• Заманхат
• 23 Желтоқсан, 2013

МЕМЛЕКЕТ ҰЛТТЫ ЕМЕС, ҰЛТ МЕМЛЕКЕТТІ ҚАЛЫПТАСТЫРАДЫ

Аманхан ӘЛІМҰЛЫ, «Ақиқат» журналының бас редакторы, ақын 

–Аманхан аға, Ұлтқа қарсы сөз айтқандарға қаламмен майдан ашып, күресіп жүрген жансыз. Ұлт жанашырысыз. Сол өзіңіз ұстаған бағыт-бағдар журналға басшы болып келген соң да жалғасын тауып жатқан болар. Жалпы, бүгінгі «Ақиқат» журналы ұлттық мүддеге қалай араласуда?

– Алғашында «Ауыл коммунисі», «Коммунист», «Қазақстан коммунисі» аталған«Ақиқат» журналының 92 жылдық тарихы бар. Ақиқат жалқы, шындық көп. Мысалы, бүгін қалтаңда ақшаңның жоқтығы шындық, бірақ, ертеңіне қалтаңа ақша біткен күні шындық өледі. Алланың әрі ажалдың жалқылығы ақиқат. Оның мәңгілік болатыны сондықтан. Ақиқат – діни, шындық – тұрмыстық, адами қарым-қатынастық категория. Мәселеге осы тұрғыдан келгенде, біздің журналдың атын айқайлатып қойған. Жалпы, ақиқатты айту және оған қол жеткізу де ауыр. Шындықты айтуға да, оған қол жеткізуге де болады. Соған қарамастан «Ақиқат» журналы шама келгенше ұлттық-мемлекеттік бағыт-бағдарда жұмыс істеп жатыр. Өзім жақсы көретін Ресейдің «Наш современник» деген журналы бар. Оны кезінде Пушкин, Некрасовтар шығарған, содан бері талай редактор ауысты, бірақ, журналдың негізгі тақырыбы, алған бағыт-бағдары ауысқан да, өзгерген де жоқ. Яғни, журнал ұлттық мүддедегі, ұлттық бағыт-бағдардағы идеясы мен идеологиясын сақтады. Неге? Өйткені бұлар о баста негізін солай қалаған.

Яғни, биологиялық -адами тұрғыдан айтсақ, тектік-қандық (гендік) қадір-қасиетінде солай қалыптасқан. Ал, біздің қазақ журналдарында сондай қадыр-қасиет болып, қалыптасқан ұлттық дәстүрі бар ма?! Меніңше, ол бізде жоқ. Мысалы, кез келген журналды алайық. Жаңа редактор келеді де, ол журналда өзінің идеясы мен идеологиясын, іс-әрекет, қарым- қатынасын қалыптастырады да, сонымен бірге өзіннің сойыл соғарларын ерте келеді. Сөйтеді де, өзіне дейінгі редакторлардың ұстанымын, бағыт-бағдарын жоққа шығарып, журналды өз ойы мен бойына тән «шинельден» шығарады. Демек, біздің журналдарда редакторлардың ауысқанына қарамай, тұрақты жалғасын табатын ұлттық идея мен идеология жоқ. Бола қалған жағдайда да, біз оны сақтап, келер ұрпаққа сол күйінде жеткізе алмай жүрміз.Яғни, бізде өзімшілдік мүдде мен жеке бастың эгосы басым. Сондықтан, менің мақсатым, осы бір жайсыз жайды түзеу. Сөйтіп, журналды ұлттық- мемлекеттік мақсат- мұрат жолына түсіріп, оны менен кейін келетін жас толқын редакторлар сол күйінен тайдырмай алып жүрсе деген арман. Қазіргі «Ақиқат» журналының идеясы мен идеологиясы, қоғамдық-саяси бағыт-бағдары соған негізделген. Оны дәлелдеу үшін, соңғы кездердегі журналдағы айдарлар мен мақалаларға назар аударайық. «Қазаққа қандай ұлтшылдық керек?», «Қазіргі қазақ мәселесі», «Қазақтың ұлттық мінезі және менталитеті қандай?», «Тарихты кім жазады және қалай, не үшін жазады?», «СССР-дің кұйреуі; қазаққа ұлт ретінде тигізген пайдасы мен зияны» «Қазақ интеллигенциясы және дін мен мешіт», «Тарих, тарихшылар және билік», «Еуразия идеясы,Еуразия одағы, Еуразия парламенті бізге не береді?» «Оқулық ұлттық сипатта болмай оңбайды», «Діннің мемлекет пен ұлт қалыптастырудағы рөлі қандай?», «Ұлттық зиялы деп кімді айтамыз?». Міне ,көрдің бе, осынау тақырыптардың өзі біраз жайларды аңғартса керек. Бұның бәрі қазақтың белгілі-белгілі азаматтарының қатысуымен болған келелі кеңестер. Ал, оның сыртында С. Мұсатаевтың «Маргиналданған адамдар жиынтығы маргинал ұлт пен маргинал мемлекет қалыптастыпады», Қ. Боқаевтың «Көзқамандар мәңгүрттеден де қауіпті», Ә.Бәкірұлының «Қазақ болу оңай ма?», «Қазаққа капитализм қалай келді?»,С. Байбосынның «Құлдық психологиядан қайтсек арыламыз?», Ж. Сейітнұрдың «Ұлтқа қас «прогрессивті» басшылар шетелдік үлгілерді көшіруді ғана біледі» Ә.Амангелдінің «Серік Ахметов сенім жүгін көтере ала ма?», «Біз Ислам Каримовты білеміз бе?» Е. Әлімханұлы «Этникалық анклавтан ұлттық тұтастыққа дейін» деген мақалалары ешкімді бейжай қалдырған жоқ.

– Аға, шынында да қазақ интеллигенциясының діндегі ұстанымы қандай?

– Біз журналымызда «Қазақ интеллигенциясы және дін мен мешіт» деген тақырыпта өткізген келелі кеңесімізде бұл туралы едәуір әңгіме жасағанбыз. Соған қарамай, өз тарапымнан айтарым, қазақ интеллигенциясы сонау патшалық Ресей отарлауынан бері, одан да жақынырақ айтсақ КСРО кезінде, сондай-ақ қазіргі тәуелсіздік алған мезгілден бері діни ұстаным бағыт-бағдарында сан рет дағдарысқа ұшырады. Мысалы, Октябрь революциясына дейін Әліби Жангелдин христиандықты қабылдаса, тіпті, Ыбырай Алтынсариннің өзі де сол дінге кірген деген сөз бар. Оны мен Мәскеуде оқып жүрген кезімде қазіргі Ресей ұлттық кітапханасынан оқып, көрдім де. Сол патшалық Ресей кезінде атақты ғұлама Мұхамедсалық Бабажанов өзінің бір мақаласында татар молдаларының қазақтың дәстүрлі дінін бұзып, ұлтымызды діни жолдан тайдырып жүргенін тілге тиек еткен мақала да жазған. Міне, осының өзінен-ақ отарлаушы мемлекеттің біздің интьеллигенцияны дін жолында қаншалықты адастырғанын байқауға болады емес пе. Ал, үй-жайсыз жетім балаларды шіркеулерге апарып шоқындырғаны өзінше бір бөлек әңгіме. Ал, енді, патшалық Ресей құлағаннан кейінгі КСРО жағдайындағы қазақ интеллегенциясының діни ұстанымдары да оңып тұрған жоқ. 1918 жылы Лениннің декретімен шіркеу мен мемлекеттің арасы бөлініп, мектеп пен шіркеудің арасына шек қойылды. Сөйтіп, кеңестік кезенде қазақтың діни сенім-нанымы тағы да күйреуге ұшырады. Алдынғы қатарлы интеллигенциямыздың көпшілігі атеиске айналды. Лениннің декретінен кейін ресейдегі шіркеулер қаншалық қиратылса, қазақстандағы мешіттер бұзылып, дін таратушы қожа-молдаларды қойдай қуалау принципі кең етек алды. Лениннің 18 жылғы декреті біле-білгенге 1871 жылғы бар болғаны 72 күн өмір сүрген Париж коммунасы декретінің бірінші тармағындағы мемлекеттен шіркеуді бөлумен үндесіп жатқан құбылыс болатын. Енді, жетпіс жыл бойы атеистік бағыт-бағдардағы ұстанымда болған интеллигенциямыз тәуелсіздік келген кездің өзінде де діни дағдарысқа түсті. Өйткені, Пәкістан, Иран, Ирак Ауғаныстаннан келген діни секталармен қатар, сырттағы елдің әдет-ғұрып, салттарындағы діни түсініктер бізге де келе бастады. Қазақ ұстанымдарындағы, қазақ нанымындағы дінге, исламдыққа қарсы емес нәрселерді жоққа шығару бел алды. Мәселен, сәлем салу, Алладан басқаға бас имеймін деу, болмаса жұмада шелпек пісіру, Қожа Ахмет Яссауи бабаларымыздың басына бармау сияқты ұғымдар пайда болды. Ал бұрынғы біздегі ислам бұларды жоққа шығармаған еді. Бұның бәрі сырттан келген діни секталардың көрінісі болды. Сөйтіп халқымыз тағы да дағдарысқа ұшырады. Тіпті, құраниттер ағымы, уахабистер, сопылық дегендер пайда болды. Біздің интеллигенция осы үш ағымға бөлінді де кетті. Кетпегені ортасында қалды. Бірақ біздің интеллигенция бір нәрсені ескерген жоқ. Ол Әбу Ханифаның «қай жерге барып исламды, дінді таратқан кездерінде ол елдің әдет-ғұрпы, салты имандылыққа тәрбиелесе соны жоққа шығармаңдар» деген сөзін елемедік, өкінішке орай. Салт-дәстүріміздегі адамды иманға тәрбиелейтін нәрселерді жоққа шығара бастадық. Яғни, Қожа Ахмет Яссауиге біз Құдай, Алла деп емес, әулие, қасиетті, жер ретінде баратын болсақ, осыларды жоққа шығара бастадық. Мысалы, хиджап Таяу Шығыстың, яғни Палестина, Пәкістан, Иран, Ирак, Сауд Арабиясының киім кию мәдениеті екенін ұмыттық та, біз бұны діни киім ретінде қабылдай бастадық. Ал олар исламға дейін де солай киінген. Құранда ұятты жеріңді көрсетпе дегені рас, бірақ хиджап ки деген сөз жоқ. Сүндетке отырғызу да солай. Бұл да мұсылмандықтың бір атрибутына айналды. Бірақ бұл жақсы. Неге? Өйткені ол тазалық. Осындай нәрселерді қабылдауға келгенде біздің зиялылар дағдарып қалды. Міне, біздің журнал осы мәселені көтерді. Өткенде «Қазақтың ұлттық мінезі мен менталитеті қандай?» деген келелі кеңес өткіздік. Жалпы қазақта ұлттық мінез бар ма, болса қандай? Мысалы, қонақжайлылық дейді қазақтың ұлттық мінезі. Құдай-ау, шешеннің үйіне барсаң да, жалпы кез-келген ұлт өкілі сені қонақ қылып қарсы алады, сонда біздің ұлттық мінезіміз қайсы, қайда? Мысалы, грузиндердің «Мимино» деген бір киносы бар, сонда армян мен азербайжандардың ұлттық мінезін көресің. Ал бізде неге сондай ұлттық мінез көрсетілмейді. Сондай-ақ, «Орыс жалқаулығы» («Русский лень») деген философиялық категория бар, орыс философтары жалқаулықты философиялық категорияға көтерген. Ал біз неге «қазақ жалқаулығы» деген ұғым-түсінікті философиялық категорияға көтермейміз. Жаман болса да, ол да ерекше. Міне, осы мәселелерді көтердік. Одан басқа, тағы да «Тарих, тарихшылар және билік», «Ұлттық зиялылар деп кімді айтамыз» деген келелі кеңес өткіздік. Қайсы бірін тізе беремін, енді...

– Аманхан аға, жаңа Сіз 1918 жылғы Лениннің деркетіне байланысты айта келіп, 1871 жылғы Париж комунасында да дінді мемлекеттен бөлгендігі жөніндегі декретті алға тарттыңыз. Сонда сізше діннің мемлекеттен бөлінбеуі керек пе?

–Әрине, дұрыс емес. Мемлекет діннен бөлінгенмен, қоғамнан бөлінген емес, дін де мемлекеттен бөлінгенмен, қоғамнан бөлінбеген. Ендеше, екеуініңде негізі – қоғам. Діннен адамды қанша бөліп қарай алмасаңыз, адамды мемлекеттен де дәл солай бөліп қарай алмайсыз. Ұлт та солай. Егер, Конституциямызда мемлекетіміздің басты құндылығы адам болса, адам Құранда да басты құндылық болып есептеледі. Содан соң Құранда бізді ұлт етіп жаратқаны жөнінде аят бар. Ал, біздің жағдайда ұлт мемлекетті қалыптастырған. Жалпы, мемлекет территориялық – ұлттық және де басқа институттары қалыптасқан құқықтық-саяси әрі егменді, арнаулы басқару әкімшілігіне негізделген қоғамдық құрылым. Онда мемлекет иесінен басқа, диаспора саналатын әртүрлі ұлттар мен ұлыстар тұрады. Олардың діни ұстанымы да сан-қилы. Ендеше, олардың басын біріктіретін мемлекет. Діннің мемлекеттен тыс бола алмайтыны сондықтан. 1871 жылғы Париж коммунасы мен 1918 жылғы Лениннің декретіне дейін мемлекет пен діннің арасы ешуақытта бөлінбеген. Бірлі-екілі қайшылық болуы мүмкін. Жеме-жемге келгенде, дін мемлекеттің ішкі-сыртқы айналымындағы бірден-бір рухани-мәдени құндылық. Тіпті, мемлекет дәстүрлі діндер институтын мемлекеттік жүйенің құрамдас бөлігі ретінде қалыптастырса ше, онда мемлекет те, дін де неден, неге ұтылады. Өйткені, құқықтық мемлекет – зайырлы мемлекет. Сондықтан, мемлекет пен дін арасындағы байланыс рухани-мәдени, қоғамдық-саяси, адами-тұрмыстық қарыс-қатынасқа қарай мемлекеттік заң тұрғысынан реттелуі керек. Өйткені, дін кез келген мемлекеттік құрылымның рухани-мәдени бір бөлшегіне жататын құрылым.Дінді, қоғамды, мемлекетті табиғи-тарихи тұрғыдан бір-бірінен бөліп қарай алмайтынымыздың сыры сонда. Дін ұлтты біріктірушы құндылық, мемлекет те сол қадыр-қасиетке жатады. Патшалық Ресей кезінде шіркеулерде «Божье Царья храни» деп тілек тілеген емес пе? Мұсылман дінінде де солай. халықты өз басшыларын, билеушілерін құрметтеуге, сыйлауға шақырмай ма? Петер І-дің кезінде орыстың провословия шіркеуі қайта құрылып, орыс империясының мемлекеттік аппаратының бір бөлігі болып табылған. Бұл 1721 жылы еді. Қазақ хандығы кезеңдерінде де дін мемлекеттің бір тірегі, ұлттың басын біріктіруші күш болған. Міне, сол кездің өзінде-ақ мемлекеттің дінге, діннің мемлекетке теріс ниеті болмаған. Оны бұзушылар сол Партиж коммунасы мен Ленин басқарған большевиктер партиясының атеистік бағыт-бағдары.

– Ұлт зиялысы деп қалдыңыз, жалпы зиялы деп кімдерді айтамыз, сол зиялы қауымның қоғамдағы ролі қандай, бүгінде олар халыққа бағыт-бағдар бере алып отыр ма?

– Зиялылық туралы да біз журналымызда келелі кеңес өткізген болатынбыз, сонда елімізге белгілі азаматар тұщымды пікірлер айтты. Егер Мұстафа Шоқайға жүгінетін болсақ, «ұлт зиялысы өзін қоғамнан, ұлттан тыс қоймайтын адам». Яғни, өз мемлекетінің, ұлтының қоғамдық саяси өміріне белсенді араласушы болуы тиіс. Менің қосарым, «ұлт зиялысы өз мемлекетінің, ұлтының тағдырына немқұрайлы қарамайтын адам болуы керек». Ал жақсы адам болмай еш уақытта мемлекеттің, ұлттың мүддесіне толыққанды қарай алмайсың. Ендеше ең бірінші критерий – жақсы адам, азамат болу. Толған, толысқан кемел адам еш уақытта мемлекетінің, ұлтының, Отанының тағдырынан қалыс қалмайды. «Мен жазушымын, маған саясатқа араласудың қажеті жоқ» дейтін кейбір ақын-жазушыларымыз бар. Негізі мына қоғамның өзі, қарапайым өмірдің өзі – саясат. Егер мен саясатпен айналыспасам, саясат менімен айналысады. Бұл аксиома. Сондықтан мен не істеуім керек? Демек қоғамда болып жатқан жағдайға үнсіз қарап, отыра беруге болмайды. Міне, осы тұста ұлт зиялысының кескін келбеті ашылады. Мысалы 1991 жылы егемендікке қолымыз жеткен кезде, адамдардың көбі «арты не болар екен» деген күмәнмен үнсіз қалып жатты. Сол кезде Алдан Аиымбетов, Советқазы Ақатаев, Сейілбек Қышқашев, Қуанбек Боқаев, Марат Қабанбаев, Мейірхан Ақдәулетов, Әмірхан Меңдеке, Жүсіпбек Қорғасбек, Нұртөре Жүсіп, Дос Көшім, Ғалым Әзімбай сияқты жігіттер барлығын жинады да, мемлекетіміздің тәуелсіздігі туралы мақалалар жазып, сол кездегі біздің тәуелсіз ел, егемен ұлт бола алатынымызға сенбей қараған кейбір орыстардың күдіктеріне соққы бере бастады. Оның ішінде өзімде жүрдім. Журналистер, философтар тобы өздерінің ұлттың зиялылары екендігін дәлелдей бастады. Әрине, одан басқа бұл қатарда қазір парламентте отырған ағаларымыз да болды. Сол кездегі қазақ ұлты саяси сауаттанған, өзінің тәуелсіздігін қорғай алатын ұлт еді. Ол кезде шынымен сырттан шабуыл көп жүріп жатты, ал біздің ұлтшылдығымыз қорғаныстағы ұлтшылдық еді. Қазір сыр бере бастадық. Яғни сол кездегі жауапкершілікті жоғалтып алдық. Немқұрайлылық басып, жайбарақаттыққа салынып, тоқмейілсей бастадық. Бұның арты жақсылыққа апармасы анық.

– Сөзіңіз аузыңызда. Десек те, ұлттың жоғын жоқтап, мұңын мұңдап жүргендер қазірде жоқ емес. Айтқандарын естіп, жазғандарын оқып жатырмыз дегендей...

– Қазір сол кездері жазған, арпалысқан, араласқан адамдар ұмтыла бастады. Қайта сол кездегі үндемеген адамдар қазір патриот және осы нақышта мақала жазуға көшті. Мен қазіргі жазып жүргендер мен тәуелсіздіктің алғашқы кезеңінен бері жазып жүргендерді салыстырамын. Осы тұрғыдан келгенде, мен тәуелсіздіктің ең қиын кезеңдерінде жазған ағаларымды жоғары қоямын. Жаза беру керек, айта беру керек. Тоқмейілсуге болмайды. Блоктың тілімен айтқанда, «тыныштық бізге тек түсімізде кіруі керек» (Покой нам только снится). Менің жүрегім ауыратыны, тәуелсіздіктің алғашқы кезіндегі «ұлтым» деп алға, ағысқа ұмтылған керемет азаматтарды ұмыта бастағандығымыз. Біздің «Ақиқат» журналымызда «Мәнін жоғалтпаған мақала» деген айдар бар. Сонда Советқазы Ақатаевтың мақаласын және сол туралы мақала жарияладық. Бұл бастама алдағы уақытта жалғасын таба бермек. Әрине, қазіргі тәуелсіздік туралы жазып, айтып, соған араласып жүргендерді де төмендетпеймін. Бірақ орыс ұғымында оларды «екінші сатылы» дейді. Және біз сол екіншілерді мақтауға көштік. Мысалы, Мұхтар Мағауин, Мұхтар Шахановтар екіншілерге жатады. Сол Мағауиннің екі мыңыншы жылға дейін ұлт мәселесіне, тәуелсіздікке байланысты арпалысып, араласқанын көрген жоқпын. Иә, 1986 жылы Мұқтар Шаханов сөйледі, оның үлкен съезде сөйлегенінің өзі неге тұрады?! Үлкен ерлік. Бұл жерде оқырман мені дұрыс түсінсе деп ойлаймын. Біз екіншілер арқылы біріншілерді көлеңкеге ысырып тастадық. Екіншілер де аталуы керек, бірақ «бәрін мен жасадым» деп біріншілерді көлеңкелемеу керек. Мысалы Болатхан Тайжан дипломат кезінде шетелде қазақ тілін іс қағазына айналдырған адам. Бұл кісі де қазір ұмытылып бара жатыр, ал біз неге ол кісіні көлеңкеде қалдырып Мағауинді немесе Шахановты айта беруіміз керек. Қазіргі жас журналистер тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында Алдан аға Айымбетовтың «Казахская правда» деген газет шығарып, сол кезендегі жоғарыда аттарын атап өткен ағаларымыздың мықты-мықты мақалалар жазғанын біле бермейді. Сондықтан мен мәселеге осы тұрғыдан келгенде, шын мәнінде ұлт зиялысы деп мемлекет, ұлт, қоғам тағдырына белсенді араласушыларды айтамын.

– Кеңес заманында қолына қалам ұстағандарды, яғни ақын-жазушыларды ел мәдениетін, тілін, тарихын сақтауда ұлттық партияның ролін атқарды деп жатады ғой, ал қазіргі кезде олар халыққа бағыт-бағдар берудің орнына қиқым тірлікпен, жақ-жақ болып айтыс-тартыспен айналысып кеткендей. Бұған не дейсіз?

  – Осы бір талас -тартыс маған ұнамайды. Шынымды айтайын, өзімді екі оттың арасында жүргендей көремін. Не жазушылар одағындағыларға, не оларды сынап-мінеп жүрген жаққа шыға алмаймын. Өйткені жазушылар одағын басқарып отырған адам да ақын, оның төңірегіне жиналғандар да ақын-жазушылар. Сондай-ақ, оған қарсы шығып жатқандар да ақын-жазушылар. Мәселеге осы тұрғыдан келгенде, «осыларға не жетпейді?» деп ойлаймын. Бізде бір ғана нәрсе болу керек. Ол – мемлекет, ұлт, қазақ тағдыры. Өкінішке орай, осыларды ысырып тастап, қызмет мәселесі, жеке адамдар мәселесі төңірегіндегі дау-дамайға әуестеуміз. Патшалық Ресей кезінде Столыпин деген реформатор болған. Сол мемлекеттік думаның алдында «Сіздерге үлкен сілкіністер керек, ал маған ұлы держава керек» (Вам нужны великие потрясения, а нам нужна великая держава) деп айтқан. Біздің қазіргі жазушылар ұлы мемлекеттілікке қарағанда, бір-бірін жоққа шығарып, бір-бірін жамандап, үлкен сілкіністер жасағысы келіп жүрген сияқты. Бұл жерде мен бір жағын мақтап, екіншісі жағын даттағым келмейді. Таяқтың қай ұшын бассаң, келесі ұшы басыңа тиеді. Сондықтан мен «анау дұрыс, мынау бұрыс» деген сияқты біржақты пікірде бола алмаймын. Бірақ, тұтастай осы дау маған ұнамайды.

  – Бір сұхбатыңызда «Дүниенің бәрі Нобель сыйлығымен есептелмейді» дегенді алға тартыпсыз. Әрине, солай да шығар. Бірақ бүгінде еліміз мұнайымен, газымен, экономикалық реформаларымен, саяси ұстанымымен танылды, ал қазақ әдебиетін әлі әлем мойындай қойған жоқ. Егер де қазақтан Нобель сыйлығын алып жатқан ақын-жазушыларымыз шықса, Дүние қазаққа басқаша көзқараспен қарар ма еді, қалай ойлайсыз? Сондай-ақ Нобель сыйлығына лайық деп кімдерді атауға болады?

  – Өте дұрыс. Мәселе сыйлықта тұрған жоқ. Алайда ұлтты танытатын тұлғалардың сыйлық алып жатқанына не жетсін. Ал енді кім және қалай алып жатыр дегенді жинап қоя тұрайық. Өйткені бұл салмақтылықты және сапалылықты қажет ететін мәселе. Нобель сыйлығы керек пе? Сөз жоқ, керек. Бірақ ол кімге және неге беріледі деген тағы әңгіме бар. Орыс сыншысы Вадим Кожиновтың «Нобель сыйлығы – аңыз» деген мақаласы бар. Сонда «Толстойға неге бермеді? Өйткені ол өз ұлтын тым сүйетін еді, сондықтан бермеді. Ол ескілік көзбен қарайтын адам деп бермеді» дейді. Сондықтан Нобель сыйлығы кімге, қалай беріледі деген сұрақ шығады алдыдан... Оған саясат араласады. Жалпы әдебиет саясиланған тұста, жақсылықтың нышаны алыстайды. Менің көзқарасымша Нобель сыйлығы қазір тым саясаттанып кеткен. Ал саясаттанып кеткен сыйлық үлкен көркемдік дүниелерге беріле бермейді. Біреулер Аманхан бүйректен сирақ шығарып отыр деп те айтар. Мысалы, Маркестің «100 жылдық жалғыздығын»(«100 лет одиночество») мен қабылдай алмадым. Өйткені онда ұлттық менталитетіміздегі қадір-қасиетті бұзатын жағдайлар көп. Тіпті бір әйел түнде бірнеше адамды қабылдайды. Өзінің туысқанына үйленіп жатады. Ал сол әдебиетке керек пе? Не үшін?! Біреулер оған аңыздар араластырған деп жатады. Бірақ ол ұлтқа, адамзатқа не береді? Ол имандылыққа үйретеді ме, әлде бұза ма, осы тұрғыдан келу керек. Қазір Астанадан бір ақын қыз шығыпты дейді эротикалық өлеңдерімен. Соны кейбір сайттарда жиырма бірінші ғасырдағы қазақ өлеңінің жаңа деңгейі деп жатыр. Осы нәрсені түсінбеймін. Эротиканың көкесі Маркестің кітабында бар, әлем әдебиетінде бұндай тақырыптағы өлеңдер, шығармалар көп. Бірақ олардың біреуі эротикалық жазбаны әдеби құбылыс деп айтпайды. Оны тек қана біздің шала жансар, оқымаған сыншыларымыз ғана құбылыс деп жатыр.

Негізі бізде Нобель сыйлығына лайықты қазақ жазушылары өте көп. М.Әуезов, Ж.Аймауытов, Қ.Жұмаділов, М. Мағауин, Д.Исабеков,Т. Әлімқұлов, Қ.Ысқақов, А.Сүлейменов, Ә.Кекілбаев, Т.Әбдіков, және т.б. Бізде өте көп, бізге алу қиындау, өйткені тым дәстүршілміз. Дәстүршіл нәрселер көп жағдайда әлемдік үлкен сыйлықтарды ала алмайды. Жалпы, дәстүр – азаматтық қоғам орнатамын, америкалық ұлт жасаймыз деген ұғым түсіністіктермен сыйыспайды, қайшы түсініктер. Мәселеге осы тұрғыдан келгенде, біздің қазақ жазушыларының Нобель сыйлығын ала қоюы өте қиын. Л.Толстойға берілмеген сыйлықтар Әуезовке беріледі деп ойламаймын. Одан кейінгі жазушыларымызға алу қиын. Өйткені дәстүр өміршілдігін көрсетеді, ал «жаңашылдық» сол дәстүрді жоюға ұмтылады.

– Қазір әдебиетті «жаңашылдық» мәселесі қаттты көтерілуде. Қолына қалам ұстаған адам ретінде не айтасыз?

– Мен бәрін оқып, қадағалап отырамын. Әдебиеттегі жаңалық дегенді түсінбеймін. Жаңалық ашатындай әдебиет физика, математика, химия емес. Күнделікті өмірдегі қозғалыста жүрген поэзия, проза әдебиетте жаңалық ашты дегенді түсіне қоймаймын. Абайдың өзі өзіне дейінгі, өзімен қатар орыс поэзиясы мен прозасына сүйенген. Абайды мен дәстүршіл деймін. «Бас ақын» деген Байтұрсыновтың сөзін сәл ғана өзгертіп айтқанда, Абай өз заманының, өз кезеңінің бас ақыны, басты ақыны. Егер Абайды қазақ поэзиясының бас ақыны десек, оған дейін біз ұлт ретінде түк жаратқан жоқпыз ба, жазбадық па, түк қалыптастырмадық па?! Ондаа біз кімбіз?! Бұл Абайды жоққа шығару емес. Сөз жоқ Абай өз кезеңінің, заманының ұлы ақыны, ұлы тұлғасы, дәстүр жалғаушысы.

  Ал модернизм, постмодернизм дегенге келсек, Әбіл-Серік Әбілқасымұлы деген жігітіміз осындай тақырыптарды көп жазады. Өзінің мақалаларына батыстың, орыстың терминдерін көп кіргізеді. Сол терминдердің сынаптай сусыма, қолға тұрмайтын мазмұнды екенін түсінбейді. Мысалы, модерн, одан модернизм, одан кейін постмодернизм деген ұғым туған. Яғни, оған дейінгі модерн, модернизмді жоққа шығарып, жаңа постмодернизм туған деген. Сол ұғымдарды терең білмей тұрып, біздің қазақ поэзияны соған әкеп тықпалағысы келеді. Жалпы «жаңалық» деген ұғым әдебиетте өзінің мағынасында пайдаланылмай жүр. Иә, алдыңғы толқын ақындардан кейінгі толқын ақындар үйренеді. Мысалы маған Зейнолла Қабдоллов ағам: «Аманхан, сен Қасым Аманжоловты оқып отырып, одан жақсы жазбасаң, жақсы жазуға ұмтылмасаң сен ешкім емессің» дейтін. Сондықтан қазіргі қазақ өлеңі шынымен де жетілген, күрделенген, бұл жақсылық. Поэзия даму үстінде, бос тақыр жерде дамып жатқан жоқ. Өзіне дейінгі дәстүрлерді оқып дамып отыр, міне «дәстүршілдік» деген осы.

– Қазаққа көңіліңіз тола ма? Денеден сылып тастайтындай жарасы қайсы?

– Ондай жаралардың ең үлкені немқұрайлылық. Қазақ қоғамындағы ең ауыр нәрсе сол. Ал оның бастауы неде? Мақалаларымызда. «Бәлелі к... бармағыңды тықпа», «көрдім деген көп сөз», «тек жүрсең тоқ жүресің», «үндемеген үйдей бәледен құтылады» осындай мақалдар көп бізде, тізе беруге болады. Осы бізді немқұрайлыққа апаратын бірден-бір жол. Тағы бір қазақ қоғамынан қорқатыным, «ағайынды өкпеге қисаң да өлімге қима» дейтін моральді аттап өттік. Қандай әдемі сөз. Өкпелей беруге болады, өйткені бір жылдан кейін өкпең жазылады, екі жылдан кейін туысқаныңмен қайта табысасың. Ал біз қазір сол мақалдың екінші бөліміне келдік. Ағайынды өкпе түгілі өлімге қиятын болдық. Біз қазір материалдық құнды алу үшін әкесін сотқа беріп жатқан баланы білеміз, баласына үйін бермей кеткен әкені білеміз, тіпті, баласын өлтіріп отырған шешені білеміз. Міне, біз осындай әрекеттерімізбен керемет қасиеттерімізді жоғалтып бара жатырмыз. Бұл жабайы капиталистік ұғым-түсінікпен келген нәрсе. Тіпті шынайы капитализмде ағайынды өлтір демейді. Біз болсақ сол жүйедегі ең жаман нәрсені алып бойымызға сіңіріп жатырмыз. Яғни, өзіміздің рухани құндылықтарды өлтіріп, материалдық құндылықтарға ден қойып жатырмыз десек артық айтпағаным. Ең қорқыныштысы осы. Біз Жәнібек Керейдің кезеңінде ұлт болып қалыптастық, мемлекет қалыптастырдық. Мемлекет ұлтты емес, ұлт мемлекетті қалыптастырды. Мысалы Америкада мемлекет ұлтты қалыптастырды, ал біз керісінше қазақ мемкелекетін қалыптастырған едік. Біз кешегі патшалық Ресей дендеп, кең даламызға кіргенге дейін соны тұнық күйінде ұстап тұрдық. Тұтастығымызға зиян келтіретін нәрсеге бармаған едік. Патшалық Ресейдің езгісіне, отарлау саясатына қалай араластық, солай біз ұлттық тұтастығымызды шетінетіп алдық. Сол ұлттық тұтастықты қайтадан келтіру бізге қиын болып жүр. «Батпандап кірген ауру мысқылдап шығады» дейді. Сол мысқылдап шығып жатыр. Бір кезде мен: «I Петрден Петр Своикке дейін қазақтың ру-жүзге бөлінетінін біліп алған» дегем. Әлі де сол. Кезінде Сібірдің генерал-губернаторы болған М.Сперанский патшаға жазған қызметтік хаттамасында: «Мына қырғыз қайсақтардың жерінде, қазақтар дегені ғой, сексеуіл деген өсімдік өседі. Соны бір-біріне ұрып жарады екен. Сол сияқты қазақтар үш жүзге, руға бөлінеді. Біз соларды бір-біріне ұрып жаруымыз керек» дейді. Тіпті Елизаветаның кезінде сондай бұйрық та шыққан. Қазақтың көзі ашықтарына, байларына, сұлтандарына бүкіл атақ дәрежені беріп, өз-өздеріне айдап салыңдар деген. Біз соның құрбаны болып кеткен елміз. Жүзшілдік деген нәрсе аймақтық территориялық адами қарым-қатынастағы түсінік. Ал ру оның ішіндегі бізге ең жақыны генетикалық түсінік. Яғни өз руыңнан қыз алма деп жатамыз. Біз осы ұғымдарды жаңылыстырып алдық. Жаңағы Сперанскийлердің пайдаланған әдісін, қулығын білмей қалдық. Біз жаңағы жүзшілдікті, рушылдықты асқындырдық. «Руыңды біл рушыл болма, жүзіңді біл жүзшіл болма» деп жазғаным бар. Еврейді біл еврейшіл болма, орысты біл орысшыл болма. Біз осындай әдемі түсініктерді араластырып жібердік. Тіпті, тұтас ұлттық мінезден, ұлттық ұйлыққан қасиеттерден айырылдық. Бірақ әлі өле қойған жоқпыз, «ренимацияда» жатырмыз. Осыны түзеп алмасақ, біз сол «ренимацияда» жатып, өмірден өтіп кетуіміз мүмкін. Ол үшін жаңағы рушылдық, жүзшілдік дегеннен айырылуымыз керек. Сол сияқты немқұрайлылықпенде қоштасқан дұрыс-ау. Үшіншіден, қазақ болып туу аз, «қазақ болып өмір сүріп жатырмын ба?» деген ұғым-түсінікте жұмыс істеуіміз керек. Бұл ең басты нәрселер. Ал немқұрайлылық – рушылдық, жүзшілдікке қызмет ететін қадір-қасиет. Мысалы, Мұстафа Шоқайдың тілімен айтқанда, Шығыс зердесінен айырылғандарымыз қазақтың ұлттық даму процесіне кедергі жасап жатыр. Мысалы, тіліне, тіпті жеме-жемге келгенде қызметке баруына кедергі келтіріп жатыр. Өйткені ол тым қазақы. Ең қауіптілер шығыс зердесін жоғалтқандар, яғни маргиналдар. Жеке адамдардың маргиналдануы, ұлтты маргиналдандырады. Ұлт маргиналданған жерде мемлекет маргиналданады, сөйтеді де біз ұлттық қадір-қасиетімізді жоғалтамыз. Тіпті мемлекетімізді жоғалтып алуымыз мүмкін. Жақында біз осыған қатысты тамаша мақала да басқанбыз. Маргиналдар деп отырғанымыз жаңағы Мұстафа Шоқай айтқандай, Шығыс зердесін жоғалтқандар. Мұстафа тіпті біздің белгілі адамдарымызды да сынаған. Соның бірі Шоқан Уәлиханов. Шоқанның өзін шығыс зердесін жоғалтқан еді, бірақ патшалық Ресейдің пайдаланып жатқанын түсінген кезде қайтыс болып кетті дейді. Сондықтан Шығыс зердемізді қалпына келтіруіміз керекпіз. Жалпы қазір қазақ қоғамының алдында проблема шаш етектен. Қоғамдық саяси өміріміздегі кемшілік жетерлік. Әлі ұлтымыз саясатқа көздерін ашып қарайтын толыққанды саяси ұлт болып қалыптасқан жоқ. Экономикалық, әлеуметік тұрмыстық жағдайларда өзімізді қалай ұстауды білмейміз, қалай араласуды білмейміз. Сауда жасағанның өзінде жабайы сауда жасаймыз. Оның мәдениетін игерген жоқпыз. Қазіргі өздерін олигарх, мықты бизнесмен санайтындар өздерінің жабайы капитализм кезіндегі жабайы саудамен айналысып жүргендерінде шаруасы жоқ. Олардың өнім өндіріп жатқан заводы мен фабрикасы да жоқ. Ең қорқыныштысы уақытпен бірге аяқты алып жүре алмау. Бірақ оған қарап, қара аспанды төндірудің де қажеті жоқ. Құдайға шүкір оқығандарымыз, көзі ашық зиялыларымыз бар. «Айқын», «Түркістан», «Алаш айнасы» сияқты қазақ газеттері, қазақ телеарналары айтып та жазып та жатыр. Осыған қарап шүкір деуге болады. Білімді, айтары бар, азаматтарда жеткілікті. Мысалы, менің Еркебұлан Әлімханұлы деген жақсы авторым бар. Жап-жас жігіт қандай тамаша мақалалар берді. Мысалы «Ұлт мемлекетті қалыптастыра ма, әлде мемлекет ұлтты қалыптастырады ма?», «Этникалық анклавтан ұлттық тұтастыққа дейін» деген мақала жазды Ақиқат журналына. «Анклав» деген сөз аз ұлттардың ұйлығып отыруын айтады, автор соны талдайды. Қай жерде аз ұлт ұйлығып отырса, сол жерде түптің түбінде бір ши шығады. Міне, жаңағы мақалада соны талдап жазды. «Анклав» болмаса да өзге ұлттар топтасыа өмір сүріп жатқан мекендер бізде баршылық. Мемлекттің тұтастығына қауіп төндірмес үшін мұны да ескеріп отырған жөн-ау.

"Айқын" газеті, 06.12.2013