• Тарих толқынында
  • 16 Қыркүйек, 2013

ТҮРІКТЕР ТАРИХЫН ЖАҢАША ПАЙЫМДАУ

Акайдар ЫсымулыАқайдар ЫСЫМҰЛЫ,
журналист-заңгер,
Қазақстанның мәдениет
қайраткері

Жазушы-тарихшы ғалым Қойшығара Салғараұлының түрік халықтарының ықылым замандардан орта ғасырларға дейінгі дәуірлері тарихын қамтыған үш томдық зерттеу еңбегі туралы

Бұл үш кітап: «Ежелгі түріктер», «Шы­ғыстағы түріктер» және «Ортаға­сырлық түріктер» деп аталады. 2012 жылдың аяғында Астана қаласында «Фолиант» баспасынан жарық көрген, таралымы, өкінішке қарай, тым аз – бір мың дана ғана. Ізденіп жүретін құлағы түрік, көзі қарақты, тарихи тақырыпқа ден қойған жандар, ғалымдар болмаса, жаппай қолға түсе бермейді-ақ. Жаңаша жыл санаудан арғы замандардан бастап, бейне майдан қыл суырғандай, тонналаған құмнан грамдап қана шығатын алтынды елегендей, отыз жыл бойғы табанды ізденістің жемісі – іргелі еңбек, кімнің де болсын, соның ішінде әсіресе, тарихшы мамандардың назар аударуына лайық.


Қойшығара Салғараұлы халқымыздың шығу тегіне ізденген сайын тереңдей еніп, бірыңғай осы салада еңбектеніп келе жатқан тарихшы жазушы. О бастағы мамандығы журналист, келе-келе көңіл қалауы – тарих, онда да талайдың тісі бата бермейтін өте көне заман тарихы, әуесқойдан кәсіпқойға айналған ғалым. Бұларды тәптіштей айтып отырған себебіміз – қазіргі кезде бағзы замандар қатпарларын қаузап белсене еңбектеніп жүргендер көбінесе тарихшы мамандар емес, кәдімгі жазушылар екендігі. Олар­дың бір кездегі әмбебап Алаш қайрат­керлері сияқты қазақтың жоғының орнын толтыруға, қазақ қоғамы үшін аса зәру мәселелермен шұғылдануға белсене кіріс­кен, бұл тірліктерін ұлт мұқтажын өтеуге деген ұмтылыстан туған деп кәміл сеніммен айтуға болады.
Бұл әмбебаптық құбылыстың, біздіңше, екі себебі бар – біріншісі, Кеңес Одағында кіші ұлттар деп аталған ұлттардың (аға ұлт кім екендігі белгілі) ғасырлар қойнауына үңіліп, өздерінің тегін іздеуге тыйым салған кеңестік жымысқы саясат салдарынан туған жоқтың орнын толтыруға талпынған ізденіс, яғни, көмескіні, бүркеулі жатқанды ашуға ұмтылыс. Екіншісі, енді тәуелсіз елге айналдық, ой-сана да, қол да еркіндікте деген кезде бұрын зерттелмей келген мәселені түбегейлі танытуға әзір білікті тарихшы мамандардың болмауы.
Қ. Салғараұлының бағзы замандар туралы ізденісінің бастауы – 1986 жылы шыққан алғашқы кітабы «Алтын тамыр» роман-эссесінен басталады. Бұл кітаптың жарық көру жолы ауыр болған. Баспаханадан 30 мың данамен басылып шығып, енді кітап дүкендеріне – оқырмандарға жөнелтілгелі тұрғанда әлдекімдердің арызымен кеңес қоғамы үшін «өте зиянды шығарма» деп танылып, жойылуға ұйғарылады. Бұл – Желтоқсан көтерілісінің қарсаңы, дауыл алдындағы ішкі арпалыстың шиыр­шық атқан шағы. Алла сақтап, жана­шыр азаматтардың арқасында кітап туралып кетуден әупіріммен аман қалған. Жұртшылықтың білетіні – қолдарына тиген олжа-қазына. Егер, ол кітап жойыл­ғанда Қойшығара беті қайтып, бұл тарихи тақырыпты әрі жалғастырмас та, қазақ руханиятына тағы бір ғалым тарихшы жазушы қосылмауы мүмкін еді-ау... Сөз орайында айта кететін тағы бір жәйт, кітап жылдың басында шығып, жыл аяғында өкімет күтпеген Желтоқсан көтерілісі бұрқ ете қалғанда, билеуші партия, жазалаушы арнайы органдар мұндай бұзақы ұлтшылдықтың түп-төркіні қайда жатыр деп сан-саққа ой жүгіртпей ме. Сонда, тапқан кінәлілері қайдағы бір тарихи тақырыпқа шығармалар жазып, бөрілі байрақты желкілдеткен батырларын дәріптеген, елдің санасына бұзақы ой салып, рухын қоздырған Ә. Әлімжанов, Д. Досжанов, І. Есенберлин, Ә. Кекілбаев, Б. Қойшыбаев, Б. Қыдырбекұлы, М. Мағауин, Қ. Мырза-Әлі, А. Сейдімбек, С. Сматаев, Ш. Сма­ханұлы, М. Шаханов сияқты біраз жазушы болыпты. 2007 жылы Моск­вада «ЖЗЛ» («Жизнь замечательных людей») сериясы арқылы жарық көрген «Лев Гумилев» атты еңбегінде Валерий Демин КОКП орталық комитеті мұрағатының дерегіне сүйеніп, ұлт рухын ұрандатқан осындай ұлтшылдар тізіміне Қ. Салғараұлы мен А. Сейдімбектің де ілінгенін атап көрсетеді. Иә, кеңес өкіметі қай кезде де ұлттың сөзін сөйлеген зиялылар тізімін жасап, олардың аузын бағып, ісін қадағалап отырған. Алаш қайраткерлерінің көзі де кезінде солай жойылған.
Осылай, ызғар соғып тұрған шақта, Алла қарасқанда, қайта құру, жариялылық дейтін кезең басталып, оның аңсаған тәуелсіздікке ұласуы кімге де болсын жаңа мүмкіндіктер туды. Күйініштен сүйінішке ұласқан бұл заман өзгерісі ізденіс үстіндегі Қойшекеңе де шабыт берді, өндіре жұмыс істеуге жол ашылды. «Көмбе» (1989), «Хандар кестесі» (1992), «Қазақтың қилы тарихы» (1992), «Қазақтар» (1995), 2 томдық «Қазақ қа­зақ болғанға дейін» және «Қазақ қазақ бол­ғаннан кейін» (1998), «Ойлан, қазақ» (2000), «Түрік әлемі» (2000), «Байырғы түріктер баяны» (2005), «Түріктер» (2007), «Ұлы қағанат» (2008), «Елдік негіздері» (2009) күрделі де терең зерттеу, тыңнан ой толғау кітаптары жарық көрді. Бұлардың сыртында мерзімді баспасөздерге мақалалары мен сұхбаттары бірінен кейін бірі жарияланып жатты. Бұлары қазақ тарих ғылымына қосылған сүбелі үлес еді. Олардан басқа жазушының көркем әңгіме, повестерінің жинақтары тағы бар.
Жазушы-тарихшы Қ. Салғараұлына «Қазақтар» кітабы үшін 1996 жылы Қа­зақстанның Мемлекеттік сыйлығы, 2009 жылы түркология саласындағы аса зор жетістіктері үшін Күлтегін атындағы сыйлық берілді. «Халқымыздың шығу те­гін зерттеп ізденіп жүрсіз, жағдай жасайық» деген Елбасының тікелей тапсырмасымен Қытай еліне барып, бұған дейін қазақ зерттеушілерінің қолы жете қоймаған көне мұрағаттарын ақтарды. Берілген мүмкіндікті пайдаланып, уақытпен санаспай, қажымай-талмай еңбектену нәтижесінде біржарым жылдың ішінде «Сиуңну», «Дуңху. Гаучы», «Түріктер. Жыужандар», «100 құжат», «Таным тармақтары», «Анықтамалық» деген бірнеше кітап жарық көрді. Бұлар жалпы түркология саласына, оның ішінде Қазақстанда тарих ғылымына қосылған елеулі еңбек екендігі сөзсіз. Қытайда тұратын білімді қазақ азаматтары мен қытай тарихшыларының көмегімен жұмыс істеудің арқасында Қ. Салғараұлы біздің тарихшыларымыз осыған дейін еуропалық, ресейлік, кеңестік зерттеушілер ұсынып келген деректерді түпнұсқамен деректермен салыстырып тексере алды, тарихта орныққан тұжырымдардың біразын түбегейлі қайта пайымдаудың қажет ететіндігін анықтады, бұған дейін өзінің айтып келген кейбір жаңсақ ұйғарымдарын түзетті. Қолымызға тиіп отырған үш томдық түрік халықтары туралы қомақты еңбек отыз жыл бойғы осындай ізденістің белгілі бір қорытындысы деп айтуға толық негіз бар.
Таңғаларлығы, осы еңбектердің бірде-біріне кезінде де, кейін де не оң, не теріс деген ғылыми сараптамалық баға берілмепті. Содан да болар, көрнекті ғалым, этнограф, жазушы Ақселеу Сейдімбек бұл ретте: «Қазақстанда тарих ғылымы тоқырауға ұшыраған, түркологиялық зерде қалыптаспаған немесе ғалым-зерттеушілердің санасын немкеттілік жайлап алған деп жорудан басқа қисын жоқ сияқты. Әрине, қалай болғанда да, жақсылықтың нышаны емес» деп, кезінде Қ. Салғараұлының «Ұлы қағанат» кітабына жазған пікірінде өкініш білдіріп, өз тарапынан бұл еңбекті «Қазақстандағы тарихи-түркологиялық танымның да өресін биіктетіп, өрісін ұзартқан толымды ғылыми табыс» деп баға беріпті. Бір ғажабы, еңбектің қадіріне жетіп, осы сияқты оң баға бергендер де кәсіби тарихшы мамандар емес, тағы да сол жазушы-тарихшылар екен. Бұл да біздің алдында айтып кеткен: «Кеңес Одағында «кіші ұлттар» деп саналған халықтардың ғасырлар қойнауына үңіліп, өздерінің тегін іздеуге тыйым салып, көне тарих бойынша мамандар даярлатпаған жы­мыс­қы саясаттың жемісі» деген ойымызды бекіте түседі. Болмаса, тарихшы мамандар жаңалыққа неге қуанбасын, неге назар аудармасын дейміз де.
Енді, тікелей үш томдық еңбектің өзіне келейік. «Қазақ халқының шығу тегін және халық болып қалыптасуын ғылыми тұрғыдан жан-жақты дәлелдеп, бір жүйеге келтіріп, анық-қанығына жеткізген толық тарих әлі жазылған жоқ» деп бастайды Қ. Салғараұлы үш томдықтың ал­ғаш­қы кітабы «Ежелгі түріктерде». Бұлай тұжыру академиялық басылым «Қазақ ССР тарихын», «Қазақстан тарихын» жазған ғалымдар тобымен таласқа түсу деген сөз. «Бұған дейін қазақ тарихы үш бірдей «цен­тризмнің»: әлемдік мәдениеттің үздік үлгілерінің бәрін өздерінен ғана шығарған еуропалық колонизаторлар идеологиясының жемісі – еуроцентризм; өзге жұртты жабайы, екінші сортты халық санап, өздерін дәріптеген көне қытайлық агрессиялық-гегемонистік идеология – азияцентризм; сөз жүзінде халықтар теңдігі деп жалаулатқанымен, іс жүзінде ұлы орыстық идеяның туын көтерген кеңестік идеологияның өзегі – русоцентризм ықпалымен жазылды, тарихшы мамандарымыз осы шеңберден шыға алмады» дейді Қойшекең. Білім-ғылым бізден шықты дейтін отырықшы елдер әлем халықтары, олардың тарихы, мәдениеті туралы өз-таным түсініктерін жаппай санаға сіңіріп, бұлжымас ақиқат ретінде орнықтырды. Бұның мысалдарын өз халқымыз туралы әңгімелерден келтіреді.
Кез келген қазақтан халқымыздың түпкі шығу тегі туралы сұрай қалсаңыз, талайы «арғы тегіміз сақ» деп жауап береді. Ал, «сақ» сөзі қазіргі қазақ жерін мекендеген байырғы тайпалар бірлестігіне, сол замандарда парсылардың берген атауы, «жабайы» («варвар»), кейбір талдауда «ит» деген мағынаны береді екен. Бұл анықтауды оқыған да болармыз, бірақ, көңілге тоқымаған сияқтымыз, әлі күнге «сақпыз» деп айтып келеміз. Ал, көршілер осылай менмендікпен сырттай жабайы атап жүргенде, сол «жабайы» түрік тектес тайпалардың алфавиттік жазуы болыпты. Ал, бұл адамзат мәдениетіне қосылған баға жетпес үлес емес пе! Қазақ жеріндегі көне қорғандарды қазғанда археологтар тапқан (Жамбыл облысында Талас өзені бойынан, Павлодар өңірінен, Алматы облысында Есік қорғанынан) жаңаша жыл санауға дейінгі V ғасырдағы сақ мұрасына жатқызылған жәдігерлер, «руналық көне түрік жазуы» деп мойындалған олжалар үлкен мәдениеттің айғағы. Ал, ресми тарих болса, бізді осылардың бәрінен мақұрым жабайылардың ұрпағы деп санаға сіңіріп-ақ қойған-ды. Міне, тарихқа жасалған қиянаттың бір көрінісі осы.
Ресми тарихқа қарағанда бүгінгі қазақ халқы қазіргі қазақ жерін ықылым замандардан мекендеп, бірін-бірі ығыстырған, сеңдей соғылысып, жөңкіле көшіп кетіп отырған сан халықтың көне жұртында қалған бір өскін тәрізді. Жаңаша жыл санауға дейінгі (Қ. Салғараұлы жыл санау мерзімін білдіруде тарихта бірізділіктің жоқтығын айтып, дәуірге бөлуді христиан эрасына дейінгі (х.э.д.) және одан кейінгі (х.э.к.) деп атауды ұсынады) VІІ-ІІ ғасырларда бұл даланы сақтар жайлаған, бірақ, одан кейін олар аталмайды, бейне ізсіз-түзсіз ғайып болып кеткен тәрізді. Енді, олардың орнына сиуңну (бұл қытайлардың берген атауы, мағынасы – «жауыз құл, өркөкірек құл, кекшіл құл» деген мағынаны білдіреді) дейтін халық пайда болады. Бірақ, олар да баяндап тұра алмайды. Оның орнын сиәнбилер басады. Содан кейін жыужанжар. Жаңаша жыл санаудың VІ ғасырынан бұл өңірде «түрік» деген халық пайда болады. Кейін олардың орнын ұйғырлар, қарлықтар, түргештер басады. Арада біраз уақыт өткеннен кейін бұлардың орнына қыпшақтар мен оғыздар келеді. Қыпшақтарды моңғолдар тықсырып, Алтын Орда дәуірі басталады. Алтын Орда ыдыраған кезде Қазақ хандығы орнайды. Қарап отырсаңыз, бұл даланы тұрақты мекендеген бірде-бір халық болмаған тәрізді, біраз аялдап, тағдыр толқынында одан әрі жөңкіліп кете барғандай.
Алайда археологиялық қазба мұралар, халықтың ауызша тарихы – шежіре-аңыздар, ескі замандардан үзілмей келе жатқан салт-дәстүрлер мен әдет-ғұрыптар, сырт көз қалай атағандықтарына қарамастан, бұл даланы бір ғана халықтың – түрік тектес халықтардың ұрпақтары мекендеп келе жатқандығын дәлелдейді. Бұл – қазір айтыла бастаған жаңа тұжырым. Қойшекең осы тұжырымды тиянақтауға күш салады. Ал, отырықшы елдер таңған түсінік бойынша әлгіндей алуан түрлі аталған халықтардың өзара туыс ұрпақтар сабақтастығын үзу – осы түрік халықтарының көне тарихын жоқ ету, оларды мал соңында көшіп-қонып, жайылым үшін қырқысып-таласып, бірін-бірі жойып жіберуден басқа тарихы жоқ жабайылар деген ұғымды күштеп таңу еді. Ал, мұның астарында «ел болып еленуің, халық болып қалыптасуың – біздің арқамыз. Бізсіз күнің қараң еді, біздің арқамызда ғана көзің ашылды» дегенді санаға сыналап енгізіп, үстем елдің қасы-қабағын бақтырған, өктем саясатына бас шұлғытқан құлдық сананы қалыптастыру еді. Кейінгі екі жарым ғасырлық бодандық кезеңде өздерін аға атандырған халықтың билеуі оларды бұл мақсатқа едәуір жақындатып-ақ тастағанын білеміз.
Санамызға сіңдірген ұғым бойынша түрік халықтары көшкінші (Қ. Салғараұлы «көш­пелі, көшпенді» деген атаулардан гөрі осыны жөн көреді) халықтар, ресми тарихтың танымы да осы. Ал, Қойшекең айтады, олар ешқашанда бірыңғай таза көшкінші болмаған, мал шаруашылығына басымдық берумен қатар, егін де еккен, қала да салған, темір қорытып, құралдар соққан, сауда-саттықпен де айналысқан, өнер туындыларын да жасаған. Кітапта бұған талай мысал келтіріледі, ескі қорғандардан табылып жатқан неше алуан құралдар мен әшекейлі бұйымдар осы пікірдің заттай айғақтары. Осы ретте әйгілі түріктанушы ғалым Л. Н. Гумилевтің «ХІХ ғасыр прогресшіл өркениетті тек отырықшы халықтар жасаған, ал, Орталық Азияны бейне бір тоқыраушылық, болмаса жабайылық пен тағылық жайлаған деген тұжырымдаманы бізге мұра етіп қалдырды. Бұл тұжырымдаманың ең зияндылығы – қателігінде ғана емес, оның ешқандай сынауға жатпайтын ғылым жетістігі ретінде ұсынылуында» деген қынжылысты пайымдауын келтіре кетейік. Ғылыми басылым Антропологиялық сөздікте «Көшкінші – тұрақты мекені жоқ және шаруашылық жүргізумен айналыспайтын адам» деген анықтаманың берілуі де Л. Н. Гумилев күйіне айтып отырған «сынауға жатпайтын ғылым жетістігінің» бір көрінісі. Басқа да энциклопедияларда да осындай тұжырым. Қ. Салғараұлының үш томдық еңбегінде осындай орныққан талай тұжырымдаманы түбірінен қайта қарауға, өзгертуге бастайтын талай тың ойлар бар және оның бәріне де дәйекті уәждер келтіріп отырады.
Ежелгі замандарда Ұлы Даланы мекен­деген халықтар өздерін географиялық-аумақтық орналасуларына қарай өзара: «орман адамдары», «далалықтар», «ғұз­дар, яғни, өзен-су бойындағылар» деп аталатын үш ұлы бірлестікке жатқызған. Еуропалықтар көшкіншілер деп атандырған халықтарға қатысты Қ. Салғараұлы мынадай өзіндік анықтама береді: «Көшкіншілер – мемлекеттік құрылымы рулық-тайпалық жүйеде қалыптасқан, осыған орай белгілі бір аумақты ру-ру, тайпа-тайпа болып тұрақты мекен еткен, сол мекендеген жерінің суы мен жайылымының әр­қайсысын жер бедерінің табиғи ыңғайына қарай, жыл мезгілінің өз­гер­мелі райына сәйкестіре бөліп, бір бөлігін көктемгі көктеуі, екіншісін жазғы жайлауы, үшіншісін күзгі күзеуі, төртіншісін қысқы қыстауы ретінде пайдаланып, соның бірінен екіншісіне кезегімен уақытында қоныс аударып, көше жүріп, мал шаруа­шылығына басымдық беру арқылы экономиканың өзге салаларын да өз қажет­тілігіне қарай дамытып, жүйелі бір қалыпқа түсірген және соған сай өзіндік рухани-материалдық мәдениетті тудырған ежелгі халықтардың, ру-тайпалардың жиынтық атауы». Міне, бұл – халықтың тұрмыс-тіршілік болмысын іштей білетін төл перзентінің анықтауы.
Автордың айтуынша ресми тарихтағы қателіктер байырғы халықтарды «тарихи халықтар» және «тарихи емес халықтар» деп те жіктеуінен басталған. Осының тарихи мәдениетті жасауға қабілетті, ал, тарихи емесі адам кейпіндегі жабайылар, яғни, ізгілікті бірдеме жасауға қабілеті жоқтар. Кейін бұл терминдер «отырықшылар», «көшкіншілер» деп өзгертілгенімен, атау мағынасы сол күйінде орнықты. Соған орай көшкіншілер, оның ішінде түрік халықтары да сол баяғы «жабайы», «тағы» деген көзқарастың құрсауында қалды. Кешегі кеңестік тарих ғылымының түрік халықтарын христиан эрасынан кейінгі VІ ғасырда Алтайда пайда болған «жас халық» деген танымды санаға сыналауында да, оларды бүкіл түрік тектес халықтардың атасы деген түсінікті ғылымға ендіруінде де сол түсініктің салқыны жатыр. Бұған тек түріктер ғана емес, жалпы көшкінші халықтардың бәрінің бастау тарихын отырықшы елдердің әлдебіреуінің жазба дерегіне іліккен кезінен бастайтын ғылыми ұстанымның тірек болғаны да аян. Сол себепті, қытайдың Вій (Вей) империясы түріктерге елші жіберген 545 жыл түрік халықтарының пайда болған нақты уақыты деп белгі­ленді. Ал, ру-тайпалардың басы құралып халық ретінде қалыптасуы, одан мемлекетке айналуы ұзақ мерзімді үдеріс. Сондықтан, ресми тарихтағы «545 жыл» түрік халықтарының нақ пайда болған мерзімін білдірмейді, тек тарихшылар тілге тиек етер шартты дерек, ол халықтың айналасындағы елдерге мәлім болып, көршілердің жазба дерегіне енген уақыты ғана деп тұжырады Қ. Салғараұлы. Түрік халықтарының бастау тарихын орта ғасырлармен тұйықтау, одан әрі тереңдеп ізденуге, тарих қойнауына ене түсуге кедергі жасап келгені белгілі. Соның салдарынан түрік халықтарының тарихы, олардың шыққан тегі де, тілінің таралу кеңістігі де тек Алтай өңіріне телініп келеді. «Алтай – түріктердің алтын бесігі» деген осы күні жиі айтылатын тұжырым, міне, осыған негізделген.
Алайда, Орхон-Енесей өзендерінің бойынан табылған, тасқа қашап жазылған руна жазуларының оқылу кілтін ХІХ ғасырдың аяғында дат ғалымы В. Томсеннің табуы, жұмбақ жазулар ашқан сырлар бұған дейін жабайы делініп келген көшкіншілердің бір бөлігі – түріктерді ежелгі өркениетті, төл алфавиттік жазуы бар халыққа айналдырып шыға келді. Әлемдік тарихқа «Түрік дүниесі» деген жаңа тарау қосылды.
Тарихтағы тағы бір қиянат – Ұлы Даланың орта және батыс бөлігін мекен­деген ежелгі көшкінші халықтардың бәрі иран тілінде, кең мағынасында, үнді-еуропа тілінде сөйлеген еуропалық халықтар деген тұжырым. Оған негіз болып отырған бар айғақ – ежелгі қорғандардан табылған адамдар бас сүйектерінің антропологиялық кескіндерінің еуропоид­тарға ұқсайтындығы екен. Ал, сол заман­дарда Ұлы Даланы мекендеген, кейін шығысқа қоныс аударған далалықтардың (түрік-қыпшақтардың) да, ғұздардың (өзен-су бойындағылардың) да еуропоид кескінді түріктер болғандығы археологиялық қазба материалдар мен жазба тарихи деректер арқылы дәлелденгені назарға алынбай келеді.
Зерттеуші осыған орай түрік халық­тарының тарихына тілдік тұрғыдан да талдау жасаған. Еуропашыл ғалымдардың Еуразия кеңістігін үнді-еуропа тілінде сөйлеген деген тұжырымдарының да қате екендігін жан-жақты дәлелдейді. Бар мәселе, Еуропаны ғасырлар бойы уысында ұстаған, Ирусалимді басып алған түріктерді тұқырту мақсатында еуропалықтар өздерін тарихты, өркениетті жасаушы халықтар, ал, азиялықтарды тарихқа үлесі жоқ жабайы халықтар деп жіктеуден басталғанын көрсетеді. Еуропалықтар түріктерді бертінде пайда болған халық етіп шығару үшін олардың арғы ататектерін Ұлы Даланың батысына жолатқылары жоқ. Скиф-сақ халықтарын тек иран тілінде сөйлеген деген тұжырымды тарих ғылымына зорлап енгізулері де содан. Негізі жалған «үнді-еуропа тілі» деген ұғымды да ежелгі үнді мәдениетін өздеріне ортақтастыру ниетінен туған деген ой айтады кітап авторы. Бұған ХІХ ғасырдың ортасында Ресейде түрік халықтарына қатысты жазылған: «низшие народы человечества, никогда не будут занимать высокого места во всемирной истории» деген тұжырымды қосыңыз. Бұл академиялық журналда басылған пікір. Тарихи сананы қалыптастыратын идеология деген осы болар. Осы идеология аз халықты жойып жіберуге дейін барғаны тағы белгілі. Бұл басқа әңгіме.
Қайтып тілге келетін болсақ, түрік халықтары, оның ішінде бүгінгі Қазақстан жерінен табылған көне археологиялық жәдігерлер – алфавиттік руна жазуларының тілі тек түрік тілі, бүгінгі біз түсінетін тілде болып отыр. 1960 жылы археолог Ф. Х. Асланов Павлодар облысында Ертіс өзенінің оң жағында Боровое ауылы маңындағы ескі қорымнан тапқан бұйымдар христиан эрасына дейінгі V – ІV ғасырларға жатады деп танылды және ондағы жазу оңнан солға қарай «Ақ марал» деп оқылды. Ал, мұндай жазулар Қазақстанда Талас, Іле бойынан да табылды. Түрік тілін мойындауға мәжбүр еткен Орхон-Енесей жазуы өз алдына бір қазына.
Қ. Салғараұлы бұдан әрі түрік атауының шығу төркінін іздейді. «Түрік» атауының қай кезде пайда болғандығын көрсететін айғақтар жоққа тән, нақтылық жетіспейді. Зерттеуші, сондықтан, жанама деректерді де назардан тыс қалдырмайды. Жазба дерек бойынша – «түрік» деген христиан эрасынан кейінгі VІ ғасырда Алтайда пайда болған халықтың және оның тілінің атауы. Ал, Тәуратта және соған сүйенген ауызша аңыз бойынша: Түрік – Нұх пайғамбардың үш баласының бірі Иафеттің сегіз ұлының үлкенінің есімі. Аңыз бойынша бүгінгі түрік тектес халықтардың бәрі осы Нұхтың ұлы Иафеттің Түрік есімді баласынан өрбіген ұрпақ болып шығады. Аңыз былай дейді: топан судан аман қалған Нұх үш баласын әйелімен үш жаққа жібереді. Иафет Еділ мен Жайық өңіріне келіп қоныс тебеді. Оның сегіз ұлы болады: Түрік, Хазар, Сақалап, Рус, Миң, Шын, Кеймари (Кеймал) және Тарих (Тареджа). Иафет өлерінде өз орнына үлкен ұлы Түрікті отырғызып, өзге ұлдарына: «Сендер Түрікті патшамыз деп мойындап, бағыныңдар» деп өсиет етеді. Әбілғазының түрік шежіресінде де осылай. Осыған қарағанда, түрік атауының (кісі есімі не елдік атау болсын) кемінде төрт мың жылдық тарихы бар болып шығады. Топан судың болған мерзімі көне екі тарихи жазба дерек бойынша: христиан эрасына дейінгі 2379 немесе 2355 жылдар екен. Бірақ, бұны бүгінгі түрік тектес халықтар бір адамның кіндігінен тараған ұрпақтар деп емес, бір заманда Түрік аталған іргелі мемлекеттің құрамына кірген туыстас халықтардың (тайпалардың) ұрпақтары деп түсінген қисынды. Бағзыдан қалған жазба дерегіміз болмағандықтан, ауызша тарихқа мән беріп, содан суыртпақтап дерек іздеу Қойшекең ұстанған, ұсынатын зерттеу әдісінің бір арнасы. Бұл әдіс белгілі ғалымдар С. Ақынжановтың, А. Сейдімбектің осы орайдағы ұстанымдарымен де орайлас келеді.
Жалпы, тарихта «түрік» елдік атау ретінде үш рет алдан шығады. Ол, жоғарыда айтқан, топан судан аман қалған Нұх пайғамбардың немересі Түрік және Еділ-Жайық өңірінде ол құрған патшалық ретінде. Екінші ретте – VІ ғасырда Алтайдан шыққан халық және олар құрған ұлы Түрік қағанаты. Жаңа мемлекет шаңырақ көтерген кезде баяғы Нұхтың немересі Түрік құрған мемлекет, оның ұрпақтан ұрпаққа жеткен даңқы ортағасырлық түріктердің ұранына айналған, Бумын (Момын) қаған билік еткен Түрік қағанаты атауы, осылай, туған деп пайымдайды зерттеуші. Олар өздерін ежелгі түріктердің ұрпағымыз деп санаған сияқты. Үшіншісі – бүгінгі Түркия. Осман империясы құлаған кезде түрік атауы тағы да елдік атауға айналған.
Тарих ғылымы бұған дейін «түрік» сөзінің мағынасын іздегені болмаса, түрік халықтарының шығу тарихына мән бере қоймағанын айтып кеттік. Қойшекеңнің пайымдауынша, «түрік» – Ұлы Даланы мекендеген тектес, тілдес ру-тайпалардың басын біріктірген үлкен этносаяси бірлестіктің атауы. «Түр» (тұр, тур) сөзіне «ік» жұрнағы жалғану арқылы (түр+ік) жасалған атау. Осы ретте кейбір зерттеушілер сөздің жаратылысын, түп мағынасын зерделемей, сөздіктерде бар сөздердің ұқсастығынан алып, «түрік» сөзін «жасаушы, адам», «тастау, жайына қалдыру», «күш, қуат» және осы сияқты әртүрлі ұғымдарға апарып телуі де кездеседі екен. Бұл ретте Қойшекең түріктанушы ғалым А. Н. Кононовтың «түрікті» қазақша «төркін», моңғолша «түркін», бурятша «төрхүм» сөздерінің түбір ұқсастығынан да іздеуін де қателік деп есептеп, өзінің әлгінде айтып кеткен тұжырымын ұсынады.
Осы ретте ғалым ресми тарихта ор­нық­қан түріктердің түп атасы Ашына (Ашина) деген танымға және зерт­теу­­шілердің біреулерінің Ашынаны түріктердің билеуші тайпасының атауы, енді біреулерінің қаған әйелінің, баласының аты деген сияқты түрлі пайымдауларына да тоқталып, бұлардың қате пікір екендігін жан-жақты дәлелдейді. «Ашына» ежелгі түріктердің «бұрынғы», «әуелгі», «алғашқы» деген ұғымды білдіретін «ашнұ» («ашынұ») деген сөзі екендігін, тарихта қолданылатын «ашина түрік» тіркесі «бұрынғы түрік», яғни, «Бірінші Түрік қағанаты» деген сөз екенін дәлелдеп, берік тұжырады.
Түрік халықтарының бастау тарихының христиан эрасынан кейінгі VІ ғасырдан да әріге кетіп, жалпы адамзат баласының ортақ бастауымен сабақтасып жататындығы бұрын сөз болмаған тақырып. Бұл Қ. Салғараұлы шыққан тың өріс. Осы ретте, ғалым алдымен ежелгі өркениет ошақтары орналасқан өңірлердегі байырғы жер-су атауларына назар аударуды ұсынады. Жаңаша жыл санаудан бұрынғы төрт мыңыншы, үш мыңыншы жылдарда Оңтүстік Еуропа, Египет, Алдыңғы және Кіші Азия жерлеріндегі таза түріктік ұғымда түсінікті атаулар байыптаған жанға тізіліп шыға келеді екен. Мысалы, адамзат баласы салған ең көне екі қаланың бірдей «Иер-қон» (Жерге қон) атануы. Олардың бірі Палестина жерінде, екіншісі Ніл дарияның орта ағысында, ал, сол атаудың Алтайда VІ ғасырда пайда болған түріктердің шыққан жері деп көрсетілетін «Ергене-қон» атауымен тамырласып жатуы зерттеушілерді ойлантса керек. Алтайдан шыққан ортағасырлық түріктер ұлыдалалық барша түріктің ататегі емес, ежелгі түрік халқының Шығыстағы бір бұтағы ғана деп түйеді зерттеуші.
Қазір адамзат өркениетінің өрбу бастауында түріктердің де тұрғаны тың ғылыми тұрғыдан дәлелденіп отыр. Оған генетика ғылымының соңғы жетістігі – ДНК (дезоксирибонуклеин қышқылы) зерттеулерінің қорытындысы толық мүмкіндік береді. Енді осы ДНК деректерін тарих деректерімен негіздеп, түріктердің шынайы тарихын жасайтын заман туды деп қуана хабарлайды ғалым. АҚШ-тың Калифорния университетінің Алан Уилсон бастаған ғалымдары мен Ресейдің Вавилов атындағы генетика институтының Илья Захаров жетекшілік еткен ғалымдары әрқайсысы өз беттерінше Америка үндістерінің түрік екенін, оның 30-40 мың жылдық тарихы бар екенін дәлелдеп, ғылымды мойындатса, Американың Гарвард университетінің профессоры Анатолий Клесов Атлант мұхитына дейінгі Еуразия кеңістігі бағзы замандардан бері тек түрік тектес халықтардың мекені болғанын дәлелдеп берді. И. Захаров тобы қазіргі әлемдегі барша адамзат баласы он еркек пен он сегіз әйелден жаралған, солардың өсіп-өнген ұрпағы деген тұжырым жасаған. Адам ата мен Хауа ананың пайда болғанына 200 мың жылдай уақыт болыпты, міне, содан бері адамның тегі туралы ақпарат адам баласының жадында ұрпақтан ұрпаққа өтіп сақталып келген! Табиғаттың ғажап жады! Еуропалықтар адамзат баласының түпанасы он сегіз әйелдің жетеуінен тараған ұрпақ екен. Орыс генетиктері сол он сегіз әйелдің төртеуінен америкалық үндістер, біздің тыба (тува) және алтайлық туыстар тарағанын анықтады және ең ежелгісі алтайлықтар болып шыққан. Бұл ғылыми жаңалық түріктер осы заманғы VІ ғасырда пайда болған жас халық деген тұжырымның қате екендігін одан сайын дәлелдеп шықты.
Сөйтіп, түрік халықтарының бастауы ресми тарихта айтылып жүргеніндей, осы заманғы VІ ғасырда Алтайдан емес, христиан жыл санауына дейінгі заманаларда Африканың оңтүстік шығысынан басталып, Жерорта теңізінің жағалауларынан өріс ұзартып, одан Ұлы Даланың орта және батыс бөлігіне ұласып, бүгінгі Еуропа халықтарының түптегімен тамырласып кететіндігін зерттеушілер дәлелдей бастаған. Ағылшындардың да, германдардың да, Балтық бойы, Скандинавия елдері халықтарының да түбі түрік екендігін Еуропа зерттеушілерінің өздері айтып отыр. Кітапта бұған бірнеше мысал келтіріледі. Зерттеушілер Британияның ежелгі тұрғындары брит халқы болғанын және арал «Британ», яғни, «бриттер мекені» деп аталғанын мойындаған. Ал, бриттердің түпатасы мен түріктердің түпатасы Нұх пайғамбардың баласы Иафет. Бриттер Ас бірлестігіне қарайтын алан тайпасынан шыққан. Қазіргі Азия құрлығының атауы да осы Ас бірлестігінің атымен байланысты көрі­неді. Азия – «Асұя», яғни, «астар мекені» деген ұғымды білдіреді екен. ІХ ғасырда жазылған «Британ тарихының» авторы Ненний деген ғалым өзі бұл деректерді ата-бабалары қалдырған көне кітаптардың дерегі бойынша жазғанын айтады. Автордың осы мәліметтерін қазіргі заманда генеалогиялық ДНК дерегі растап отыр. Аралға бриттерден кейін келген скоттар, пиктылар, саксондар да түрік тілдес халықтар болған.
Герман тайпаларының тегін зерттеу­шілер, ол жерге көшіп келген скиф не сармат халқы деп атайды. Ресми тарихта скиф-сарматтар үнді-еуро тілінде сөйлеген деп айтылғанымен, түріктанушылар бұл пікірмен келіспей, оларды түрік тілінде сөйледі дегенді дәлелдеп жүр. Осы қайшылықтарды өз тарапынан зерделеген Қ. Салғараұлы герман тайпаларының негізін ман тайпасы құрайтынын және олардың ежелгі түрік тектес халықтардың бірі екенін атап көрсетеді. Олардың ежелгі атауы «ермандар» екенін және оларға бұл атауды галлдар бергенін айтады. Ғалымның пайымдауынша, тек германдар ғана емес, Балтық бойы мен Скандинавия елдері халықтарының ата-бабалары да түрік тектестерге жатады екен. Мұны автор орыс ғалымы Ю. Дроздовтың «Ежелгі еуропа халықтарының түрік­тік атауы» деген еңбегінің дерегіне сүйене отырып баяндайды. Бұл ғалымның пайымдауынша, мысалы, литвалықтардың негізін бесенелер (печенегтер) мен қыпшақтар құраған.
Бұл айтылғандарды ДНК тәсілі анықтаған деректер де мойындатып отыр. Бүгінгі барша адамзат баласының түп тегі бір жерден – Африканың күнгей шығысынан өрбігені, содан күллі әлемге таралып кеткені белгілі болды, демек түріктердің бастау тарихы жалпы адамзат баласының ортақ бастауымен сабақтасып жатыр. Егер, түріктер Алтай-Саян өңірінен Беринг бұғазы арқылы Америкаға өткеніне ғылым дәлелдегеніндей 20-30 мың (кейбір пайымдауларда 40-45 мың жыл) жыл болса, онда Африкадан Алтай-Саянға дейін жеткенше неше мыңжылдықтар өткенін шамалай беріңіз. Түріктердің ежелгі халықтардың бірі екенінің бұл да бір бұлтартпас айғағы болса керек. Осы ретте ғалым қазіргі Қазақстан жерінде скиф-сақ («скиф» гректер, ал, «сақ» парсылар берген атау) қорғандарынан табылған қаңқа иелерінің тегін ДНК арқылы анықтап, ғылыми даулы мәселелердің басын ашу қажеттігін алға тартады. Ал, бұған материал жетерлік. Басқаны айтпағанда, Алтайдың Берел деген жерінен табылған жиырма бес ғасырдан бері бұзылмай бүгінге жеткен адам денесі нағыз зерттеу материалы. Ал, мұның түріктер тарихының дұрыс жазылуына дәйек болары сөзсіз.
Түріктердің ең көне халықтардың бірі екендігіне еңбек авторы келтірген қызықты айғақтардың ішінен тағы біреуіне тоқтала кетейік. Зерттеушілер көне Еуропа өркениетіне мысал іздегенде Крит өркениетін (оны эгейлік немесе минойлық өркениет деп те атайды, Эгей патшалығы мен оның патшасы Миностың атына байланыстырылған) тілге тиек етіп, Египет және Месопотамия мәдениетімен шендестіреді. Крит өркениетінің грек өркениетіне зор ықпал жасағаны белгілі. Алайда, ежелгі ұлы мәдениеттің болғандығын айғақтар керемет сарайлар мен талай өнер туындыларының табылғанына қарамастан, Крит өркениетін жасаған қай халық екендігі күні кешеге дейін анықталмай келген. Табылған жазулар әрпі оқылған, бірақ, тілі түсініксіз, мағынасы белгісіз қала берген. Үнді-еуропалық тіл болмай шыққан, бірақ, еуропалық ғалымдар оны әлемдегі өзге тілдермен салыстырып тексермеген. Өткен ғасырда археологтар Критке жақын Кипр аралынан (ежелгі аты Алаш) да минойлық өркениет жазуларына жататын қыш тақташалар табады. Ғалымдар бұл жазудың жазылған уақытын христиан эрасына дейінгі ХV ғасырға жатқызады. Бірақ, бұл жазудың да мағынасын түсіне алмай, оны гректерге дейінгі тіл деп ұйғарады, оған «этеокипр» («шынайы кипрлік») деген атау береді.
Осы жазуды 1980 жылдары жамбылдық журналист, әуесқой зерттеуші Амантай Айзахметов деген азамат оқиды. О, ғажап! Осы арада айта кетерлік бір жай: Айзахметовтың осы оқу тәсілін арада жиырма жыл өткенде орыс ғалымы Ю. Дроздов қайталайды. Қ. Салғараұлы да өзінше тексеріп көреді. Қазіргі қазақ тіліндегі «Ата көрген оқ жонар, ана көрген тон пішер» деген мақалға өте жақын «пана ата оқ өссе, ана тон өссе, ел керек ұл өссе, тақ ананы өзі табады» мағынада сөйлем шығады. Жаңаша жыл санауға дейін он бес ғасыр бұрын жазылған шынайы кипрлік дейтін жазудың түрік тілінде, оның ішінде қазақ тілінде сөйлеуі қалай?! Бір бұл ғана емес, басқа тақтайшадағы сөздердің бәрі де қазіргі қазақ тілінің сөздік қорында бар сөздер екен. Сонда, бағзы заманда Жерорта теңізіндегі аралда өз тілінде жазба мұра қалдырып жүрген қай түрік? Бұл сұраққа жауап іздей отырып, Қ. Салғараұлы мұны да түрік халықтарының өте байырғы халыққа жататындығының тағы бір айғағы ретінде ұсынады. Ресми тарихта шыққан тегі белгісіз халықтарға жатқызылған ел-жұрттың талайының атауын түрік тілдерінен тарқатып түсінуге болатындығына да мысалдар келтіреді.
Енді, осы «түрік халықтары кімдер» деген мәселеге келейік. Зерттеуде бұған мол орын берілген, тарих ғылымында орныққан пікірлердің негізгі арқауының жасандылығын көрсете отырып, өз тұжырымдарын нақты деректер арқылы дәлелдейді. Ежелгі түріктектестер әлі мемлекеттер мен халықтарға бөлінбей, ру-ру, тайпа-тайпа болып жүргенде географиялық-аумақтық орналасуына қарай, өзара: «ғұздар, яғни, өзен-су бойындағылар», «далалықтар, яғни, қыпшақтар» және «орман адамдары, яғни, ағаш ері» аталып, үш бірлестік құраған. Осының ғұздары өз тарапынан іш ғұздар және тыс ғұздар болып екіге бөлінген. Ішкі ғұздар Батысқа қарай өріс кеңейтіп, Қара теңіз жағалауын түгелдей иемденеді. Басқыншылық жорықтар жасап Алдыңғы және Кіші Азияға өтеді. Еуропалықтардың «скифтер» деп жүргендері осы ішкі ғұздар. Сыртқы ғұздар Каспий теңізінің оңтүстік және оңтүстік-шығыс бетін мекендеген, олар парсылар берген «сақ» атауымен тарихқа белгілі.
Ғұздар мен орман адамдары бірлестігі аралығындағы Ұлы Дала тұрғындары әуелі «далалықтар», кейін «қыпшақтар» деп аталған. Олар өзара беске бөлінген. Оларды төрт тұсқа қарай: шығыстағыларын – «көк қыпшақтар», батыстағыларын – «құба қыпшақтар», солтүстіктегілерін – «қара қыпшақтар», оңтүстіктегілерін – «қызыл қыпшақтар», ал, ортасындағыларын «сары қыпшақтар» деп атау қалыптасқан. Міне, осылардың ішінде кейін шығысқа қоныс аударғандардың басым бір бөлігі VІ ғасырда Түрік қағанатының негізін қалауға қатысады. Тарихқа белгілі «көк түрік» атауының шығуына осы «көк қыпшақ» атауының тікелей қатысы бар. Азия тарихшылары «Орман адамдары» бірлестігін «ағаш ері» деп атайды. Олар жөнінде көне дереккөздерінде мәлімет аз. Рашид ад-Дин мен Әбілғазының еңбектерінде олар үлкен бірлестік емес, ру, тайпа ретінде көрсетілген. Осылардың ғұздар мен далалықтары негізінен түрік халықтары болса, ал, орман адамдары түріктермен қатар славян және угро-фин халықтарын да қамтиды. Жалпы, Ұлы Дала халықтарының тарихы бірігулер мен ыдыраулардан тұратындықтан, уақыт толқынында олар бір-бірімен сапырылыса араласып жатқан. Отырықшы елдерге қарағанда көшкіншілер тұрмыс-салтының тарихи ерекшелігі де осында. Ұлы Дала көшкіншілерінің тарихын отырықшы елдердің тарих жазу қалыбына салып жазуға болмайды, оны сол көшкіншілердің өзінің көшінің ізімен жүріп, кезінде кімнің кімге барып қосылғанын, керісінше, ыдырағанда кімнің қайда кеткенін ажырата біліп, көшпелі өмір салты тудырған заңдылықтарға сай жазу керек деп тұжырымдайды ғалым Қ. Салғараұлы.
Ресми тарихта түрік халықтарына қатысты қалыптасқан пікірлерге алғашқы түзету Орхон-Енесей жазуларының кілті табылғаннан кейін кіргізілгені белгілі. Осы жазулардың бірінде қыпшақ Екінші Шығыс Түрік қағанатын құрған халықтардың ортақ атауы ретінде аталады. Осы бір тайпа атауының Алтайдан Карпатқа дейінгі Еуразияның апайтөс даласын мекендеген барша халықтың ортақ атауына айналуы, түрікше – «Қыпшақ даласы», парсыша – «Дешт-и қыпшақ», орысша – «Половецкое поле» аталуы неліктен деген сияқты сан тарау сұрақтар қояды да, зерттеуші соларға жауап іздейді. Осы ретте қыпшақ тарихына қатысты пікірлер айтқан И. Маркварт, В. Бартольд, В. Минорский, П. Пелльо, Л. Гумилев, С. Плетнева, Д. Савин, А. Әбдірахманов, С. Ақынжанов және басқа да бірсыпыра ғалымдар жаңа өріске шығар жаңалықты ештеңе қоса қоймағанын атап көрсетеді. Бұлардың көпшілігі «қыпшақ» сөзінің мағынасын анықтауда аңыз дерегі деңгейінен аса алмағанын және өкінішке қарай, кейбіреуінің тіпті теріс түсіндіруге ұрынғанын көрсетеді. Бұл ретте ХІ ғасырда Жүсіп Баласағұн жазған «Құтты білік» шығармасында кездесетін «қыпшақ» сөзін орыс ғалымы С. Ивановтың «жолы болмаған, байғұс, сорлы» деп аударған аудармасын екінші бір ресейлік белгілі тарихшы ғалым С. Кляшторный ғылымға термин етіп енгізуінің негізсіздігін ашып көрсетеді. Мұның бәрі, сайып келгенде, көшкіншілердің төл болмысын білмеуден, тек сырт елдердегі жазба деректер беретін мағлұматпен шектелуден, қыпшақтың ежелден этникалық атау емес, географиялық-аумақтық орналасуына қарай тайпалар бірлестігіне берілген атау екенін ескермеуден, жеке бір тайпаға телуден туған қателік дейді Қойшекең. «Қыпшақ» сөзі ежелгі түріктің «қыбышы+ақ» деген сөзінен шыққанын, (мұндағы «қыбы» – өнім, қыбышы – өнім өндіруші, ақ – сүт) «сүт өнімін өндірушілер, яғни, пайдаланушылар» деген ұғымды білдіретінін, Гомер, Страбон, Птоломей жазған «гиппомолги», «галактофаги» атауларының осы «қыбышы+ақтың» латын, грек тілдеріндегі тікелей аудармасы екенін дәлелдеп береді. Автор «оғыз» атауы туралы да қалыптасқан тұжырымдарға қатысты өз ойларын ортаға салып, тосын да тың тұжырымдар жасайды.
Зерттеуші аса көңіл бөлген тағы бір мәселе – «сақ» атауының шығу мәнісі. Оның бір кезде құл иеленуші мемлекет құрған көне шумерлердің «саг» деген сөзінен шыққандығын, әуелде «құл» деген мағынада болғанымен, келе-келе «қырағы, күзетші, қорғаушы, қарауыл» деген мәнге айналған. Ежелден тұр халқымен жауласып келе жатқан парсылар қарсыластарын мұқату мақсатында түріктерді «сақ» деп атап, осы атауды орнықтырған деген ой айтады. Тарихқа түрік халқының аты өзгеріп парсыша «сақ» (гректерше – «скиф») болып енгенімен, жерінің атауы сол күйінде сақталып бүгінге жетті, ол Тұран. Кеңес заманында түрік халықтарының түп тегі ортақтығын жоққа шығару үшін халықтың аты бұрмаланып, «түркі» деп аталды. Енді, тәуелсіздік заманында байырғы «түрік» атауымызға қайта оралу керек дей келе, «көз қанығып, құлақ үйренгенше «түрік-сақ халқы» деген тіркесті қолдануды жөн көрдік» дейді автор.
Осыған орай зерттеуші бұдан әрі кеңестік тарихшылар скифтер мен сақтарды тегі бір болғанына қарамастан, бөлек халықтар ретінде ғылымға ендіргендіктен, скифтерді «батыс түрік-сақтар», ал, Каспийдің шығысын жайлаған түріктерді (сақтарды) «шығыс түрік-сақтар» деп қана айырып, ортақ тарихын түп тамырға байланыстырады. Батыс түрік-сақтардың ерте заманғы тарихы тым жұтаң. Бүкіләлемдік тарихта («Всемирная история») скиф патшалығы христиан эрасына дейінгі VІ ғасырдың тоқсаныншы жылдарының аяғына дейін өмір сүрген деумен шектеледі. Бірақ, бұған келіспеген автор Геродот берген тарихи деректерге жүгіне отырып, оны талдау арқылы жаңаша ой қорытады. Біріншіден, теріскей батыс түрік-сақтардың бәрі бірдей Кіші Азияға өтпеген. Екіншіден, Кіші Азияға өткендердің бәрі бірдей байырғы отанына оралмаған, жергілікті халықтарға сіңісіп кеткен. Грек-парсы жазбаларына қарағанда, Дунайдан Азов теңізіне дейінгі байтақ өлке теріскей түрік-сақтардың мекені болған. Олардың бір бөлігі егіншілікпен айналысып, отырықшыланса, екінші бөлігі бірыңғай мал шаруашылығымен шұғылданған. Грек жерлерін жаулап алып, жеңіліс көрмей келе жатқан парсының Дарий патшасы (Кирден кейінгі) христиан эрасына дейінгі 514 жылы теріскей түрік-сақтарға ұрынып, тауы шағылады, өз басын әрең аман алып шығады. Осындай күйге екі жарым ғасырдан кейін ұлы жаугер Александр Македонский мен оның қолбасшылары да ұшырайды. Түрік-сақтар осылай жойқын жаулардың бетін қайтарып, өз тәуелсіздіктерін қорғап қана қоймай, сыртындағы өзге елдерге де пана бола алған. Бірақ, сөйте тұра, өкінішке қарай, ел басқарған хандары мен қағандары ел тәуелсіздігі мен өз басының еркіндігін шатастырып, елінің тәуелсіздігін өз басы мүддесінің бодауына байлап беріп отырған жағдайлар да аз болмаған.
Аңыздарға, археология, лингвистика, тарих деректеріне сүйене отырып, түрік-сақтарды осылай тегі, тілі, құрамы, тармақталуы, атауы, шаруашылығы, қоныстануы, қоныс аударулары тұрғы­сынан жан-жақты бұтарлап талдап, тарихшы мамандар айтқан алуан пікір­лерді тұтастай дерлік қамтып, саралай келе өзінше ой түйіп, тіпті, тың пікірлер ұсынған зерттеуші Қ. Салғараұлы «түрік-сақтарда мемлекет болды ма, жоқ па» деген тағы бір түйінді мәселеге де тоқталады. Кеңестік тарихшылар болмаған десе, еуропалық тарихшылар болды деген екен. Кеңестік тарих байырғы тұрғындардың бірлестігі – тайпалар одағы болған деумен шектеледі. Ал, сонда, осындай бірнеше тайпаның басын біріктірген одақ «төрт құбыланың патшасы» атанған Кирдің, бүкіл Кіші Азияны билеп-төстеген Дарий­дің, ұлы жаугер Македонскийдің жасанып келген жорығын қалай қайтара алған деген сауал туындайды. Еуропалық ға­лымдар көшкіншілер мемлекетіне «дала­лық» деген анықтауыш қосып атаған, сол арқылы оның отырықшы елдер ұғымындағы мемлекеттен өзгешелігіне осылай мән берген. Қ. Салғараұлы осыған сүйеніп түрік-сақтарда мемлекет болды деп тұжырады.
Далалық мемлекетте бар билік бір қолға – ұлы ханға (ұлығ хан) шоғырланған. Оның жанында хан кеңесі болған. Ірі мемлекеттік мәселелер осы кеңесте талқыланып шешіл­ген. Ұлы хан мемлекетті үш аумаққа бөліп, оны балалары мен бауырларының басқаруына берген. Олар кіші хан (кішіг хан) деп аталған. Кіші хан қарауындағы аумақ та бірнеше аймаққа бөлінеді, аймақ тайпалардан құралады, тайпалар руларға жіктеледі. Бұл – әр заманда бірінің орнына бір келген түрік-сақ мемлекеттерінің бәріне ортақ белгі. Бұлайша билеу дәстүрі үзілмей келіп, Қазақ хандығы тұсында да үш жүзге бөліну арқылы жалғасын тапқаны белгілі.
Христиан эрасына дейінгі заманалардағы ежелгі түріктер тарихын барлаған Қ. Сал­ға­раұлының үш томдық еңбегінің «Ежелгі түріктер» деген бірінші кітабында баяндалған пайымдардың негізгілері осылар. Ежелгі түріктерді осылай жан-жақты талдау, солар арқылы жаңалықты тың ойлар айту оның бұдан кейінгі «Шығыстағы түріктер» және «Ортағасырлық түріктер» деген кітаптарында да алтын арқау болып өріліп жатады.
«Шығыстағы түріктер» кітабы Ұлы Даланың шығысында өмір сүрген мұңғұл және татар, сондай-ақ олармен қоңсылас, аралас-құралас болған басқа да байырғы түрік халықтарының тарихын саралауға арналған.
«Ресми тарихта күллі түрік халық­тарының ататегі деп танылған сиуңну (хунну, хун, ғұн) халықтары туралы екі-үш ғасыр бойы үзбей жазылып келе жатқанымен, олардың тарихы толық қамтылып, тегі анықталды, кімнің кім екені ашылды дей алмаймыз» дейді Қ. Салғараұлы. Сиуңну христианша жыл санауға дейінгі ІІІ ғасырдағы оқиғаларға қатысты қытайлар берген атау, мағынасы – «өркөкірек құл, кекті құл» дегенге саяды, яғни халықтың төл атауы емес. Сиуңну халқы туралы алғашқы деректер қытай тарихының атасы аталған Сы-ма Чиәннің (Цянь) «Тарихи жазбалар» және Бан Гудің «Хән кітабы» еңбектерінде кездеседі. Сиуңну атауы христиан эрасына дейінгі ІІІ ғасырға дейін қытай деректерінде еш жерде бірде-бір рет аталмайды. Демек, көне қытайлардың оған дейін бұл халықты білмегені, ал, білмеу себебі – олардың соған дейін қытай жеріне қоңсы қонып, өзара араласқа түспегені деген тың ой туындайды. Талай зерттеуші халықтардың тегін анықтауда қытайлар берген атауларды дыбыс үндестігіне ұқсас сөздерден іздеп адасып жүр. Осыған орай, сиуңнулардың тегі түріктер, моңғолдар, финдер, славяндар деген пікірлер бар екендігін көрсетеді.
Қ. Салғараұлы осыған байланысты еңбектерді, оның ішінде Рашид ад-Дин­нің, Әбілғазының және бірсыпыра ғалымдар еңбегін саралай келе, ежелгі мыңғұлдар әуелгіде қазіргі Қазақстан жерін мекендегенін, жазда Ұлытау мен Кішітауды жайлап, Сырдың сағасын, Борсық құмын қыстағанын алға тартады. Мыңғұлдар мен татарлардың тегі бір түрік тектес халық­тар екендігін дәлелдейді. Олар өзара соғысып (Әбілғазы екі халықтың өзара тоғыз рет соғысқанын айтады), бірін бірі ығыстыра жүріп, христиан эрасына дейінгі ІV ғасырдың аяғы мен ІІІ ғасырдың басында қытай шекарасына жеткенін, қытайлар мыңғұлдарды «сиуңну», татарларды «дунху» («шығыстағы жабайылар») деп атағанын көрсетеді. Қазіргі ресми тарихта айтылып жүргеніндей, «сиуңну» атауының баламасы «түрік» те, «ғұн» да емес, «мыңғұл», яғни сиуңну сөзі осы мыңғұл атауының қытайша аудармасы. Сондықтан, ендігі жерде, халықтың атауын «ғұн» демей, өзінің төл атауымен «мыңғұл» деп атау керек дегенді айтады автор.
Осы орайда бұл мыңғұлдың қазіргі моңғолдарға қатысы бар ма деген сауал алдан шығады. Мұның екеуі де түбі бір түрік тектес халықтар, бірақ, ежелгі мыңғұлдар (сиуңну) бірыңғай түрік текті халықтан құралса, кейін моңғол атанғандар мыңғұл, татар, кидан, тунгус-мәнжур тайпаларынан құралады, тіл ерекшеліктері де айтарлықтай. Ежелгі мыңғұлдар Тәңір дінінде болса, қазіргі моңғолдар Будда дінінде. Ежелгі мыңғұлдардың мемлекеттік тарихы христиан эрасына дейінгі VІІ ғасырдан басталып, жаңаша жыл санаудың І ғасырының соңында аяқталады.
Мыңғұлдар туыстас татарлармен тай­та­ласа жүріп қытай шекарасына жетіп, дәуірлеген мемлекет құрады, қытайлар бұларға тәуелді болады. Қытайлар қыздарын «император қызы» деп әсіре әспеттеп, мыңғұл-сиуңну билеушілеріне әйелдікке береді, ал, ол әйелдерге жүктелген тапсырма – астыртын бүлдіру әрекетімен айналысу, ел билеушілерін өзара қырқыстыру, сөйтіп мемлекеттің түбіне жету болған. Осылайша әлсіреген мыңғұлдарды (сиуңнуларды) жаңаша жыл санаудың 93 жылы қытайлар қырғынға ұшыратады, содан аман қалған олардың бір бөлігі қашып барып, Алтай тауының «Ергене-қон» деп аталған бір қуысын паналайды. Тарихқа «моңғол» деген атпен танылған халықтың тарихы, міне, осыдан, ергенеқондықтардан басталады. «Мыңғұл» сөзін бұрмалап, тіл ерекшелігіне қарай «моңғолға» айналдырып жүрген шетелдік тарихшылар. Мысалы, қытайдың Жыу патшалығын «Джоу» дейтіні сияқты. Кейін ергенеқондықтар тарихы ХІІІ ғасырда негізін Шыңғыс хан қалаған Моңғол империясына жалғасады.
Қытайлар моңғолдарды «сиуңну», татарларды «дунху» деп атағанымен, бүгінгі ресми тарих сиуңнуді «түрік», дунхуды «моңғол» деп таниды. Осы ретте тарихи деректерді салыстыра зерттей келіп, Қ. Салғараұлы мынадай тың ұсыныстар айтады:
– сиуңну – түрік халықтарының ататегі емес, түрік тектес ежелгі көп халықтың бірі ғана!
– қытайша сиуңну мен Шығыс тарихшылары Рашид-ад-Дин, Хондемир, Әбілғазы айтатын мұңғұл – бір халық, екеуінің де мағынасы бір – «мың құл», «кекті, өркөкірек құл» деген мағына береді;
– дунху – татарлар, оны моңғол деу қате. Мұңғұл да, татар да ежелгі түрік тектес халықтар. Ендігі жерде бұларды бір-бірімен шатыстырмай, әрқайсысын өзінің төл атауымен атаған жөн деп түйеді ойын.
Зерттеуші бұдан әрі сиуңнулардың билеушісінің лауазымы «чәниүй» атауына да арнайы тоқталып, оның қазір қазақ тарихшылары қолданып жүрген «тәңірқұт» деген баламасының дұрыс еместігін, нақты баламасы – «тархан» (дархан) екенін дәлелдейді. Дархан (тархан) хан тұқымы емес, қарадан шыққан ел билеушісіне берілетін лауазым. Мағынасы «хан сыйлығы», «хан әмірі» дегенге келеді. Ерте заманда бір ел екінші елді жаулап алып, өз қарауына қосқанда осы елге жаңадан тағайындалған басшыға жаулаушы елдің ханының сыйлығы ретінде осы лауазым берілген. Кейін ол адам елін күшейтіп, өз алдына дербес тәуелсіз хандық құрса да, ол бәрібір хан не қаған аталмай, осы «дархан» (тархан) деген лауазымында қала берген. Әйгілі империя құрса да «хан» делінбей, «әмір» аталып кеткен Ақсақ Темір сияқты.
Бұдан кейін ғалым тоқталып өткен бір мәселе – Моңғол билеушісі Темучинге берілген Шыңғыс атауының анықтамасы. «Шыңғыс» сөзін түрлі ғалымдар «тақ иесі», «нұрдан жаралған», «ұлы хан», «теңіз хан», «телегей хан», «шыңқұз» деген сияқты мағыналарда талдап келеді. Бірақ, Қ. Салғараұлы мұның бәрі ғылыми талдау арқылы сөздің тегін танып, терминнің төл болмысын тану емес, тек «осылай болуы керек» деген бопса болжам, дыбыс үндестігінен мән іздеу дейді. Өзі «шыңғыс» сөзін «шың» және «ғыс» (күш) деген екі сөздің бірігуінен шыққан, «Құдайдың күші», «Құдайдың қаһары» деген мағынаны береді деп дәлелдейді. Мұндағы «шың» – таудың биігі. Ежелгі заманда шығыс халықтары, оның ішінде түрік халықтары да Тәңірдің мекені көкте, ол жылына бір рет күн мен түн теңелген күні жерге түсіп, жер бетіндегі тіршілікті тәртіпке келтіреді деп түсінген. Осы күні таудың өздері кие тұтқан жеріне барып, Тәңірге, Жерге, Ата-баба рухына арнап құрбандықтар шалған. Сол кезде бүкіл халық жерге түсіп шың басында отырған Тәңірге, яғни «Шыңға» алақан жайып, тілек тілеген. Осы жай қайталана келе, «Көк Тәңір» деген сияқты «Шың» да «Тәңірдің» баламасына айналған. Мысалы, көне қытайлықтар да «шыңды» Тәңір ұғымының баламасы ретінде қолданған. Ал, Тәңір келіп отырған тауды «Тәңірдің тағы» деп таныған. Түрік халықтарының кейбірінің тауды «тағ» дейтіні де осындай танымнан пайда болған. «Шыңғыс» сөзінің «Тәңірдің күші (қаһары)» деген мағынаны беретіні де осыдан. Бір қызығы, заманында Еділ патша (Атилла) да «Шыңғыс» аталған. Еуропалықтардың оны Құдайдың қаһарына («Бич Божий») балауында да осы ұғым жатыр. Атилла өлгеннен кейін ол құрған империяның бас-аяғы жиырма жылдың ішінде тез ыдырап кетуі оның «Шыңғыс» есімінің жалпы әлемге жайылып, жұрт санасына орнығуға мүмкіндік бермеді. Сол себепті, оның шіркеу жазбаларында сақталған «Бич Божий» деген аударма мағынасы бізге жеткен.
Сиуңнулар (мұңғұлдар) мемлекетінде ата-баба дәстүріне негізделген өз заңдары болыпты. Қытайдың көне жазбалары арқылы жеткен бұл заңның баптары ортағасырлық түріктерді билеген Бумын қағанның, ХІІІ ғасырдағы Шыңғыс ханның, ХVІІІ ғасырдағы қазақ Тәуке хан­ның заңдарымен тамырласып жатуы назар аудартады. Сиуңну (мұңғұл) заңы бойынша: адамды өлімші етіп жаралау өлім жазасына кесіледі; ұрлық жасау – мал-мүлікті тәркілеуге соқтырады; жеңіл қылмыс жасау – бетін тілуге (қазақтың «бетің тілінгір» дейтін қарғысын еске түсіріңіз) ұйғарылады және осы сияқты баптары бар.
Қ. Салғараұлы бұдан әрі көшкіншілер тарихында, оның ішінде бүгінгі қазақ халқының тарихында да Шығыс пен Батыс арасында жосылған жауынгер жұрттардың тұлпарларының ізі сайрап жатыр дей келе, дунху (татарлар) халықтары туралы деректерге де тоқталып, тарих ортақтығын атап өтеді. Сиуңнулармен (мұңғұлдармен) соғыста жеңілген дунхулардың Сиәнби тауына барып паналағандары сиәнби, Ухуән тауына қашқандары «ухуән» аталған халыққа айналғанын айтады. Сиәнби мемлекеті құлаған кезде оның жұртында пайда болған Мужуң және Тоба мемлекеттерінің тарихын да қамти кетеді. Сондай-ақ, осы орайда Қ. Салғараұлы Сиуңну және Сиәнби империяларының жұртында пайда болған он алты мемлекеттің тарихынан да мол мәлімет береді. Бұл да қазақ тарихында бұрын-соңды сөз болмаған тың тақырып.
Ресми тарих скиф-сақтармен қатар үнді-еуропалық тілдес халықтарға жатқызғандардың бірі – усұндар. Тіпті, оларды герман тайпаларына, орыстардың тегіне жатқызған ғалымдар да баршылық екен. Қытай жазбалары оларды сиуңнуларға ұқсайды деп көрсеткен. Усұндардың көршілерінің бәрі түрік тілдес халықтар екендігін анықтаған зерттеуші усұндарды да түрік халқына жатқызады. Олардың тілінде үнді-еуропа халықтары тілдерінің белгісі, тіпті жекелеген сөздер де жоқ. Бұдан басқа, қытайша «у-сұн» сөзі «қараның ұрпағы» деген мағына береді екен. Түрік халқы мен усұн халқының бастау тегі туралы далада иесіз қалған сәбиді қасқыр асырайтын аңыздар бірдей. Түрік халықтарының ішінде қыпшақтар ғана өздерін қоныстану ретіне қарай бес түске бөлгені белгілі. Усұндардың бүгінгі ұрпақтары да сары үйсін және қара үйсін болып жіктеледі. Осындай жанама деректерді қорыта келе Қ. Салғараұлы усұндар түрік халқына жатады, солтүстік қыпшақтар бірлестігінен, яғни, Қара қыпшақтардан шыққан деген қорытынды жасайды.
Усұндар мемлекетінің құлауына да қытайдың «император қызы» атанған бүлікшіл қыздары басты рөл атқарған. Бұл ретте ғалым кітаптың бір тарауын «Көшкіншілер мемлекетін құлатудағы «император қыздарының» рөлі» деп атап, олардың түрік халықтары мем­лекеттерін құлатып, халқын қытайлар боданына қалай айналдырған астыртын әрекеттерін әшкерелеуге арнаған. Автор тарихи оқиғаларды қытай дереккөздері арқылы баяндағанда осынау тарих өресінде бірде өрлеп, бірде құлдыраған тегі бір туыс халықтар билеушілерінің өзара қырқысуына қытайлардың ықпалы көп болғанына, «жабайыларды жабайылардың қолымен қырғынға ұшырату» жымысқы саясатына, олардың мемлекеттерін жойып, өз мемлекеттерін күшейтіп отырғанына, осы ретте арнайы жансыздыққа дайындаған қыздарын «император қызы» еді деп көшкінші елдің билеушілеріне әйелдікке беріп, ел арасында іріткі салу арқылы дәуірлеп тұрған далалық империяларды құлатып, халқын қытайдың боданына айналуына мәжбүр ететінін деректі айғақтармен көз жеткізе дәлелдейді. Осы жайларды ғалым Ресейдің қазақтарды өз бодандығына айналдыруда қолданған, тұтас қазақ елін әуелі бірнеше ұсақ хандыққа, одан әрі хандықты жойып, аймақтарға бөлшектеп, қазақ халқының күшін бытыратып жіберген әдіс-айласымен шендестіреді. Тарих сабағы деген осы. Бұл да бұған дейін түріктанушылар қалам тартпаған, арнайы зерттелмеген мәселе.
Енді, «Ортағасырлық түріктер» кітабына тоқталсақ, бұл әлемге әйгілі Түрік қағанатын құрған түріктер тарихына арналған. Автор мұнда да түпнұсқалық дереккөздерді саралай отырып, осыған дейін қалыптасқан еуропалық таным-түсінік аясынан шығып, соны сүрлеуге түседі. Мұнда да зерттеушілер назарын аударатын тың пайымдаулар, батыл ойлар жетерлік, кітап осынысымен де құнды.
Ресми тарихта VІ ғасырда, яғни, 545 жылы түріктер құрған мемлекет Түрік қағанаты деп аталғанымен, олар өз мемлекетін «Мәңгі ел» деп атаған. Қағанатты құрушылар ресми тарихта айтылып жүргеніндей Алтай тауының Ергене-қон деген жерінен шыққандар емес екен. Олардың аталары барып паналаған «Алтын тау» Гаушанның сыртында орналасқан Боғда тауы. Осы таудан шығып, атақты Түрік қағанатын құрғандар да ресми тарихта айтылып жүргеніндей, түріктердің ататегі емес, бір бұтағы ғана екенін дәлелдейді. Қағанаттың алғашқы үш билеушісі: Бумын (Момын), Істіми (Ысты-би) және Мұқан (Дизабул) қағандар жөнінде де жаңалықты мол деректер береді. Бұлар құрған мемлекет құрылымының, ел басқару тәртібінің Сиуңну империясын арада тоғыз ғасыр өткенде сол күйі қайталауы, өздерін «ежелгі түріктердің ұрпағымыз» деп танып, «түрік халқымыз» деп жариялауы сан ғасыр өтсе де, тарихтың небір аласапыранын бастан кешірсе де тарихи жад сақталғанын, ұрпақтар сабақтастығының үзілмегенін көрсетеді. Өзінен бұрын-соңды болған мемлекеттердің ішіндегі ең үлкені Түрік қағанатының әлсіреуі төртінші қаған Таспар (Тобо) қаған қайтыс болғаннан кейін басталады. Бұған билік төңірегіне «ақылгөй» кеңесшілікке кіріп алған қытай жансыздары зор үлес қосады. Ағайындылар арасында өршітілген тақ таласының қолдан қолға ауысқан билік Сымо қағанның қолына тигенде ол «өз тайпасының атынан Көк ұлының терістік шекарасын ұрпақтан ұрпаққа Таң мемлекеті үшін ит болып үріп қорғауға уәде беруімен» қағанаттың күнін қараң етеді, тәуелсіздіктері үшін бас көтерген қандастарын итше талап, қансыратып отырды. Қытайлар «жабайыларды жабайылардың қолымен құрту» саясатын осылай дәйекті жүргізген. Орхон ескерткішінің Астанада Еуразия ұлттық университетінде қойылған көшірмесінде жазылған Күлтегін батырдың: «Түрік халқы табғаш жұртына текті ұлдары құл болды, пәк қыздары күң болды. Түрік бектері «түрік» атын жоғалтып, табғаш бектердің табғаш атын тұтынып, табғаш қағанға бағынды. Елу жыл ісін, күшін соған берді» деп күйінетіні сол зар заман. Батыста Византия мен Парсыны дірілдетіп, Шығыста Қытайға салық төлеткізіп, бодандығында ұстап, Шығыста Хинган тауларынан Батыста Қара теңізге дейінгі байтақ жерді алып жатқан Түрік империясының дәурені осылай аяқталады. Ортағасырлық Түрік қағанаты да жалпы алғанда әр заманда өмір сүрген түрлі далалық империялардың ізбасары, заңды мұрагері. Бұл да өз тарапынан көшкіншілердің жалпы тарихының бірігулер мен ыдыраулардан тұратынын тағы да айқындай түседі.
Тарихтағы тағы бір таласты мәселе – Түрік қағанатының Шығыс және Батыс қағанаттарына екіге бөліну мерзімі. «Қазақстан тарихында» бұл мерзім 603 жыл деп көрсетілген. Қ. Салғараұлы бұны бір орталыққа, жалғыз қағанға бағыну жойылған 584 жыл деп есептеу керек деген тұжырымын алға тартып, деректі айғағын ұсынады.
Еліміз тәуелсіздікке қол жеткізгеннен кейін жазылған «Қазақстан тарихында» Бірінші және Екінші Шығыс Түрік қағанаттары және қазақ халқының тарихына тікелей қатысы бар Батыс Түрік қағанаты жөнінде де жаңалықты ештеңе айтыла қоймапты. Осы ретте Екінші Шығыс Түрік қағанатын құрған Құтлығқа ақылшы болған Иуән-жін (Юань-чжен) мен Тоңүкөк (Туньюйгу) бір адам ба әлде екі кісі ме деген сауалға олардың екі кісі екендіктерін дәлелдеп, нүкте қойғандай болады. Сонымен қатар, Құтлығтың өлген жылы 693 жыл емес, 691 жыл екендігіне дәлел келтіріледі. Әйгілі тарихшы Г. Е. Грумм-Гржимайло айтқандай, «даңқты түріктердің ақыры»: Тоңүкөк, Білге қаған, Күлтегіндердің Екінші Шығыс Түрік қағанатының дәуірлеуіне сіңірген еңбектері кеңінен талданады. «Ел-етміш Білге қаған» атанған Мойын шораның басына қойылған ескерткіш жазуда Екінші Шығыс Түрік қағанатын құрушылар «түрік-қыпшақтар» еді деп, олардың қай халық екендігі ашып көрсетілген.
Қ. Салғараұлы ұсынатын тағы бір тың ой: «данагөй Тоңүкөк пен Қорқыт ата екеуін бір адам» деген болжам. Ғалым екеуінің өміріндегі ұқсастықтарын және айырмашылықтарын салыстыра отырып, жан-жақты саралайды. Тоңүкөк те, Қорқыт та олардың төл есімдері емес, лақап аты болса керек. Осы реттегі бір қиыншылық – қытай жазбаларында тарихи кісі аттарының бұрмаланып, қытайша берілуінде. Екеуі де бір кезеңнің перзенті – VІІ ғасырдың орта шенінде туып, VІІІ ғасырдың басында қайтыс болады. Екеуі де оғыз тайпасынан. Екеуі де үш ханға уәзір-кеңесшілік қызмет етеді. Бұл екеуі уәзір болған хандардың іс-әрекеттері де бірдей. Тек айырмашылықтары: аңыз бойынша Қорқыт Сыр бойында, Тоңүкөк Алтайда көз жұмған. Бірақ, Мағжан Жұмабаевтың «Қорқыт» дастанында оның Алтайдан кеткені айтылған. Бүгінгі нақтысы – Қорқыттың мазары Қазақстанда Сыр бойында, Тоңүкөктікі – Моңғолияда. Бірақ түрік халықтарында әйгілі адамдардың мазары бірнеше жерде бола беретінін есте ұстайық. Мәселен, осы Қорқыттың мазары Дағыстанда Дербентте де бар. Қобыландының, Манастың мазарлары да бірнешеу. Жалпы, ғалымдар Қорқыттың өмірде болған адам екендігіне күмән келтірмейді. Қ. Салғараұлы айтқан болжамға зерттеушілер мән беріп, ақиқатын ашуға үлес қосып жатса, көне тарих үшін де, бүгінгі мұрагер халықтар үшін де үлкен олжа болары сөзсіз.
Сөзімізді қорыта айтар болсақ, жазушы-тарихшы ғалым Қойшығара Сал­ғараұлының отыз жылдық ізденісінің қорытындысындай үш томдық еңбегі тарихшы мамандар тарапынан сара­ланып, бағасы берілуге лайық. Бұл еңбектің басты ерекшелігі – түрік халықтарының көне тарихын зерттеген еуропалық та, ресейлік те, кеңестік те тарихшылар айтқан, кесіп-пішілді, ақи­қаты осы дейтін тұжырымдарға бірыңғай бас шұлғи бермеуі, әрбір тұжырымды, түрік халқының төл перзенті ретінде ой елегінен өткізе отырып жаңаша пайым­дарды алға тартуы және оны нақты тарихи деректермен негіздеп отыруы. Бұл ретте ол шетелдік, әсіресе, қытайлық дереккөздеріне сүйенгенімен, оларға сын көзімен қарайды, астамшыл астарын аңдайды, халықтың ауызша тарихының деректерімен салыстыра қарастырады. Бұрын -соңды айтылмаған тосын пікірлер, батыл болжамдар, жаңа тұжырымдар көп. Енді, осы жаңалықтар түріктердің көне тарихын жаңаша пайымдауға, тәуелсіз елдің жаңа ұрпағын жаңаша көзқарастармен тәрбиелеуге қызмет етуі тиіс.
– Мен де әдебиетке өзге жастар секіл­ді өлең жазып келдім. Алайда, Алаш арыс­тарының шығармаларын оқығаннан кейін, жұртымыздың, әсіресе жастардың санасын жаңаша қалыптастырып, «халқымыздың тегі қайдан шықты, тарихы қалай өрбіді?» деген сауалдар жауабын қазақы әңгімешілдік мәнерде түсінікті етіп баяндап беруге бел будым, мұным бейнеті мол терең ізденістерге бастады. Ал, тарихқа бойлаған сайын оның бұрмаланған қиянатты тұстары көп екеніне көз жетті. Осылай тарихшыға айналып кеттім.
Тарих дегеніміз – халықтың ата-бабаларының өмірбаяны, бастан кешкен оқиғалары мен іс-әрекеттерінің шежіресі. Біздің ата-бабаларымыз өмір бойы «Еділ мен Жайық» деп келді! Сол Еділ қазір біздің жеріміз емес. Жайықтың да тек бергі беті болмаса, арғы беті өзге елге қарайды. Кезінде бабаларымыз қандай болған, осы күнге, осы күйге қалай жеттік, қандай құндылықтарын сақтап қала алдық, қаншасынан айырылдық, оған не себеп? Бұл сұрақтардың жауабы – тарих тағылымдары. Тарихи түсінік дұрыс­талмай, сана дұрыс қалыптаспайды.
Түрік – ең көне халық. Тегімізді, кімнің кім екенін кешегі кеңестік үстем саясат білдірмей келді. Түріктің шынайы тарихы енді жазылады. Жалпы, тарихты жаңа көзқарас, жаңа пайымдаумен қайта жазу керек, – дейді Қ. Салғараұлы. Игілікке ұсы­нылып отырған үш томдық еңбек осы жаңаша жазылар жаңа тарихымызға тірек болып қадалар уықтарға жарары сөзсіз.
 

1135 рет

көрсетілді

1

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз