• Тарих толқынында
• 23 Маусым, 2014

ҚАЗАҚ МӘДЕНИЕТІН КІМ ЗЕРТТЕСЕ ТИІМДІ БОЛМАҚ?

Жарас Сейітнұр,  
саясаттанушы

Бүгінгі таңда қазақ мәдениетін зерттеу өте көкейкесті мәселеге айналып отыр. Әлемдегі соңғы оқиғалар, посткеңестік ай­мақтардағы геосаяси текетірестер мем­лекеттің рухани біртектестілігі, сәй­кестігі ұлттық қауіпсіздікке әсер ете­тінін көрсетуде. Ел азаматтарының тіл­дік сәйкестілігінен бастау алатын мәдени тұтастықтың болмауы, тіпті, саяси сана деңгейіндегі дағдарыстарға әкеп соғады. Ата-бабаларымыз «іштен шыққан жау жаман» дегенді бекер айтпағанға ұқсайды. Байырғы қазақ жерінде өмір сүріп жатқан әр алуан ұлыс өкілдерінің диаспоралық мәдениеті мен әзірге тәуелсіз әрі біртұтас Қазақстанның негізін құрап отырған қазақтардың мәдениеті арасындағы  қатынасты, ара салмақты ашып алмасақ болмай тұр. Өйткені, қоғамдық санада мынадай пікірлер жиі қылаң береді: бізде параллель өмір сүріп жатқан қазақтілді әлемнің мәдениеті мен орыс тіліне негізделген қалалық сипаттағы мәдениет бар. Және екі мәдени әлемнің өзара түсініспеушілік фактілері кездесетіні де  еш құпия емес.   Кейде журналда жарияланған материалдарды  екі тарап өзінше түсініп әрі бағалап жанжалдасып жатады. Соғыс жағдайына жетпесек те, бір-біріне құлақ асу, мәселенің байыбына баруға тырыспаудың салдарынан көңілдерге сызат   түсетіні белгілі. Әркім өз позициясында қалып психологиялық ахуал тұрғысынан салқындық пен алшақтық орын алуда. Мұндай жағдайда мәдениет феноменін арнайы зерттеу маңызды болмақ. Оны қай ғылым саласы зерттесе қазаққа тиімді болады? Бүгінде дүниежүзінде «Мәдениет мәселесі» (Cul­ture matters) деп аталатын жаңа зерт­теу бағыты қалыптасты. Сонымен,  мәде­ниет­ті зерттеуді қай ғылымның үлесіне қалдырамыз?

Еліміздің жоғары оқу орындарында этно­мәдени білім беруді көздейтін пәндер оқытылып жатқанымен, олардың жастар санасына ықпалы онша жоғары емес. Оның бір себебі, біздің бұл саладағы ғалымдарымыз, мамандарымыз өздері ұсынған тұжырым­дамалардың, бағдарламалардың оқу құрал­дарының тиімділігін сараптап жат­пайды, жастармен кері байланысты ескермейді. Ғылыми атақты алуды көз­деп немесе жалған есеп беру үшін, болмаса жоба жасаған болып ақша алу мақсатында жасалған дүниелер күткен нәтижелер бермейтіні түсінікті. Шын жүректен шықпаған сөздердің қуаты болмайды. Кезінде ғылыми коммунизм немесе таптық күрес, кеңестік идеология тұрғысынан дәріс оқып, еңбек жазып үйреніп қалған атеист профессорлардан этнопедагогика саласында тұшымды нәрсе күту бәлкім, үлкен адасушылық я қателік те болар. Еліміздегі педаго­гикалық және психологиялық, дін­тану ғылымы саласындағы зерттеу нәти­желері  жастарымыздың әр түрлі діни ағымдар мен батыстық бұқаралық мәдениеттің ықпалына тез ұшыраудан қорғай алмай отыр. Ұлттық иммунитет қалыптаспаған соң жастарымыз кез келген сыртқы әсердің жетегіне оңай кете береді. Тұлғаның құндылық бағдар, бағыттылық  деңгейіне жетпеген әсерлер тек жайттық себептер, сәттік сезімдер  басқаратын деңгейде қалып қояды. Ота­нын, туған халқын сүю (патриотизм, ұлтшылдық) өзгермелі эмоциялық  күй деңгейінен тұрақты тұлға қасиетіне ауыс­пай отаншыл, ұлтшыл қазақ жастары көп болса екен деген үмітіміз құр арман боп қалмақ. Мемлекет құрушы этностың мәдениетін меңгерген адам өзі өмір сүріп жатқан елдің құрамдас бір бөлігіне, оның патриотына айналады, автохтон халықпен рухани байланысы орнайды. Әйгілі режиссёр Джеймс Кэмеронның «Аватар» фильміндегі бас кейіпкердің (Джейк) нави тайпасының киелі ағашы арқылы жергілікті халықтың Эйва Құдайымен рухани байланыс орнатқаны тәрізді. Қазақстанды мекендейтін өзге ұлыс өкілдері қазақ мәдениетін мойындай ма, оған қосылғысы келе ме? Бірден біздің ойымызға Қазақ КСР-нің еңбек сіңірген мәдениет қызметкері, Президенттің бейбітшілік пен рухани татулық сыйлы­ғының иегері, кезінде Қазақстан Республикасы Жоғарғы Кеңесінің депутаты болған және  «Парасат» орденінің иегері, әдебиет зерттеушісі, аудармашы, сыншы, жазушы  Герольд Бельгер ғана түседі. Бұл жердегі бір мәселе,  қазақ мәдениетінің кіріктірушілік әлеуеті туралы болып отыр. Қазақтар мәдени топ ретінде қандай нышанға ие? Жалпы, мәдени қоржынымызда не бар? Өкінішке орай, арамызда қазақ мәдениетінің бар екен­­дігіне шүбә келтіруші жандардың кез­десетінін жоққа шығара алмаймыз. Тіпті, қазақ музыкалық аспаптарын мен­сінбейтін өнер қайраткерлерінде көрдік.  Бұрыңғы қазақстандық Жиринов­ский сияқты адамдар қазақтың домбыра­сын мазақ етіп пресс-конференция бер­ген де бірде бір мәдениет өкілі өз қар­сылықтарын білдірген жоқ. Биліктің жо­ғары эшалонында да, ғалымдар ішінде де қазақ мәдениетіне теріс көзқарастағы адамдар  кездесіп қалады. Өйткені, біздің ұлттық элита өкілдері инкультурация (төл­мәдениеттену) процесін өз бастарынан өткізбеді. Қазақ мәдениетінен хабар­сыз адамның қазақ халқына шынайы жаны ашиды дегенге көңіл құрғыр біртүрлі сеніңкіремейді. Бүгінде мемлекетіміз бір­тұтас мәдени кеңістікте өмір сүріп жатыр деп айта аламыз ба? Қазақ мәдениетін насихаттау жүйелі түрде жүріп жатыр дей аламыз ба? Мейрамдарда ғана емес, күнделікті өмірде басшылық етіп ұстанатын, мінез-құлқымызға әсер ете­тін қандай мәдени тетіктеріміз бар? Жалпы, қазақ мәдениетін жақсылап зерттеу қажет болып тұр. Еліміздің орта мектептеріне арналған «Ұлттық дүние­таным» деген арнайы пәннің бағ­дар­ламасы жасалғанын, Аюбай Құралұлы деген азаматымыздың бастауыш сынып оқушыларына арналған оқу құ­ралын кітап дүкендерінен көріп қуанып қалдым. Ішінде танымдық тұр­ғыдағы материалдар көп екен. Мұн­дай пәндерге мемлекет тарапынан «Өзін-өзі тану» пәніне жасалған қамқорлықтай кө­ңіл бөлінсе нұр үстіне нұр болар еді.  Со­нымен, қазақ мәдениетін зерттеуге қан­дай ғалымдар маңызды үлес қоса алады? 
Психология ғылымының қалыптасу және даму тарихына қарайтын болсақ, оның бірнеше рет өз зерттеу пәнін өзгерткенін көреміз. Оған ғылым дамуындағы интер­налдық әрі экстерналдық факторлар себеп болды. Әр кезең өз заман сұранысына сай келетін мәселелерге баса назар аударуды әрі  шешуді талап етеді. Немістің Zeitgeist - замана рухы деген сөзі бар. Әр уақыттың өзіне тән жалпы интеллектуалдық және мәдени атмосферасы болады. Ол адамдарды белгілі бір идеяны қабылдауға даярлығының, сезгіштігінің жоғары не төмен болуын сипаттайды. Идея уақыты келгенде оңай қабылданады, мезгілінен  ерте болса мүлдем қабылданбауы мүм­кін. Физикадағы механицизм рухы пси­хологияға қалай әсер еткенін тарихтан білеміз. Міне, жаһандану сияқ­ты құбылыс орын алған ХХІ ға­сыр адам та­би­ғатын зерттеуде жаңа бағытты, жаңа­ша тұрғыдан келудің маңыз­дылы­ғын көрсетіп отыр. Оның үстіне сыни әрі батыл ойлау қабілеті бар ғалым адамы үшін мызғымас ереже, қатып қалған догмалық қағида болмауы тиіс. Пси­хологияның методологиясы тек жаратылыс ғылымдық парадигма үстем болатын қатаң конструктор жиынтығы емес. Ригидтік концептуалдық ойлаудан бас тартуымыз керек.
Бүгінде зерттеушілер психологияны көп парадигмалы ғылым екендігін мойындайды. Тек жалғыз ақиқат әмбебап психология болуы мүмкін еместігіне ғалымдардың көзі жетуде. Ғылымның өзге таным түрлерінен айырмашылығы оның өзін өзі теріске шығара алу қабілеті (К. Поппер негіздеген «фальсификация» өлшемі) болуында жатыр. Мәңгі қатып қалған ештеңе жоқ. Психиканың қалыптасуына табиғат пен қоғамның әсерін зерттеу нәтижесінде биогенетикалық және социогенетикалық бағыттар, тиісінше био­­логиялық пен әлеуметтік жағы басым бо­ла­тын психология салалары пайда болды (биологиялық, генетикалық психология не әлеуметтік психология тәрізді).  Адам­ның өзін биологиялық аспектісі бар индивид және әлеуметтік аспектісі бар тұлға ұғымдарымен сипаттай бастадық. Алайда, әлеуметтік ұғымынан мазмұны, мәні жағынан ерекшеленетін әрі жеке бөлек алып қарастыруды талап ететін «мәдениет» ұғымына психологтар лайықты назар аудармады. Психология ғылымы мәдениетті зерттеуді батыс елдерінде антропология, посткеңестік елдерде мәдениеттану ен­шісіне қалдырды. Көптеген уақыт бойы пси­­хологияда позитивизм парадигмасы үс­тем болып келді. Ақпараттық технология жетістігі тудырған, бүгінгі таңда ық­палды бағыттардың бірі болып отырған ког­нитивтік психология «бірінші» психология (В. Вундт негізін қалаған жара­тылыстанулық эксперименттік үлгі) па­радигмасы шеңберінен шыға алмауда. Когнитивтік психологтардың өздері оның жалпы когнитивтік ғылымға және барған сайын күшейе түскен когнитивтіліктің физиологиялыққа айналу тенденциясына алаңдауда. Психолог ғалымдардың кешенді зерттеу талпыныстары психиканың фи­зио­логиялық негізін қарастырумен шек­теліп қалуда. Соңғы уақыттары әлемдік психологиядағы басымдығын мойындатқан Батыс елдері психологтары мәдениетті пси­хологияның кіндік ортасына қоюды талап етуде. Мәдениеттің психологиялық зерт­теулердің орталығы, діңгегі болуын негіздеуде.
Сонымен, бұрындары өзге ғылым­дардың зерттеу нысаны мен пәні болып келген мәдениет ұғымына қандай анықтама береміз? Сөздің шығу тарихына, этимологиясына көз жүгіртетін болсақ, «мәдениет» термині қазақ тіліне арабтың «маданият» – қала, қалалық деген сөзінен енген. Бұл ортағасырлардағы мұсылман мәдениетінің өркендеу кезе­ңінде қалыптасқан түсінікпен байланысты. Қазақ тіліне арабшадан енген кірме сөз болып табылады. Әлемнің екінші ұстазы атанған жерлесіміз ұлы ойшыл Әл-Фараби (870-950ж.ж.) өз еңбектерінде адамды – «хайуани мадани», яғни, мәдениетті адам, мәдениетті жан деген анықтама берген. Ал, орыс тіліндегі «культура» термині латынша «cultura» – өңдеу, өсіру деген сөзден шыққан. Бұл терминнің алғашқы мағынасы жерді, оны өңдеп-баптаумен тығыз байланысты болды. Оны тұңғыш рет ежелгі Римнің мемлекеттік қайраткері, тарихшы және жазушы  Марк Порций Катон (Үлкені)  «Ауыл шаруашылығы» («De Agri Cultura»)  атты трактатында қолданған екен. Демек «мәдениет» ұғымы жерді жырту, бау-бақшаны өңдеу, яғни, өсімдіктер және жануарлар дүниесімен, дәлірек айтқанда, егіншілік пен ауыл шаруашылығымен тығыз байланыста қарастырылды. Кейін мәдениет терминінің мағынасы кеңейіп түрлі өзгеріске ұшырады. Әйгілі римдік шешен, философ Цицерон өзінің «Тускуландық сұхбаттар»  атты еңбегінде алғаш рет мәдениет сөзін егін шаруашылығынан бөлек мағынада, адам жанын рухани жетілдіру деп түсіндірген. Ол философияны «жанның мәдениеті», «жанды жетілдіру» («cultura animae»),  онымен айналысатын адамды ақыл-ой мен рух мәдениетіне ие деп есептеді. Сөйтіп, ол мәдениетті рухани құбылыстар қатарына жатқызды. 
Мәдениет жайлы түсініктердің тарихи дамуына, оларды ғылым саласы ретінде жүйелеп саралауға неміс оқымыстылары көп еңбек сіңірді. Мәдениетке алғаш рет дербес жеке ұғым ретінде анықтама берген неміс заңгері, тарихшы, философ Самуэль фон Пуфендорф (1632-1694) болды. Ол мәдениет ұғымына білімсіз, оқымаған «табиғи адамға» қарама-қарсы түсінік ретіндегі қоғамда тәрбиеленген «жасанды адам» деген анықтама берді. Білімсіз және тәрбиесіз адам еш уақытта мәдениетті бола алмайтыны түсінікті, ендеше, білім мен тәрбие барлық халықтар мәдениетінің қайнар бұлағы болып табылады. Ал, мәдениет сөзінің ғылыми және күнделікті айналысқа түсуінде үлкен рөл атқарған неміс тіл маманы, ағартушысы Иоганн Кристоф Аделунг ( 1732-1806) еді. Ол  1782 жылы «Адамзат ұрпағы мәдениетінің тарихи тәжірибесі» атты еңбегінде мәдениетті адам мен халықтың бейімділігі мен қабілеттілігін жақсартатын, ізгілендіретін іс-әрекет деп анықтады.  Қарап отырсақ, мәдениет ұғымы табиғат, «натура» сөзіне қарама-қарсы мағынада қолданылып отыр. Табиғаттан тыс, адам қолынан шыққанның бәрі де мәдениет көрінісі бола алады. Мәдениет – табиғатқа адамның әрекеті арқылы жасалатын өзгерістер. Бұл сөзде адам еңбегінің ерекшелігі, оның адамның іс-әрекетімен байланыстылығы, адамның және оның қызметінің бірлігі қамтылған. Мәдениет әлемі – адамның өз әлемі, өйткені, ол адамның шығармашылық, жасампаздық қабілеттерінің жемісі. Бір сөзбен айтсақ, күллі адамзат тарихы – мәдениет тарихы. Сөйтіп, мәдениет дегеніміз табиғаттан өзгеше, одан тыс адам қолымен жасалған құбылыстар. И. Кант айтқандай, адамды жабайылықтан бөліп көрсететін – мәдениет, ақыл-ой, моральдық жетілу. Мәдениетті – адам жасаған «екінші табиғат» деуге де болады. Қысқасы, мә­де­ниет  семантикасы адамның өз қолы­мен, ақыл-ойымен жасағандары және жасап жатқандарының бәрін түгел қам­тиды. Мәдениет тұжырымдамасы тарихи тұрғыда жер өңдеу, егіншілік түсінігінен бастау алып, ХІХ ғасырда тұлғаны жетілдіру, әсіресе, тәрбие, білім беру арқылы адамды дамыту, кейінірек ұлттық ұмтылыстар мен мұраттарды білдіретін түсінікке айналды.  Мәдениеттер дамуының эволюциялық теориясының негізін қалаушы Эдвард Тэйлор «мәдениет» терминін адамның әмбебап қабілеттілігін білдіретін ұғым ретінде қолданды. ХХ ғасырда «мәдениет» ұғымы әлемдік антропологиядағы негіз­гі ұғымдардың біріне айналды. Ол гене­тикалық мұра жолмен берілмейтін адами құбылыстардың жиынтығын қамтыды.  
Мәдениет бірқатар академиялық пән­дердің зерттеу нысаны мен пәні болып отыр. Олардың ішінде негізгілері: мәдениеттану, мәдени зерттеулер, мәдени антропология, мәдениеттің философиясы, мәдениеттер социологиясы және т.б. Ресейде мәдениет туралы негізгі ғылым ретінде мәдениеттану саналады, бұл термин Батыста, көбінесе ағылшынтілді елдерде тар мағынада, мәдени жүйе ретіндегі мәдениетті зерттеу мағынасында түсініледі. Мәдени үдерістерді зерттейтін пәнаралық саланы осы елдерде мәдени зерттеулер (ағыл.cultural studies) дейді. Сонымен, мәдени антропология адам мәдениеті мен қоғамның алуан түрлілігін зерттеумен айналысады және осы әр алуандылықтың себептерін түсіндіру оның негізгі міндеті болып та­былады. Әлеуметтану ғылымының әдіснамалық тәсілдері арқылы мәдениет пен қоғам арасындағы байланыстарды мәдениеттер социологиясы зерттейді. Мәдениеттер философиясы мәдениеттің мәні мен мағынасы дәрежесін арнайы философиялық тұрғыдан қарастырады. Ал, психология ғылымында мәдениетті зерттейтін бірнеше пәндер бар. Батыс елдері ғылымдарында (әсіресе, АҚШ елінде) мәдениет пен психология арасындағы байланысты психологиялық антропология, кросс мәдени психология, мәдени психология және индигендік (төлтума) психология сияқты пәндер зерттейді. Посткеңестік ТМД елдерінде, соның ішінде Қазақстанда бұл мәселелермен этнопсихология ғылымы айналысады. Бұл пәндерге қысқаша сипаттама бере кетейік. Өйткені, белгілі бір құбылысты түсіну үшін оның қалай пайда болғанын, өз дамуында қандай кезеңдерден өткенін зерттеу қажет. Әр елдің ғалымдары өзіндік ізденіс  жасағаны және проблемаға жаңа бір қырынан қарап айтарлықтай үлес қосқанын ескеруге тиіспіз. Сонымен, тарихи талдауды психологиялық антропология бағытынан бастайық.
Психологиялық антропология өзінің бастауын ХХ ғ. 20 жылдардың соңғы кез­дерінен алады. Ол «мәдениет және тұлға»  деп аталатын пәнаралық зерттеу бағыты ретінде пайда болды. Әйгілі өкілдері ретінде М. Мид, Р. Бенедикт, А.Кардинер, К. Клакхон, Р. Линтон, К. Дюбуа есімдерін атауға болады. Р. Бенедиктің «Мәдениеттер үлгілері» (1934) атты классикалық еңбегі күні бүгінге дейін маңызын жойған жоқ (постфигуративтік, кофигуративтік және префигуративтік мәдениет типтері). Ал, 25 кітап жазған М.Мидтің XX ғ. 30-шы жылдардағы АҚШ-тағы танымалдылығы  голливудтық жұлдыздардан еш кем түспеді. Әсіресе, оның «Самоа аралындағы есею» атты алғашқы кітабы оны әлемге әйгілі етті. Мұхит аралдары (Океания) тұрғындарының өмір салтын сипаттаған бұл кітап 2 млн. данадан астам тиражбен жарық көрді. Бұл зерттеушілер «американдық антропологияның әкесі» саналатын амери­кандық антрополог, лингвист ғалым Франц Боастың (1858-1942) шәкірттері еді. Ф.Боас АҚШ-та бірқатар еуропалық ғалымдардың (Тард, Вундт, Бастиан) идеяларын таратуға әсер етті. Оның Кларк университетінің 20 жылдығына арналған «Антропологиядағы психологиялық проб­лемалар» атты дәрісі этнология факторы ретіндегі психологияның дамуы үшін ма­ңызды тарихи белес болып табылады.  Әдетте, «антропология» терминін естігенде бізде ол жер қазу, археология­мен (палеоантропология)  не адам сүйектерімен айналысатын физикалық (биологиялық)  антропология саласымен байланысты ассоциация тудырады. Ал, АҚШ-та  антропология деп мәдениет туралы ғылымды айтады. Антрополог – этнос пен мәдениеттің адамға әсерін зерттеуші маман. Бейнелеп айтқанда, олар «психологиялық сүйекті» іздестірумен шұғылданады. 
ХХ ғ. 60 жылдары «мәдениет және тұлға» зерттеу бағыты «психологиялық антропология» атты ғылыми пән ретінде атала бастады. Бұл атауды тегі қытайлық американдық ғалым  Ф. Хсю (Сюй Лангун) ұсынды. 1961 жылы оның редакциялауымен шыққан жинақ осылай аталды. Хсюдың пікірі бойынша, психоантропологтың басты міндеті адамдардың әрекетін басқаратын саналы және бейсаналы идеяларды зерттеу. Психологиялық антропология пәнаралық сипатқа ие болғандықтан өзге пәндермен қатар психологиялық зерттеулердің нәтижелерін пайдалана алады. Оның негізгі әдістері табиғи жағдайда қолданылатын бақылау мен түсіну әдістері. Кейде тестілеу (Роршах тесті) мен эксперимент әдістері де қолданылады. Психологиялық антропологияның негізгі үш зерттеу бағыты бар: Бірінші, балалардың әлеуметтенуін зерттеу (онымен айналысатын пән тармағын балалық шақ этнографиясы дейді); екінші, ұлттық мінезді зерттеу; үшінші, әр түрлі мәдениеттердегі норма мен патологияны талдау. Осы бағыттың белгілі бір өкілі, американдық мәдени антрополог Ф. Боктың айтуынша, психологиялық антропология – психологиялық ұғымдар мен әдістерді қолданатын антропологиялық зерттеулер. Оның зерттеу пәні – әр түрлі мәдени орта жағдайындағы индивидтің қалай әрекет ететіні, ойлауы мен сезінуін (эмоциялық реакциясын) талдау.
Психологиялық антропологияның да­муын­дағы маңызды тарихи белес 1973 жылы Чикагода өткен антропологиялық және этнологиялық ғылымдардың  VI Халықаралық конгресі болды. Онда психологиялық антропология тек американдық құбылыс қана емес, әлемнің өзге елдерінде де мойындалды (Ұлыбритания, Италия, Германия және т.б.). Батыстағы жоғары оқу орындарында іргелі түрде оқылатын оқу пәніне айналды. 1977 жылы психологиялық антропология Қоғамы құрылды, оның өз мерзімді басылымдары пайда болды («Этос», «Психологиялық антропология журналы»). Бүгінгі таңда психологиялық антропологияның мәдениетті индивидтің менталдық кеңістігіндегі мәндер жүйесі ретінде қарастыратын когнитивтік антропология деген бағыты бар. 
Соңғы уақыттары Ресейде де психоло­гиялық антропологияға деген қызығушылық арта түсуде. Бұл бағытта Н.Н. Миклухо-Маклай атындағы этнология және антропология Институты зерттеулер жүргізуде. Бұл пән ресейлік университеттерде жаңа пән ретінде оқытылуда. 2003 жылы Ресей білім академиясы Психология институтының директоры, психология ғ.докторы В.В. Рубцов ректор болып табылатын Мәскеу қалалық психологиялық-педагогикалық университетінде  (МГППУ) әлеуметтік психология факультетінің негізінде этнопсихология  және полимәдени білім берудің психологиялық проблемалары кафедрасы ашылды.   Онда психологиялық антропология міндетті пәндер қатарына жатады екен.
Мәдениетті психология тұрғысынан зерттеуді көздейтін пәннің бірі – кросс-мәдени (ағылшына cross - қиылыс, қоспа, салыстыру) психология. Ол бүгінде Батыс­тың түгел дерлік жоғары оқу орын­дарында лайықты орын алып отыр. Кросс-мәдени психологиясының пәнін канадалық ғалым Джон В. Берри былай анықтайды: «Кросс-мәдени психология – бұл әр түрлі мәдени және этностық топқа жататын индивидтердің психологиясындағы ұқ­сас­тықтар мен айырмашылықтарды зерт­теу; психологиялық өзгешеліктердің  әлеуметтік-мәдени, экологиялық және биологиялық ерекшеліктермен байланысын, сондай-ақ – бұл өзгешеліктердің қазіргі өзгерістерін зерттеу». 
Алғашқы кросс-мәдени зерттеулер негізінен кейбір психологиялық процес­тердегі мәдени айырмашылықтар туралы мәліметтерді жай жинаумен әрі сипаттаумен (дескрипция) ғана шектелді. Бұл жұмыс өте маңызды әрі қызық болғанымен, көптеген кросс-психология саласындағы мамандарды толық қанағаттандыра алмады. Олар мәдени айырмашылықтың себебі болып табылатын нақты психологиялық айнымалыларды тапқылары келді. Қалайша мәдениет осындай ерекшеліктердің қайнар көзі болып табылады дегенге теориялық және эмирикалық түрде жауап іздей бастады. Мәдениет адамның мінез-құлқын анықтайтын басым фактор ма әлде жай шектеуші фактор ма? «Мәдениет» ұғымы тым жалпы әрі абстракты түсінік болғандықтан оны нақты өлшеуге болатын психологиялық айнымалыға айналдыру қажеттілігі туындады. Кросс-мәдени психологтар (Г.Триандис, Г.Хофстеде және т.б.) мәдениеттің психологиялық өлшемі ретінде бірқатар параметрлер ұсына бастады. Әдетте біз «әлеуметтік тұлға», «саяси тұлға» сияқты ұғымдарды жиі қолданамыз. Ал, қоғамдық практиканың (халықаралық қатынас, мәдени алмасу, бизнес саласы, психологиялық консультация, білім беру  және т.б.) бүгінгі сұраныстары «мәдени тұлғаны» ескеру қажеттігін талап етуде. Психологияға «мәдени тұлға» категориясын енгізсе де артық етпейді. Оның үстіне психологиялық білімдердің экспериментке негізделген фактілері мен мәліметтері қоры молайған сайын психология ғылымының экологиялық валидтілігіне қатысты шүбәланулар арта түсуде. Батыстық академиялық ғылыми психология («WASP») әр түрлі мәдени ортада өмір сүретін адамдардың мінез-құлқын түсіндіруге келгенде дәрменсіздік танытты. Психология ғылымына адам психикасын зерттейтін жалпы ғылым мәртебесінен, дәрежесінен айырылу қаупі туындады. Өйткені, қазіргі психологиялық ғылымдардың қорытындыларының әмбебаптығы проблемасы өткір тұр. Мысалы, психологияның әлеуметтік психология сияқты маңызды бір саласы  Еуропа мен АҚШ-та дүниеге келгені мәлім. Осы саланың күллі жетістіктері мен жұрт мойындаған ғалымдары (әлеуметтік психологтар) осы аймақтардан шыққан. Алайда, Батыс – барған сайын азаю үстіндегі адамзаттың бір бөлігі ғана. Әлеуметтік психологиядағы ғылыми мәліметтердің 90 пайыздан астамы жер шарының 7%-дай халқын құрайтын Солтүстік Америкадан алынған екен. Әлемдік психологияның аса көрнекті тұлғасы, американдық ғалым Г. Триандис мынандай маңызды деректерді келтіреді: егер Жердегі барлық халықтар – 100% десек, онда оның 55% - азиялықтар, 21% - еуропалықтар, 9% - африкандықтар, 8% - Оңтүстік Америка және 7% Солтүстік Американың өкілдері екен. Адам мінез- құлқы тек дамыған, алдыңғы қатарлы елдерде жүргізілген зерттеулерге ғана емес әлемнің барлық елдерінде алынған мәліметтерді ескеруі тиіс. Статистикалық тұрғыдан да, демократиялық қағида тұрғысынан да  көпшілік маңызды.  Егер, психология ғылымы нағыз ғылыми қорытынды шығарғысы келсе, онда мәдени ерекшеліктерді ескеретін кросс-мәдени (салыстырмалы) зерттеулерін жүргізуі шарт.
Мәдениетті өзінің зерттеу нысанына ай­нал­дырған келесі пән – мәдени психология.  Ол жеке бағыт ретінде АҚШ-та ХХ ғ. 80-жылдары пайда болды. Оның негізін қалаушылар М. Коул, Д. Брунер, Р. Шведер, Д. Миллер сияқты батыс ғалымдары.  Мә­дени психология АҚШ-тан бөлек Германияда едәуір дамуда. Мәдени психологияның іргелі қағидасы: мәдениет пен тұлға мінез-құлқы бөлінбес тұтастық болып табылады. Заарбрюкен мәдени психология мектебінің көшбасшысы Э. Бош мәдениетті тәуелсіз айнымалы деп қарастыруға және оны по­зи­тивистік, жаратылыстану ғылымдары тұр­ғы­сынан зерттеуге қарсы болды.
Біз ғылыми әдебиеттерде онша қа­рас­­тырылмаған индигендік психология мәселесіне тоқталайық. Қазақша оны төлтума психология деуге болады.  Бұл бағыттың ең жарқын өкілдерінің бірі кәріс психологы У. Кимнің пайымдауынша, «индигендік психология – басқа аймақтан алып келінбеген және тек «өздеріне» арналған ерекше психологиялық білім. Бұл тұрғыдан қарасақ, психологиялық құбылыстар әлеуметтік-мәдени контексте зерттелінуі тиіс, кез келген құбылысты психологиялық түсіндіру мен түсіну жергілікті стандартқа сай болуы тиіс. Индигендік психология жалпы  барлық елдерді, мемлекеттерді қамтиды.  Оның зерттеу нысанына экономикалық даму үстіндегі мемлекеттер, жаңа индустриялды мемлекеттер және экономикалық дамыған мемлекеттер де кіреді. Көбінесе адамдар индигендік психологияның зерттеу пәнін шеткері, оқшауланған жерлерде өмір сүретін «экзотикалық» адамдар жайлы антропологиялық зерттеулермен теңестіреді. Ол қате түсінік. Индигендік психологияның мазмұнын тек «Үшінші Дүниеде» өмір сүретін адамдар жайлы ғана білім емес, кез келген мәдени және этностық топтарға тән жергілікті, инсайдерлік  білімдер жүйесі құрайды. Бұл  бағыттың ұстанымы бойынша, іштегі, жергілікті адамдар ғана нағыз төлтума және жергілікті мәдени феномендерді толық түсіне алады, ал, сырттан келгендерге бұл түсінік шектелген түрде ғана қол жетімді болып есептеледі. Қазақтардың да тек өзіне тән мәдени синдромдары,  индигендік тұлға концепциялары (мәселен, Абайдың «толық адам» концепциясы, Шәкәрімнің ар ілімі сияқты) бары белгілі. Өкінішке орай, батыстық әдіснамадан өзгені мойындамайтын қазақстандық психологтар ондай тақырыптарға бойлап бара бермейді. Сонымен, зерттеушілер индигендік психология ретінде белгілі бір мәдени дәстүрге негізделген психологиялық ой-пікірлер мен практиканың жүйесін атап жүр. Индигендік психология әлеуметтік мінез-құлықты зерттейтін ғылымдардың мәдени аспектіні ескеру қажеттілігінен туындап отыр. Индигендік психология осы талаптарды ескереді. Өйткені, индигендік психологтар жергілікті (локалды) адамдар қоғамының әлеуметтік-мәдени фактісіне сәйкес келетін мінез-құлық туралы ғылымды дамытқысы келеді. Индигендік психология батыстан бөлек қоғамның дәстүрі, нанымы, сенімі мен идеологиясын бейнелейтін психология.  Батыстық психологияның басымдығына қарсы реакция (жауап) ретінде өмірге келіп отыр.
Белгілі зерттеуші Л. Н. Гумилев не­гіз­дегендей, жалпыадамзаттық мәде­ниет дегеніміз оны құрайтын этностық мәдениеттер. Американдық тіл жоқ, алайда американдық мәдениет бар, дәл солай аргентина тілі жоқ, бірақ, аргентиналық мәдениет бар. Сонымен, этносфера бары ақиқат дүние. Бүгінгі таңда жер бе­­тінде бес мыңнан астам этностық топ, екі жүзге жуық тәуелсіз мемлекеттер тіршілік етуде. Олардың өз тілдері, өзіне тән ойлау және өмір сүру салттары, құндылықтар жүйесі бар. Этностан тыс адам жоқ.  Алайда, олардың даму деңгейі әр дәрежеде.  Жалпы, этностық топтарды үшке бөлуге болады: жойылатын, жойылғысы келмейтін және еш жойылмайтын қуатты этностар. Біз – қазақтар қайсысымыз? Жануарларды қорғайтын Қызыл кітап бар, ал, этностарды ше? Демек, әр этнос өзін-өзі қорғауға тиіс. Әр халық өзіндік этномәдениет жасайды. Біреулері оны келесі ұрпаққа жеткізіп сақтай алады, ал, біреулері сақтай алмайды. Сөйтіп өздерін жоғалта бастайды. Мәдениеттерді унификациялайтын жаһандану құбылысы бұл үрдісті тездетуде. Сондықтан, саяси қайраткерлер  мәңгілік ел болу идеясын орынды кө­теріп отыр. Өйткені, мәңгілік елдің негізінде мықты мәдениет жатыр. Оның айқын дәлелі көрші Қытай елі. Демек, мә­дениеттің ғаламдық бәсекелестіктегі маңызды рөлін еш естен шығармауымыз керек.