- Заманхат
- 06 Қаңтар, 2014
«ҚАЗАҚҚА ДА БІР КОЛПАКОВСКИЙ КЕРЕК»
Жазушы, ғалым, қоғам қайраткері Сапабек ӘСІПҰЛЫ:
– Сапабек аға, қазір Сіз ел ағасы атандыңыз. Құдайға шүкір, жас болса біразға келді. Екі формацияның куәсі болдыңыз. Кеңестер Одағының ең ауыр кезеңін де, тіпті, оның мемлекет ретінде ыдырау кезін де көрдіңіз. Енді, капиталистік үлгідегі жаңа құрылымды да көріп отырсыз. Сонда көңіліңізге түйгеніңіз не? Өзіңіз куә болған, қазіргі болып отырған екі құрылыстың жақсы мен жаманын айта аласыз ба?
– Әрине, айта аламын. Біріншіден, мен Кеңестік дәуірде туып-өскен адаммын, 1925 жылы туғанмын. Кеңес өкіметі орнағаннан соң 7-8 жыл өткенде партия мүшесі болдым. Коммунистік партияға қызмет еттім, Маркстің, Лениннің идеяларын жүзеге асырып, коммунистік талаптарды орындау үшін жанымды салып, күрестім. Оған өкінбеймін.
– Әлі де сол партия мүшесісіз бе?
– Иә, коммунист болып қалдым. Қандай жағдайда болса да мен бұл көзқарасымды өзгертетін ойым жоқ. Сондықтан да, Кеңес Одағының жақсылықтарын көбірек айтамын. Карл Маркстің басты еңбегі – «Капитал». Онда «қосымша құн» теориясы туралы айтылады. Ол бойынша зауыттар мен фабрикаларда, өндірістік орындарда жұмыс істейтін адамдардың еңбекақысы төленіп, шығындарын өтеп, салығын төлеп болғаннан кейін белгілі бір сома артылып қалады. Міне, соны «қосымша құн» дейді. Ол бүкіл дүниежүзінде байлардың қалтасына түсіп отырған. Маркстің ерекшелігі, сол қосымша құнды алуымыз керек те, халықтың игіліне жұмсауға тиіспіз дегені. Халық игілігіне дегеніміз ол алдымен білім беру, балаларды тегін оқытып, емдеу, медициналық қызмет көрсету. Оның ішінде тегін пәтер беру де бар. Сонымен бірге мемлекетті қорғайтын, ел тыныштығына жауапкер әскер ұстау да соған кіреді. Оған белгілі бір шенеуніктерді қызмет барысына байланысты қаржыландырып отыру да сол қосымша құн еншісінде. Осының барлығы да социализм заманында, кешегі Кеңестік заманда шын мағынасыңда халықтың игілігіне жұмсалғанын көзіммен көріп, оның куәсі болдым.
– Оныңыз дұрыс, бірақ сол Маркстің «Дін-апиын» дегені де бар емес пе еді?
– Бар. Марксшілдер сол көзқараста қалды.
– Сонда, Сіз де атеистсіз бе?
– Ата-анам діншіл адамдар болды, мен өзім де дінді теріс көрмеймін. Бірақ, діннің асыра кетіп қалған жағдайларын қолдай алмаймын.
– Сіз Кеңестік кезеңнің жақсы жақтарын айттыңыз, ал, сол кезде егемендік жөнінде жұмған аузымызды аша алмайтын едік қой. Сол Кеңес өкіметі қазақ табиғатына тән елдегі мал шаруашылығын да құртты емес пе? Ұжымдастыру жасады. Ресейдегі шаруаларды жылы орнынан көшіріп, Қазақстанға қоныстандырды ғой...
– Жақсылығын айтатын себебім, адам баласы жаралғаннан бергі уақытының барлығы да бірі бай, бірі кедей болып арпалыста өтуде. Сондықтан, патша өкіметі шаруаларды шет аймаққа көшірейін деп көшірген жоқ. Бүкіл дүниежүзінде құлдар құлдықтан босатылып, еркіндік алып жатқан уақытта крепостнойлық құқықты жақтаған жалғыз Ресей болды. Ал, оның алдыңғы ойлы азаматтары болса крепостнойлық правоны жоямыз деп жанын салып күресті. Олар оған қол жеткізді де. Сөйтіп, 1861 жылы крепостнойлық право жойылды. Сол кезде Ресейде 140 миллион десятина егіншілікке жарамды жер бар еді. Оның 70 миллионы 30 мың помещиктің меншігінде қалды да, қалғаны он миллион шаруаның үлесіне тиді. Көрдіңіз бе, қандай әділетсіздік! Сонда помещиктердің меншігін тартып алып, шаруаларға үлестіру керек пе? Оған үкімет бармайды. Ендеше, шаруалардан қалай құтылу керек? Міне, мәселе қайда? Сондағы айтайын дегенім, соның көрінісі ретінде орыс отарлауындағы қазақ жерінде әкімшілік реформа жүргізіліп, ол Орынбор, Батыс Сібір, Түркістан губерниясы болып бөлінді. Олардың ішінде алты облыс бар.
– Осы тұстан қара шекпенділердің қазақ даласына көшуі басталады емес пе?
– Иә, сол кезде белгілі генерал Герасим Колпаковский Жетісу өңіріне әскери губернатор болып келеді. Ол 1868 жылы губернаторлықты қолына алған бойда, «Крестьяндарды Жетісуға көшіріп, қоныстандыру туралы уақытша ереже» дайындау ісімен шұғылданады. Сөйтіп оны іске асыру жұмысына белсене кіріседі.
– Сіздің «Қазақстанда бір Колпаковский шықса ғой!» деп жүргеніңіздің сыры сонда болды-ау, сірә.
– Олай демегенде не деймін? Тәуелсіздіктің мақсаты да патшалық Ресейге кеткен қазақ еншісі мен есесін қайтару емес пе еді? Әзірше, ол өте ауыр жүріп жатыр. Колпаковскийдің ұсынысымен орыс шаруаларын патша билігі қазақ даласына көшіре бастады. Жол шығынын мемлекет түгел өз мойнына алды. Барған жерлерінде баспана салып беріп, жер жыртатын арнаулы құрал-саймандармен қамтамасыз етуді былай қойғанда, мал сатып алып та берді. Шаруашылық құру үшін үй басына 100 сомнан ақша берілді. Әрбір еркек кіндіктіге 30 десятинадан жер үлесі тиді. Сол кездегі тілмен айтқанда «переселендер» 15 жыл бойы алым-салықтан, әскерден босатылды. Осыншама жеңілдік пен жанашырлықты ресейлік кедей-кепшіктер қуана қарсы алды. Сөйтіп Ресей губернияларындағы шаруалар Жетісуға лек-легімен ағыла бастады. Ал, қазақтар болса құнарлы жерлерінен айырылып құмбасты, шөлді және шөлейтті өңірлерге еріксіз, тіпті күштеп көшірілді. Соның салқынынан қазақ әлі күнге дейін арылған жоқ.
– Сонда қазіргі жергілікті басшылар арасынан Колпаковский секілді әкімнің шықпағаны ма?
– Әрине, шыққан жоқ. Оны айтасыз, ұлттың сөзін сөйлеп, сойылын соғатын оқыған зиялы қауым және ақын-жазушылардың арасынан да ондай адамдардың некен-саяқ кездесуі көңілді қаузайды. Сондықтан да мен «Қазаққа бір Колпаковский керек» дегенімнен еш танбаймын. Керек болса әрбір әкім Колпаковский сияқты ұлты үшін қызмет етуі тиіс.
– Сіз жақсылығын айтып отырған Кеңес өкіметі Қазақстандағы тың және тыңайған жерлерді игеру керек деген желеумен, патшалық Ресей кезіндегі қара шекпенділердің ұрпақтарын өлкемізге қаптатып жіберген жоқ па?
– Сөйтті. Бірақ, оның жақсы жақтарын да айтпасқа болмайды. Жақсылығы, сөз басындағы қосымша құн теориясы арқылы шөл және шөлейт аймақтағы қазақтың жарлы-жақыбайларына ақ кірпіштен үйлер де салып берді ғой. Екінші дүниежүзілік соғыстан кейін дүние керемет өзгерістерге ұшырады. Сол өзгерістерді көп бастан кешірген елдердің бірі – АҚШ. Онда тұрғылықты халық – үндістерге көп қиянат жасаған, жерін тартып алған. Үнді көсемдеріне сый-сияпат беріп, сатып алғанды былай қойғанда арақ-шараппен улаған. Дәл сондай жағдай қазақ даласында да болды. Біздің де бай-манаптарымыз да сый-сияпаттарға алданып, ұлтын жерге қаратты. Атақты Сұлтанмахмұт ақынның «Бір үйде жиюлы екен қазына-мал» деген өлеңінің айтпағы да осы. Сол өлеңінде ақын: «Кесені қолыма алып қарай бердім, Ішіңде нақақ көзден жас бар ма деп», – дейді. Осының өзі талай сырды аңғартпай ма?
– Қазақтың ауқатты бай адамдары да халықты сатты дейсіз ғой сонда.
– Иә, сатты. Әзір де өз ұлтын сатып жүргендер жетерлік.
– Сол бір кезеңге таптық көзқараспен қараймыз. Ал, егер өзіңіз айтқан жаңағы мәселелерге ұлттық көзқараспен қарасақ ше? Сонда мәселе қалай өрбіген болар еді?
– Бұл жерде де мен Ленинге сүйенемін. Оның ұсынған жолын кейінгі коммунистер өздері бұрмалап жіберді. Сол кезде бұратана ұлттардың барлығы дербестік алып, жеке мемлекет болсын деген идея болған.
– Онда ол идея неге орындалмады?
– Ол қалай орындалады? Ол кезде де Ресейдегі орыс мүддесін ойлаған коммунистер де болды. Сөйтіп, партияның өзінің арасында да екі жік пайда болып, ұлт тағдыры талас-тартысқа түсті. Міне, соның бәрі кешегі құлаған КСРО-ның жіберген үлкен қателігі еді. Онда ұлттық мақсат-мүддеге қарағанда, Кеңес Одағы және оның халқы деген жалпы интернационалдық ұғым түсінік кең етек алды. Аз ұлт өкілдерінің жаппай орыстануының да сыры сонда. Мысалы, бурят, якут секілді ұлттар мен ұлыстарды соған қосуға болады. Кеңес өкіметінің тағы бір кемшілігі кедей шаруаға қарағанда жұмысшы табының мүддесін жоғары қойды. Ал, Орта Азия елдерінде пролетариат табы жоқ еді, тіпті бола қалған жағдайдың өзінде әлі қалыптасып үлгермеген болатын. Соның зардабы көшпелі мал шаруашылығымен айналысатын қазақтарға өте ауыр тиді. Қазақстанда жаппай ашаршылықтың етек алуының бір сыры да сонда.
– Өзіңізге берілген медальдан бас тартуыңыздың сыры неде?
– Қалай бас тартпайын. Мен ойлағандай тәуелсіздіктің қызығын әлі халқымыз толық көріп отырған жоқ. Сондай кезеңде медаль алып жатқаным ұят емес пе? Қаладағы жұртқа қарағанда ауылдағы елдің тағдыры мені көп алаңдатады.
– Онда ауылдағылардың барлығын қалаға көшіру керек шығар?
– Жоқ. Мен оған қарсымын. Қазақ ауылда да тұру керек. АҚШ бастап Канада қостап, қиыр шеттегі Австралияға дейінгі бірнеше елдерде халыққа жан-жақты жағдай жасалған. Олар табиғат жағдайы қолайсыз ауыл-аймаққа 300 пайыз мөлшерінде төлемақы бөледі. Ал, Қазақстанда 72 аудан бар, бірақ соларға жоғарыда келтірілген мемлекеттердей жағдай жасалған ба? Әй, қайдам. Болса болар, бірақ, көңіл көншітпейді.
– Әңгімеден әңгіме туады. Бір кездері «тиімсіз ауылдарды» қысқарту керек деген де сөз болмады ма? Сөйтіп, оларды бір орталыққа көшіру керектігі жөнінде де мәселелер көтерілді ғой?
– Ауылды «тиімсіз» деп қысқартпау керек. Оған жағдай жасалуы тиіс. Жақында «Нұрлы көштің» бағдарламасымен таныстым. Өкінішке орай, онда қазақтың басым көпшілігі тұратын шөлді және шөлейт жерлердегі ел-жұрттың тағдыры туралы әңгіме қозғалмаған. Табиғаттың адам өміріне әсері орасан зор. Образбен айтсақ шөлейт дала – «аш ана». Міне, сол «аш ананы» тойдыруымыз керек. «Нұрлы көштің» бағдарламасы соны қолға алуы тиіс.
– «Аш ана» демекші, Қазақстандағы демографиялық жағдай әлі де болса нашар емес пе? Сапа болу үшін сан керек.
– Демографиялық жағдай қалай болсын, Қазақстандағы жаңа туған 1000 сәбидің 30-ы бір жасқа жеткенше шетінеп кетеді. Газет-журналдардағы мәліметтерге сенсек, әйел өлімі жағынан Қазақстан бесінші орын алады.
– Оны айтып, жазып жатқан ақын-жазушылар бар емес пе?
– Бар. Бірақ аз. Қаламгерлердің көбісі жағымпаздық дертімен ауырып барады. Ол меңдеп қана қойған жоқ, билеп алды. Шындығын айтатын газет-журнал қалмады. Айтсаң шығармайды.
– Бұл мәселені көтеріп, жазып жүрген жеке тұлғалар бар емес пе?
– Бірақ, жеке тұлғалар шықпай тұр ғой. Карл Маркстің «Идея айтылып жатады, бірақ солардың ішінде халықтың санасын билеген, халыққа жеткен идея ғана нағыз идея болып шығады» деген сөзі бар. Олай болса қазақ өз жеріне өзі ие болу керектігін түсінсе екен. Тұлғалардың өзінің айтатыны да болуы керек.
– Зиялы деген кім өзі?
– Ол – алдымен жақсы адам. Сосын ұлт, мемлекет қоғам мүддесін ойлайтын тұлға. Айта берді, билікке ой салатын зиялы қауым. Оның ішінде ақын-жазушылар да бар. Олардың ішінде Амангелді Айталы сияқты айтып жүрген азаматтар баршылық. Әйтсе де, олардың үні халыққа жетпейді. Бізде зиялының сөзіне құлақ асатын біреу бар ма? Қазақ жерінде қазақтың, мәселесі ғана айтылуы не деген масқара! Қазақ әлгі шөл және шөлейт жерлерде күнін кешіп отырған «аш ананың» балалары. Іште жатып тамаққа жарымаған жан туғаннан кейін де солай болады.
– Баланы бесікте емес, құрсақта тәрбиелеу керек дейсіз ғой, сонда.
– Әрине аш анадан туған бала көгермейді. Оны жазарымды жазып, айтарымды айтып жатырмын.
– Есітер құлақ, көрер көз болса көпті көрдіңіз, кімнен не үйрендіңіз?
– Менің бүкіл өмірімді өзгерткен адам Ыбырай Алтынсарин деп білемін. Оның арманы Торғай жұртын Қостанайға калай көшіріп, егіншілікпен айналыстыру болды. Ол осы жолда қаншама бейнет көрді. Өз қатарымнан Рахманқұл Бердібаевты айтамын. Оның ұлтқа жанашырлығы қуантады.
– Бүгінгі жастарға қандай ақыл айтасыз?
– Дүниеде бай мен кедей болып бөлінуден асқан қасірет жоқ. Сол үшін ең алдымен ұлтқа жанашырлықпен қарау керек. Ал, бөліну адамның бір-бірін қанаушылығына әкеледі. Адамды адам қанау – барып тұрған жауыздық. Бұрын коммунистер кісі еңбегін қанау дегенді білмейтін. Сол секілді жастар адал еңбекпен нанын тауып жесе деймін.
– Қара аспанды су алдыра бермесеңіз болмай ма, осы?
– Сендер айтып отырған жақсылықтарды мен айта алмаймын. Билік білім, медицина саласын жолға қоюы тиіс. Бүгінгі студенттердің жағдайын қарасаңдаршы. Кеңес Одағында студенттерге тегін білім беретін. Ал, бүгінгі оның жағдайын сендер менен де жақсы білесіңдер. Қазақ әрқашанда білімді және дені сау ұлт болуы керек.
– Десе де ұрпаққа сеніммен қараған дұрыс шығар, Сапабек аға?
– Ол үшін әрбір қазақ өз құқығын бес саусақтай білсін.
Әңгімелескен, Жадыра МҮСІЛІМ.
«Заң газеті». 13 наурыз, 2009 жыл
368 рет
көрсетілді0
пікір