуі бойынша, тарих идеологияға тірек болуы тиіс. Үшінші пікір, тарихты ғылымға жатқызады. Ол расында да ғылым. Тарих ғылымы шексіз. Оның ақиқатына жетудің өзі өте қиын. Оның дәл ақиқатын, шынайы нүктесін көрсету мүмкін емес. Сондықтан да, ол үздіксіз даму процесіндегі ғылым. Бүгінгі ақиқатымыз ертең теріске шығып кетуі мүмкін. Бұл өзі ғылымның дамуының белгісі. Кейбір ғалымдар, жапондар өзінің тарихын түгелімен зерттеп алған деген пікірде. Ол ғылымнан хабары жоқ адамның сөзі. Себебі, жапондар да өзінің тарихын жөнді білмейді. Тіпті, олардың тарихы біздің мұрағатта жатқанын өздері жақында білді. Тарихты жазу барысында, өтірікті көбірек қосып, ұлттың ерлігін ғана, яғни, қорқақтық сияқты осал тұстарын көрсетпей жырлайық деген пікірлер бар. Сонда, «Біз ұрпағымызды патриотизмге тәрбиелейміз деп мақтанамыз» деген де пікірлер бар. Бұл қателік. Егер, біз, осал тұстарын білмейтін болсақ, қателіктерді ескермейтін болсақ, онда тарихтан қандай тағылым аламыз?! Тарихтан бірінші кезекте, тағылым алу маңызды екенін ұмытпаған жөн. Қазіргі кезде, методологиядағы жаңа бір ағым «Тарихтағы жіберілген қателік өзінің зардабын бірнеше ұрпақтан кейін береді» деген пікірлер ұстанады. Сондықтан, тарихты барынша шынайы жазуға тырысу қажет. Біреуді асыра дәріптегеннен ұлт тағылым алмайды. Тағы бір ғалымдар, қазір тарихтан сабақ, тағылым алып жатқандар жоқ деген ойда. Себебі, «Олар тағылым алса, адамзат бұлай тұрмай, алдыға дамып кетер еді» деген пікірде. Жаңа Әуезхан мырза айтып кеткендей, біздің тарих о бастан ауызша тарих болып дамыды. Қадырғали Қосымұлы мен Мұхаммед Хайдар Дулати да қазақтың тарихшысы деп жатырмыз. Ал, енді, Қадырғали Қосымұлының кітабының алғашқы бетін ашып қарасақ, «Мен бұл кітабымды Борис Гадуновқа арнаймын» деп жазылып тұрады. Сонда, бұл кімнің тарихшысы? Неге Қадырғали Қосымұлы Мәскеуде тұрды? Неге кітабын сонда шығарды? Себебі, орыстар тарихқа ерекше көңіл бөлді. Орыстар бізді жаулаудан бұрын, алдына біздің тарихымызды, этнографиямызды, мәдениетімізді, дәстүріміздің бәрін зерттеп алуды міндет етіп қойды. Бұл тек қана Қадырғали Қосымұлы емес, қасында атақты Өтеміс қажы да бар. Бұдан басқа Кавказдан, Сібірден, Орталық Азиядан шыққан мұсылмандардың бәрін бір жерге жинастырып, тарих зерттелді. Сосын барып, олар жорыққа шықты. Патша үкіметі шығыстанушыларды Ташкентке, Орталық Азияға ертіп келгенде, ең алдымен оларға бұл аймақтардың тарихын зерттеуді тапсырады. Және оны зерттегенде, сол аймақтардағы халықтарды өркендету мақсат емес, соларды қандай жолмен тезірек жаулап алуға болатынын мақсат қылады. Яғни, халықтың салтын, тарихын білмесең, ол халықты қалай жаулауға болатынынан да хабардар болмайсың. Бұл тарихты идеология ретінде қолданудың бір мысалы. Сондықтан, олар Патша үкіметінің айтқанынан шығуға тырысты. Сондықтан, ондай тарихшыларды үкімет жоғары дәрежеге жеткізді. Сондағы тарихшылар Орта Азиядағы кез келген тілді жетік меңгерді.Қазіргі кезде орысша білетін, бірақ қазақша білмей, қазақ тарихын жазып жүрген тарихшылар бар. Ал, сол замандағы орыстың тарихшылары ондай емес. Қазақтың тілін, жазуын қазақтан да жақсы білетін. Мысалы, Аристовтың шежірелерін алып қарасақ, қазақтардың өздері бас шайқайды. Ол Диханбай деген бимен таза қазақша әңгімелесе отырып, бүкіл шежірені жазып алған тарихшылардың бірі. Сол кісілердің еңбектерінің жемісін біз енді көріп жатырмыз. Қазір біз сол зерттеушілердің зиянды тұстарын ығыстырып, пайдалы жерлерін алып жатырмыз. Тарихшы осындай үлкен дайындықпен келу керек. Бізде қазір тарихшыларды 4-5 жыл дайындайды. Олар жаттанды түрде оқып келеді. Не тіл білмейді, не шет тілдің жазуын білмейтін шала тарихшы болып шығады. Тарихшыны жай ғана 4 жылда оқытып шығарып жіберу міндет емес. Меніңше, ғалым дайындау үшін ұзақ күш салу керек. Қазақтар тек орыс халқының жазған тарихына қарап қалмады. Орта Азия халықтары ішінде қазақ тарихын зерттеген ғалымдардың бір Маржани болды. Ол қазір біздің тарихшыларымыз арасында да көп айтылмайды. Өткен ғасырда Әл-Машани алғаш рет осы Маржаниға көңіл бөлді. «Абай және Әл-Фараби» деген кітабында Маржаниға жоғары баға береді. Себебі, Маржани Әл-Фарабидің Отырардан шыққанын алғаш дәлелдеген кісі еді. Кейін, соның еңбегі негізінде қазақтар Әл-Фарабиге бет бұра бастады. Маржанидың «Мұстафат аль-ахбарби ахуалли қазанулар» деген кітабы бар. Қазан мен Бұлғардағы халықтардың ахуалы туралы кітап. Бұл кітап солай аталғанымен, бүкіл Орта Азияның тарихын қамтиды. Ежелгі дүниеден ХІХ ғасырдың соңына дейінгі тарихты сөз етеді. Ораз Мұхаммед хан болды деп мақтанып жүрген Қасым хандығы туралы да айтылады. «Қағындықта ханды біреу сайламайды», – дейді. Бұнда Борис Годунов ханды сайлап отыр ғой. Ғалым «Бұл хандық емес, сатқындардың қашып баратын мекен-жайы», – дейді. Себебі, Патша үкіметі Қасым хандығын әдейі құрған деген баға береді. Бұл келешекте Орта Азияны басып алу үшін тек қана оппозиционерлерді жинап алған делінген. Кейін осы кісі, Сарайшықты да талқандағанда да Кирбан хандығының күшімен талқандағанын дәлелдейді. Яғни, халықты өздеріне өздерін салды. Ал, орыстың әскерлері артынан келеді. Міне, о кісіде осындай жаңалықтары көп. Кейін Маржанидың шәкірті Заки Валиди туады. Ол 1912 жылы түркі халықтарында тарихқа байланысты ешқандай оқулықтың жоқ екендігін көреді. Сөйтіп, тарихты жазуға кіріседі. 1912 жылы «Түрік-татар тарихы» деген татар тілінде кітапты жазып шығады. Оны бірінші Орынборда, кейін Қазанда, Уфада бастырады. Ол үлкен сұранысқа ие болды. Бүкіл мектепте тарих оқулығының рөлін атқарды. Бұны Ахмет Байтұрсынов та, Әлихан Бөкейханов та көріп, Заки Валидиді қазақтардың тарихын жазуды сұрайды.
Тарихтың құдіреттілігі жайлы маған ең ұнайтын арабтың тарихшысы Әл-Маркизидің айтқаны бар: «Әрбір өзін саналымын деп санаған азамат тарихқа бет бұрады және оған бас ұрады». Орта ғасырдың өзінде арабтар осыны аңғарып кеткен. Кез келген жаулаушы ел жауланушы елдің тарихын алдын ала зерттейді. Мысалы, Батыс елдерінде қауырт соғыс (холодная война) болды. Айталық, Анг­лияда, Америкада Орталық Азияны зерттеу орталықтары болды. Бұл орталықтар біздің тарихымызды тереңнен зерттеді. Оған үлкен қаржы бөлінді. Кеңес Одағының ғалымдары да 1950-1970 жылдары стратодологиялық зерттеулер жүргізді. Кеңестік дәуірде шет тілдерін жетік меңгерген ғалымдар болған. Бұл стратодология біздің де тарих ғылымының дамуына әсерін тигізді. Кеңес Одағы ыдырағаннан кейін де, стратодология өз жұмысын тоқтатты делінеді. Сөйтіп, қоғамдық ғылымдар біртіндеп құлдырай бас­тады. Қарсыластың болмауына байланысты да, ғылымдар әлсірей бастады.
Зардыхан Қинаятұлы: – Тарих тәуелсіз болуы керек. Бірақ, идеология негіз болу қажет. Тарих мемлекеттік, ұлттық идеология жасауға да негіз бола алады. Карам­зиннің 12-томдық кітабы шығып, ол ханға рапорт жазады. А.С. Пушкиннің «Карамзинді оқу арқылы Россияны таптым» дегені бар. Яғни, онда үлкен идеология мен күш жатыр. Енді, қазақтың тарихына келетін болсақ, Қадырғали Жалайыр орыста тұрып жазғандықтан да, оған теріс көзбен қарау мүмкін емес. Неге десеңіздер, Қадырғали Жалайырды өте терең оқыған, зерттеген, шағатай тілінен орыс тіліне аударған Шоқан Уәлиханов. Ол кітапты Березин оқып шығады да, Шоқанға хат жазады. Шоқан Березинге қайта жазған хатында: «Қазақ шежіресін, қазақ тарихын беру жағынан Қадырғали Жалайырдың шежіресі нақтылығымен ерекшеленеді», – дейді. Қадырғали Жалайырдың кітабын Борис Годуновқа арнағаны рас. Өйткені, ол оны қаржыландырды, қолдады. Қа­зақ тарихының атасы кім дегенде, біз Қадырғали Жалайыр мен Шоқан Уәли­хановты атау керекпіз. Левшин біз­дің тарихтың атасы емес. Шоқан Уәлихановтың жазғанын біздің тарихшылар теріс түсінген. Шоқан қалжындап «Геродотым-ай» деп қалжыңдап айтқан. Өйткені, ол қазақтарды тәжіктермен салыстырып жазған. Ал енді, Ораз Мұхаммедтің Маржанидің жазғаны туралы бар. Ораз Мұхаммед қашып бармады. Оны әдейі аманат ретінде Оренбургтің губернаторы ұстап әкетті. Ол хан тағына мұрагер еді. Ораз Мұхаммед ордада сұлтан ретінде ұсталып, білім алды, әскери өнерге үйренді, соғысқа қатысты. Сөйтіп, Қасым хандығының халқының көпшілігі мұсылман болғандықтан, Ораз Мұхаммедті 7 күн тойлап хан тағына отырғызады. Қадырғали Жалайыр жанындағы адамдарға шежірені жаздырған. Бүгінгі күні ол шежіре Эрмитаж музейінде күміске жазылған тү­рінде сақтаулы. Ораз Мұхаммед хан тұрғысынан қарау керек. Меніңше, Қа­дырғали Жалайырдың Қасым хандығына хан болды, орыста тұрып жазды деуге болмайды. Сәулебектің айтып отырғаны дұрыс. Маржанидің еңбегін көпшілік оқи бермейді. Маржани хандардың шежіресі туралы жазған үлкен ғалым. Оның еңбектерін зерттеп, аудару қажет. Тағы бір айта кететін мәселе, жалған тарихқа байланысты. Алдында бір газеттен қазақта 2000 батыр болды дегенді оқыдым. Егер солай болса, Жоңғар мен орыстар неге бізді басынды?! Негізінен қазақтың тарихын санап көргенде, 45-46 батырдың аты аталады. Одан артық батырды табу мүмкін емес. Қазақ тарихын жазғанда рушылдық пен траибализмді қойған жөн. Тарихтың өңін айналдыруды қою керек. Тарихты өзіне жақындатып, не біреуді өзінен алыстатып, біреуді қаралап, не ақтап жазу деген тарихи этикаға қарсы нәрсе. Кім қалай жазса да, ол тек қана дерек көзі. Егер дерексіз, дерекке сүйенбей кеткен болса, ол тарих емес.
– Қазір егемендік алғаннан бері, қазақ тарихы қалай жазылып жатыр? Мемлекет тарапынан, өздеріңіздің институт тарапынан қандай жұмыстар жасалуда? Бұны сұрап отырғанымыз, бізге синтезделмеген, қорытылмаған аңызға сүйенген тарих керек пе?
Зардыхан Қинаятұлы: – Қазақта тарих жоқ, тарих жазылмайды деген пікірлер көп. Егемендік алғаннан кейінгі, ең алдымен ұтқан қазақ халқы. Бізде ғылымда бағымыз жанбаса да, тарих ғылымында бағымыз жанды. Көптеген тарихи деректер егемендікке дейін идеологияның бұғауында қалды. Ал, қазір тарихтың бұлағының көзі ашылды. Қаншама батырлардың өмірбаяндары жазылып, ескерткіштер тұрғызылды. Бұрынғыдай емес, қазір хандардың да өмірбаяндары да жазылып жатыр. Қазір осылардың бәріне шек келтіріп жатқан ешкім жоқ. Ұлттық тарихтың жазылмаған көптеген тұстарының бетін ашуға көп мүмкіндік туды. Мысалы, соның бірі «Мәдени мұра» бағдарламасы. 8 жыл ішінде қазақтың талай дерек көздерінң бұлағы ашылды. Мысалы, парсы деректерінің 5 томдығы шықты. Моңғол деректерінің қазаққа қатысты 3 томдығы шықты. «Тарихи ой» деген кітаптың 10 томдығы шықты. Қазақ жырлары 100 томдыққа сыймай жатыр. Түркі халықтардың тарихы қытай тілінде көбірек жазылған. Моңғол, парсы деректерінен де көп мәлімет алдық. Қазір барлық мүмкіндік ашылды. Батыстан - көшпен бірге көптеген ғалымдар келді. Оралман ғалымдарымыз мүмкіндігінше, қазақ тарихы туралы бар мәліметтерін алып келді. Мысалға, Якин Бичурин Қытайда 7 жыл тұрып 1924 жылы Моңғолия арқылы қайтқанда Қытайдағы орыстың деректеріне, Шығыстың деректерімен қоса 8 арба кітап артып қайтқан екен. Сол сияқты, 8 арба болмаса да, қазір елге оралып келген адамдардың 1 арбадай артып келген кітабы бар. Парсыдан келген Ислам Жеменей, Қытайдан келген Тұрсынхан Зәкенұлы, Нәбижан Мұха­метханұлы деген тарихшылар бар. Бұлар елімізге керекті мағлұматтар алып келді. Сонымен қатар, бұлар шет тілдерін жетік меңгерген ғалымдар. Осылардың бәрін пайдалана отырып, біздің ғылыми институтта «Ғылыми қазына» деген кешенді жоба бойынша 20 томдық тарихты бастап жазып жатырмыз. Міне, сол кітаптарға көптеген ескертулер де түсіп жатыр. Біріншіден, өткенге қаракүйе жақпау керек. Бірақ, сол өткеннің тәжірибесіне қарап отырып, бұл мәселені жаңаша жазу керек. Бұған жаңаша концепция керек. Оның өзегі қазақ халқының этнотарихы болды. Бұл халық қалай шықты, қалай өсіп жетілді деген этнотарих бірінші орында тұру керек. Екіншіден, қазақ мәдениеті мәселесі. Үшіншіден, қазақ мемлекеттілігінің тарихының мәселесі. Бізде қазақтарда 1991 жылға дейін мемлекет болмаған деген сөздер шықты. Сондықтан, біз қазақтың тарихының алтын қайнарынан гүл өсіп шықты. Үзілмеген мәдени, этникалық, территориялық жалғастықты қалай сақтап қалды дегенге үлкен мән беру керекпіз. Тағы ескеретін жәйт, қазақ тарихын тек қана қазақ тарихы қазанының астында жазбау керек. Қазақтың дипломатиялық тарихын, антропологиялық тарихын халықаралық тарихтың фонында жазу керек. Әйтпесе, бір арал сияқты болып қаламыз. Сондықтан, қазір 10 том 20 кітап болып шығады. Сол 20 кітапты 2015 жылға дейін жазып бітіру керекпіз. Бұл тарихты тек мамандар жазу керек. Кейде бұған тарих институтының күші жетпейді. Сондықтан, бұған ел көлеміндегі, Ресейдегі, Түркияның белгілі тарихшыларын қамтып, халықаралық ұжым қалыптастырдық. Мысалы, бізде бұрынғы тарихтың дәуірлеу кезеңін алып қарасаңыз, түркі дәуірі өте артта қалып келген. Орыстар түркі дәуірін алға шығаруды көксемеген. VI ғасырдың аяғына дейін түріктер қазақ даласына аяқ баспаған деген қорытынды жазылды. Сондықтан, түркі дәуірінің тарихын жазу қиындау.
Айжамал Құдайбергенова: – Бірін­шіден, егемендік алуымыз тарихымызды кеңінен жазуға мүмкіндік ашты. Тарихтың шынайылығына, объективтілігіне жол ашылды. Тарихтың оқытылу мәселесіне келсек, Покровскийдің оқулығы айтылып кетті. Оған дейін де оқулықтар болды. Қазақ тілінде араб графикасы дамыды дейміз. Алайда, татар мен араб тарихын бірігіп оқытқан білімдер болды. Оқулыққа жатпайтын оқулықтар болды. Мысалға, 1929 жылға дейін араб графикасы келді. Сонда Патша үкіметінде қазақ жазуын кирилл графикасына ауыстыратын мүмкіндігі болды. Бірақ, сондағы үкімет қазақ жеріндегі сауаттылардың қатары көбейгенін қаламады. Міне, сол себепті, татар тіліндегі, діни бағыттағы кітаптар дамыды. Қалай дегенмен де, оларда қазақ тарихына қатысты мәліметтер болды. Қазақ жерінде XIV ғасырға дейін тарих жеке пән болып оқытылмады делінеді. Бірақ, діни пәндермен біріге оқытылды. Осының барлығы, осы тәуелсіздік жылдарындағы зерттеу нәтижесінде аңғарылды. Одан бөлек, 1897 жылы бүкіл ресейлік санақ болды. онда Қазақстандық сауаттылық 2 % деп есептелінді. Алайда, тәуелсіздік жылдарында бұл көрсеткіш 7-8% екені көрінді. Бұл қазақтардың ішіндегі араб, татар тілдерін меңгергендерді зерттеу арқылы шыққан статистика. Бұл бір хат тануға ғана байланысты мәлімет. XX ғасырда Ресей ревизия жүргізді. Бұл жерде салық алу үшін, адамның саны, ондағы шаруашылық саны түтінмен есептелді. Міне, осындай статистикалық мәліметтер арқылы қазақтың шаруашылығы да көрініп қалады. Ресей дерек көздері де өз кезегінде ұлтымыздың әлуеті, көші-қон мәселесі төңірегінде де бірқатар мәлімет береді. 1998 жылы мемлекеттік көлемдегі экспедиция болды. Сондағы мәлімет бүкіл Қазақстан бойынша этно-мәдени мұраларды жинақтау еді. 1929-1930 жылдары болған ашаршылық жайлы, бұрын-сонды айтылмаған ақтандақтар мәселесі қолға алынып, жазылуда. Сол экспедицияда қажетті көп мәлімет жинадық.
– Соңғы кездері кейбір тарихшылар, «өзіміз тәуелсіздік алғаннан соң, енді, Қазақстан тарихы емес, қазақ тарихы аталатын тарих жазуымыз керек», дегендей пікір айтады. Ол Отан тарихы, не Қазақстан тарихы, әлде қазақ тарихы деп аталуы керек пе? Тағы бір естуімізше, «Қазақстанның бір беделді жоғары оқу орны қазақ тарихын жазу үшін, Американың беделді университетімен келісімшарт жасасып отыр», – дейді. Мұнда қаншалықты шындық бар?
Зардыхан Қинаятұлы: – Біз, осы 20 томдықты жазу барысында екі рет ғылыми конференция өткіздік. Сонда бұл тарихты қалай атау керекпіз деген мәселе қозғалды. Біреу Отан тарихы, біреу Қазақстан тарихы, біреу қазақ тарихы деп жатты. Бұнда біз Қазақстан деген сөзге тоқталып, тарихымызды солай атап жүрміз. Неге десеңіздер, «стан» деген парсы тілінде Отан, Ел деген мағынаны білдіреді. Яғни, қазақ елінің не қазақ отанының тарихы деген сөз. Екіншіден, біздің Конституциямызда Қазақстан Республикасы деп жазылған. Содан да алып отырмыз. Қазақ тарихы деп жазайық десек, заң бойынша халықтың, елдің құрамы бөлек. Елбасымыз биылғы Жолдауында айтып кеткендей, қазақтың саны көбейсе, мемлекет атауы қазақ деп аталуы мүмкін екен.
Ал, шетелден маман шақыру мәселесіне келгенде, Татарстанды тілге тиек етуге болады. Олар өздерінің тарихының 6 томдығын жазды. Олар сонда, ғалымдарды Америкадан да, Моңғолиядан да, бізден де шақырды. Міне, сол сияқты Алаш заманының тарихын зерттеуге біз Ресейден Аманжолованы шақырсақ, түркі дәуірін зерттеуге Түркия профессорларын шақырудамыз. Қазір өзімізде түркіліктің алғашқы дәуірін жаза қоятын маманданған тарихшы жоқ. Сондықтан, осылай мамандар шақырылып жатыр.
Айжамал Құдайбергенова: – Біз тілге тиек етіп отырған 20 томдықтың 17 кітап, 9-томында шетелдегі қазақ қауымы, олардың елге оралу тарихына тоқталамыз. Міне, осында, шетелдегі қазақтардың жағдайын, мәдениетін қарастырады деген кісілер көп. Солардың бірі – Әбдуақап Қара. Сол себепті, бізге шетелден келіп тартылып жатқан тарихшылар қалай дегенмен де, біліктілігі жоғары мамандар.
Сәулебек Рүстемов: – Сөз етіліп отырған 20 томдық кітабымыздың шығуы үлкен тарихи оқиға. Бұл басқа кітаптарға да үлгі бола алады деген үміттеміз. Себебі, тарих бізде мектепте де, жоғары оқу орындарында да оқытылады. Міне, соларға кө­ңілі толып жатқан адамдарды көрген жоқпыз. Тіпті, 6-сынып оқушысының кітабын алып қарасақ, ата-ананың да, оқушының да көңілі қалады. Себебі, біріншіден, тілінің ауырлығы, балаға түсініксіздігі, көркем суреттің болмауы, фактілердің қарама-қайшы келуі сияқты факторлар. Айталық, әдебиеттегі фактілер мен тарихтағы фактілер бір-біріне қарама-қайшы келеді. Бұл мәселеге көз жұма қарамау керек. Өзімнің де балаларым мектепте оқиды. Оқулықтардың безендірілуіне көңілім толмайды. Өте бір арзанқолды қағаздарға суреттерді бастыртып шығара салу мен үшін, қазақ тарихын мазақ қылумен бірдей секілді. Кеңестік дәуірде мен оқыған Орта ғасырлар тарихы жадымда. Ашып қалсақ артында суреті де тұратын. Қазір тарих оқулығын ашқан бала қазақ тарихын біліп бола ма ?! Көркемдік безендірілуі өте осал, артта қалған. Оқулық жазуда тендер мәселесі бар. Ғалымдар ғылымды дамытуда. Оқулықтардың сапасы жайлы айтсақ, 8-сынып оқулығында Қоқан хандығы туралы сөз етіледі. Онда Қоқан хандығы қанішер халық ретінде, қазақтарды езген, жаншыған деп көрсетіледі. Ал, шындығына келгенде, қоқан деген халық жоқ. Бұл мемлекеттің атауы. Бұл хандықтың басында өзіміздің қыпшақ тұрды. Біздің Қоқаннан шыққан қазақтың атақты билері бар. Тіпті, дулат, қоңырат,қыпшақ руының жартысы содан шыққан. Яғни, біз өзімізбен өзіміз күрестік деп дұрыс мәлімет бермейміз. Бұл мәселелер оқушыларды жаңылыстырады. Тағы бір мәселе, Тевкелев бір кітаптарында башқұрт, оқулықта татар, тағы бір кітапта ноғай делінеді. Шын мәнінде Тевкелев Ораз Мұхаммедтің шөбересі. Челябинск қаласында оған ескерткіш орнатылған. Онда «Тевкелев еш қарусыз Орталық Азияны, Сібірді алып берген. Ондай саясаткер Ресейде болмаған...» делінген. Негізінде оның кім екені дұрыс жазылу қажет еді. Міне, оқулықтарға осының бәрін кіргізу керек. Оқулықты тек қана ғалым жазу керек деген ұғым жоқ. Бастысы, оның тілі шебер болуы қажет.
Әуезхан Шашаев: – Біздің көп том­дықтарымыздың да басты мақсаты – шатасқан тарихты ретке келтіру. Қазір балама тарих деген ұғым пайда болғалы, нақты тарихымыздан алшақтағандар көп. Міне, сол үшін 10 томдықтың ішінде нақты мәліметті сөз етуге тырысудамыз. Тәлім-тәрбие мәселесіне келгенде, көп­теген кереғар пікірлер бар.Қазақ тарихын қазақтан басқа кім жаза алады?! Қазақ тарихы қазақтан басқа кімге керек?! Сырттан әкеліп жаздырсақ, бір жағынан, ол субъективті пікір болады. Қанында қазақтың тарихы қайнап жатпаса, ол қалай, қандай тарихты бермекші?! Екінші мәселе, бүкіл техникалық жоғары оқу орындарында Қазақстан тарихынан емтиханды алып тастайық деген пікірлер айтылып жатыр. Бұл – өзінің тарихын білмейтін, халқын сүймейтін адамдардың айтқаны.К.Маркс «Я знаю только одну науку, науку историю» деп айтқандай, тарихтан басқа ғылым жоқ. Кез келген ғылымның артында тарих тұр. Бірінші кезекте, тарихтың тәлімгерлік міндетінің жоғары екендігін түсіндіруіміз қажет. Нақты деректермен оқиғаларды баяндай отырып, келешек ұрпақты отансүйгіштікке тәрбиелеу керекпіз. Ресейде Лапухиннің өзі «Біз елдегі бүкіл билікті полицияға беріп қою арқылы, халқымызбен күресіп кеттік. Міне, сол күресуден халық көтеріліп, мемлекетті жойды», – дейді. Міне, сол сияқты бізге бұндай келмесін. Біз үйренейік. Сондықтан, тарихты барлығымыз, барлық жоғары оқу орындары оқуға міндетті болу кажет.
Әбдрашит Бә­кір­ұлы: – Бүгін осылай шынайы тарихшылармен әңгімелескеніміз бір үлкен ғанибет. Жа­қында қолыма бір кітап түсті. Ол 50-жыл­дары жа­зылған Бекмаханов бастаған ғылыми топтың кіта­бы. Атауы «Қазақ елінің тарихы». «Жаңа қазіргі тарих қалай аталады?» деп сұрақ қойылғанда, сол есіме оралды. Тіпті, сол кеңестік дәуірдің өзінде біздің тарихшылар кітабын «Қазақ елінің тарихы» деп атаған. Бүгінде тарих институты өздері шығарып жатқан кітапты Конституция бойынша еліміз Қазақстан деп аталғандықтан «Қазақстан тарихы» деп атаймыз дейді. Шын мәнінде, методологиялық тұрғыдан бұл дұрыс па?! Менің ойымша, дұрыс емес. Өйткені, Қазақстан тарихы «Қазақстан» аты тарихи кезеңге келген заматтан басталатын тарих. Ал, оның алдындағы аты «қазақ елінің тарихы», ал, оған дейінгісі «түп қазақ тарихы» деп аталғаны жөн. Ол туралы қазақтың көрнекті философы Мұхамедияр Орынбековтың «Предистория философии протоказахов» деген кітабы бар. Онда ол кісі Әлкей Марғұланның деректерін мол пайдаланады. Сол кітапты оқығанда, уақыт тұрғысынан алғанда әр нәрсеге өзіндік классификация беру керектігін түсіндім. Сонда, түп қазақтан тарайтын тарих қазақ тарихына ұласады, ал, қазақ тарихы келіп Қазақстан тарихына ұласады. Яғни, бұл жерде тарихи логика сақталып тұр. Ал, Қазақстан тарихы деп алсаңыздар, сіздер, меніңше, логикаға бағынбайсыздар. Керісінше, тарих логикасы сіздердің субъективті түрде алған аттарыңызға бағынышты болайын деп тұр. Яғни, мұндай жағдайда «Қазақстан тарихы» деген ұғым «Қазақ елінің тарихы» деген өзінің төл функциясын толық атқара алмайды. Айталық, біз қазір дамыған 50 елдің қатарына қосылуды мақсат тұтамыз. Оған қалай қосыламыз?! Ұлы ел болғысы келетін елдің де Ұлы тарихы болуы керек. Әрбір халық өзінің тарихи даму барысында неше түрлі тарихи ахуалға тап болады. Бірінші, ауызекі тарих кезеңі. Ол өтті. Одан кейін таспа тарих баталды. Таспа тарих кезінде объективті, яғни айқын тарихты жазу жеңілдеу, әрине – дерек көздері мол жиналған. Ендеше кез келген ғылыми ортаға сол айқын, обьективті тарихты жазып шығуға мүмкіндік мол. Ал, бірақ, тарих тереңдеген сайын ғалым дерекке емес, ғылым логикасына сүйенеді. Бұл ғалымның ойлау қабілетіне және танымдық деңгейіне тікелей тәуелді. Міне, бұл тұста мықты тарихшы болумен қатар, зерттеуші бір мезгілде философия, этнография, психология және сол сияқты тарихқа шынайы үңілуге жол ашатын барлық ілімді өзінің бойына жинақтаған ойшылға айналуы тиіс. Мен мұны философ ретінде ғана айтып отырған жоқпын, бірақ, философиялық принциптерді толық меңгермей, тарихи логикаға сүйен­бей – ешқандай да объективті тарихты жасай алмайсыз. Бұл – шындық.
Зардыхан Қинаятұлы: – Әбдірашиттің де айтып отырғаны теріс емес. Бірақ, бізге бекітіп берген «Қазына» атты жоба бойынша ол солай қабылданған. Негізінде, бұл жөнінде айтылып жатқан сын да көп. 10 томдық тарихты жазу оңай емес. Мысалы, отаршылдық дегенді жазу қиын. Ресей өз тарихын ешкімді отарламадық деп жазып қойды. Біз болсақ, отар деп жазамыз. Көшпенділерде бос жер деген болған жоқ. Иен жатыр деген жердің өзі біреудің жайлауы, не күздеу мен қыстауы. Ал, орыс­тар болса, бос жерге апарып, орнықтырып, егін салдырдық дейді. Оның бәрін біз отаршылдық деп қарау керекпіз. Екінші мәселе, репрессия. Бұл бізде болды ма?! Ресейде ол болған жоқ деп жазылды. Сол себепті, бұл өте үлкен жауапкершілікті қажет етеді. 5 томдықты екі рет жазған тәжірибеміз бар болған соң, бәрін жіті қадағалап отырмыз. Қазіргі жағдайды қорытындылап, келер ұрпаққа жазып қойсақ артық болмас.