• Келелі кеңес
• 30 Қараша, 2015

ҚАЗАҚСТАНДАҒЫ ҚАЗІРГІ ДІНИ АХУАЛ МӘСЕЛЕЛЕРІ

Әбдірашит Бәкірұлы,
философ

Өкінішке қарай, кейінгі кездері Қазақстанда дін мәселесі «өткір мәселе» қатарына қосылды. Жалпы, тарихты − халық рухы десек, дін − оның алтын бесігі десе болады. Ғасырлар бойы өзінің діни жораларын өз ұлтының әдетімен, салтымен ұштастырып, бір Аллаға деген сеніміне селкеу түсірмей келген қазақ жұрты бүгінде діни тұрғыдан ала-құлалыққа ұшырауы не себептен? Дініміздегі бірізділіктің болмауы себепті «сақал мәселесі», «балақ мәселесі», «паранжа мәселесі» және т.т. жасанды мәселелер пайда болды. Оның үстіне, «діннің отаны» саналатын араб елдеріндегі болып жатқан оқиғалар да біздің еліміздегі  діни ахуалға оң ықпалын тигізіп отырған жоқ. Енді, не істеу керек? Осындай алмағайып кезеңде қандай шараларды қолға аламыз? Дін мәселесін қалай реттейміз? Міне, осы мәселелерді Алматы Ұлттық кітапханасында өткен «Алтын қазына» ҚБ және ҚР Мәдениет министрлігінің «Парыз» пікіралмасу клубында «Ақиқат» журналының ақпараттық қолдауымен өткен, Қазақстанның бас мүфтиі Ержан қажы Малғажыұлы және зиялы қауым қатысқан келесі кеңесте талқыға салды. 

Дос Көшім («Парыз» пікірталас клубы же­­тек­­ші­сінің орынбасары, сая­­сат­танушы): – Бү­­гін біздің кезекті оты­рысымыз өз жұмысын бастайды. Жоспарға сәй­­кес бүгін­гі арнайы қона­ғы­мыз Қазақстан Мұ­сыл­мандары діни бас­қар­масының басшысы, бас мүфти Ержан қажы Малғажыұлы. Бұл өте келелі жиын. Баспасөз конференциясы есебінде қабылдамаңыздар, сіз­дер­дің де пікірлеріңіз маңызды. Бүгінгі отырысымыздың негізі діни ахуалға арналады. Дін мәселесіне орай  біздің отырысымыз салмақты түрде өткенін қалаймын. Бұл да мұсылмандықтың белгісі, салмақты, сабырлы болу. Артық-ауыс сөз­дерді азырақ айтып, оның орнына мә­де­ниетті түрде, күрделі, мемлекеттік, діни мәсе­лелерді қозғасақ. 
Ержан қажы Малға­жыұлы (Қазақстан МДБ ­бас   мүфтиі): – Бис­­­си­мил­ла ир-рах­ма­­ни рахим. Асса­ламағалейкум құрметті қауым? Бүгін өздері­ңіздің алдарыңызға ке­ліп, емен-жарқын сұхбаттасуға мүмкіндік алғаныма  өте қуаныштымын. Жалпы, жаңа бейне материалдарды көріп кеттіңіздер, бұл ҚМДБ-ның бір, бір жарым жылда жасаған жұмысы.
 Ең маңызды жұмыстардың біреуі дін мен дәстүр. Мешіт бүгінге дейін жабық күйде өмір сүріп келді. Сондықтан да, жур­налист қауым да жабылған сайын білгісі келді, зиялы қауымның ойлары сан-саққа жүгірді.  Осы бағытты жақсарту үшін біз жұмыс жасадық.  Жалпы, біздің санамызға сіңіп қалған дін мәселесі бөлек, дін жаназа шығару, мешітке кіріп намаз оқу деп түсіндіріліп келді. Осы түсініктің барлығына нүкте қою үшін дін мен дәстүр деген идеяны көтеріп, «Дін мен дәстүр» атты кітап шығардық. Өйткені, біздің қан­дай да бір салт-дәстүрімізді алсаңыздар, оның мағынасы немесе басқасы Құранда не­месе аятта бар нәрселер. 
Жат  ағымда жүрген  жастарымыздың айтар уәждері «біздің аталарымыз дінді білмеген. Надан болған, кәпір болған» дейді. Егемендік алған соң жастар «нағыз шынайы дінді біз білеміз» дейді. Кешегі Абайлар, Шәкәрімдер дінді білмеген, надан болған дегенге  келетін әңгімелер айтады. Расында да, дәстүрімізді сақтап қалған дініміз, дінімізді сақтап қалған дәстүріміз еді. Ғарифолла Есім ағамыз бір сөзінде айтады «Бала кезімізде үйде ораза тұтып, Құрбан шалғанын көр­дік. Оны біздің дәстүріміз екен деп ойлап келдім»  деген еді. Міне, біздегі дін мен дәстүрдің тұтастығы. Өзіміздің күн­делікті тіршілігімізді халыққа ашық көрсете бастадық. Мешіт халықпен етене араласа бастады. Мешітте намаз оқып жүр­­ген жамағаттар қоғамнан бөлініп қалды. Көпшілік намаз оқитын адам, намаз оқы­май­тын адам деп бөліне бастады. Міне, осы мақсатта біз дін мен дәстүрді насихат­тап, мешіттің маңайында ұлттық ойындарды ұйымдастырдық, халықты мешітке ша­қыр­дық. Бұл үлкен маңызды мәселе болды.
Екінші имамдар форумын өткізу. ҚМДБ бүгінгі таңға дейін өзінің жүретін жолын, мақсатын халыққа ашық айтпаған еді. Біздің жүретін жолымыз Абу Ханифа мағ­забы, ақидамыз жария айттық. Осы фо­румда мұсылмандар этикасы құжаттары қабылданды. Жақын арада мен Татарстанда, Қырғызстанда болған кезде ол жақтағы мүфтилер осы құжаттарды көріп, таң қа­лыс білдіріп, осыны біз өзімізде енгізсек деп жатыр. Бұл расында бірінші болып көтерілген еді. Бүгінгі таңда оқу-ағарту саласына өте терең назар салып отырмыз. Моңғолиядағы, Ресейдегі  қазақ бауырларымыз бұрындары шетелге барып діни білім алатын еді. Қазіргі таңда келіссөздер жүргізу арқылы олар Қазақстанда діни оқу орындарында білім алады. Оның барлық шығындарын діни басқарма өзі көте­реді. Біріншіден, біз олармен байланыс тудырдық. Ертең ол жақтан Қазақстанға көшіп келетін жағдай болса, ол жақтан басқа радикалды ұйымдардың келмеуі үшін, біз сол жақтағы азаматтармен де жұмыс жасауымыз керек. Шет елде оқып жатқан бауырларымызды білесіздер, ол жақтың мәдениетін, білімін алып келгеннен кейін, біреуі Египетте, біреуі Түркияда, біреуі Сауд Арабиясында оқып келеді де осы жерде сол мектептерді қалыптастыруға әрекет жасайды. Сондықтан, біз өзіміздің бұрын болған Орта Азия мектебін қалыптастыруды қолға алып жатырмыз. Өйткені, әр елде оқып келген ғалымдарымыздың пікірі бір, кей жағдайда бір арнаға тоғыспайды, пікір қайшылықтары орын алады. Және шетелде оқып жатқан студенттермен бұрын-соңды тығыз байланыс болмаған.Олар не істеп жатыр? Қандай оқу оқып жатыр? Олардың басшылары кім? Жалпы, елге келгенде өзіміздің қаракөздеріміздің ойы қандай? деген сұрақтар ешкімді мазалаған жоқ.
Былтырдан бастап ҚМДБ жауапты мамандар тағайындалып, осы шетелдегі оқу-орындарына барып, не оқытып жатқаны туралы біліп қайтты. Сауд Арабиясындағы университеттеріне барып, соларменен біраз іс-шараға қатысып,  Түркия оқу  орындарын­да болды және Египеттегі Ал-жазира уни­верситетінде кездесулер өткізіп қайтты. Олар  сол жақтағы басқа бір жат ағымдардың жете­гінде кетпеу үшін университетпен өзара келісімшартқа отырдық. Бұрын университетте оқығысы келетін адам ақшасы бол­са өзі барып құжатын тапсырып, оқи беретін. Ешкімнің алдында рұқсат алмайтын. Ол осы жердегі ұстазы кім болды? Қандай бағытта оқыды? Ол туралы ешкім сұрамайтын. Біз өзара келі­сімге келіп, қазір ҚМДБ рұқсатынсыз ол жақта ешкімді оқуға қабылдамайды. Осы бағытта Түркия, Сауд Арабиясымен жұмыс жалғасуда. Бұл да болса үлкен жетістік. Жалпы, өздеріңіз білесіздер ДБ жұмысы өте күрделі. Бір жағынан идеология сала болғаннан кейін істеген істер қолға ұсталмайды, істеген ісі бірден көрінбейтін қиын мәселе.
Бүгінде жастар бөлімі ашылды, жас­тармен тығыз байланыста жұмыс атқару мақсатында және жақында Халал бөлімі ашылды. Жалпы, менің түсінігім бойынша халал мәселесі біреудің меншігі болмауы тиіс. Бұл діни басқармада болуы керек. Біз діни басқармаға келіп-кететін адамбыз. Өйткені, жеке адамның қолында болса, қаражат бар жерде харам мен халалды ажырата алмай қалуы мүмкін. Соңғы кезде халал СТО деген ашылды. Керек десеңіз халал көлік жөндеу орталықтары ашылды. Мұның несі халал? Талаптары қандай?
Біз ең бірінші жұмысы Қырғызстан, Татарстан, Өзбекстан, Башқұртстан бірлесіп халал ортақ логотип жасау, ортақ халал стандарт жасау үшін келіссөздер жүргізіп жатырмыз. Егер, осы ісіміз жүзеге асса, ортақ бір пәтуа болар еді. Көршіліс мемлекеттермен ортақ пәтуа жасау, әр елде әртүрлі пәтуа беріліп келді. Мысалы хизбут тахириге байланысты, тағы мәселеге байланысты ортақ пәтуа шығару. Егер ортақ пәтуа болса, салмақтырақ болар еді. Жалпы ҚМДБ-ның қазіргі тыныс-тіршілігі осындай.
Ықылас Ожайұлы (Л.Н. Гумилев атын­дағы Еу­разия   ұлттық уни­верси­тетінің оқыту­шы­сы):
– Ассалаумағалейкум құр­метті ағалар! Құр­метті зиялы қауым!
Қазіргі Қазақстанда тілдік ала-құла­­лыққа дін­дік ала құлалық қосылды. «Мен қауіп қыл­ғаннан айтам» деген Дулат Баба­тайұлының аталы сөзі бар, ол төндіру емес. Бес қазақтың баласы дін турасында бір үстелдің басында сөйлесе алмайтын халге жетті. Дін турасында бір пәтуаға келе алмайтын халге ұласып барады. Бұл біздіңше 10-15 жылғы сенімге түскен сызаттың жыраға айналып кеткенін, мәселенің тереңдеп кеткенін көрсетеді. 
Біздің ойымызша, мынадай факторлар әсер етті ме деп ойлаймын. Бұл жанайы да болуы мүмкін. Біріншіден, Абайдың рухани ұстазы Шапани-Маржани «Бала өзінің ұлттық рухымен мәйектенбей және тұл­ға­лық көзқарасы қалыптаспайынша, оны сыртта оқытуға болмайды» деген болатын. Біз тәуелсіздіктің алаң-елең кезеңінде Маржанидің осы мәселесін ескермедік, па­рықтай алмай қалдық. Соның салдарынан қаншама шәкірттер сырттан ілім алды. Сосын келді. Соның кесірінен қара­пайым ғана дін мен ділді айыра алмайтын, ұлт­тық рухани генетикалық жаралымы мен жағырапиялық  жағдайлардың негізінде түзілетін салт-дәстүрді дінмен шатастыратын шала сауатты мамандар пайда болды. Бүгінгі діни дискритивті көзқарастардың пайда болуына осылар себеп болды.Тікелей әсер етті. Сондықтан, әртүрлі тараптан келген адамдар әртүрлі көзқарасты, әртүрлі түсінікті, әртүрлі нанымдарды қалыптастырды. Әртүрлі көзқарастың негізінде әртүрлі жамиғаттар, жамағаттар пайда болды. 
Бұрын қазақта мынадай сөз бар еді «Алаш дегенде ұрандамағанды, атаң да болса ұрып жық», осы іргелі ұғымды қиратуға қарекет жасап жатыр. Бұл не деген сөз, бір түсінікпен бір ұғымға илану деген сөз.
Екінші айтпағым, дін өте нәзік тақы­рып. Дінмен теологиялық білім немесе академиялық білім алған адам ғана айналысуы керек. Өкінішке орай, дін әмбебап тақырыпқа айналды, онымен журналист те, экономист те, саясаттанушы да, әртіс те айналысып кетті. Сондықтан, сауатты пікір, салауатты пікір үстемдік құрмағаннан кейін, нақты «дін деген не» деген классикалық ұғымды қалыптастыра алмай отырмыз. Мұнымен маман айналысу керек. Бар үмітіміз зиялыларда еді. Кешегі материалистік қоғам әсер етті ме, біздің зиялыларымыз «осылай шығар», «осылай ойлаймын» деген не бұтаққа, не терекке тимейтін пікірден әріге бара алмай қалды. Үшінші, осы орайда қазіргі дін қыз­мет­керлерінің әлеуеті жайлы. Осы  бір-екі жылдың бедері болды,  діннің ішкі мәсе­­лелеріне, ішкі мазмұнына, ихсан мәсе­лелеріне бетбұрыс енді ғана басталды. Біз әлі де болса  сақал мен балақтан, салаха мен хиджабтан аса алмай келеміз. Соны кө­тере береді, сол мәселемен айналып тұ­рып қалдық. 
Пайғамбарымыздың өмір сүргені 7 ғасыр ғой, сол кездегі таным-түсінікпен  насихаттаймыз. Соның кесірінен 14 ғасырға кешігіп жүрген архаикалық ақпараттың ескілігі құрғақ уағыз деңгейінде қалып отыр. Бүгінгі әңгіме төңірегі  осы тұрғыдан дамыса, өрбісе деп ойлаймын.
Ерден Қажыбек (ф.ғ.д., профессор):– Ер­жан қажы өте ма­ңызды мәселені айтты. Бізде өзіміздің төл ді­ни оқу орнының болуы туралы. Біз, «Қазақ тілі» халықаралық қо­ғамы Қазақстандық маз­мұны, рухани құндылықтарымыз тақы­рыбының аясында Оңтүстік Қазақстан облысымен бірлесіп, бұл тақырыпты халықаралық деңгейде көтеріп отырмыз. «Қожа Ахмет Яссауи ілімі және ұлт­тық ұстаным» тақырыбында іргелі кешенді жұмыстар жүргізіп, бұған бүкіл түркі тектес мемлекеттерді тартудамыз. 
Жаңа көрдіңіздер, керемет қолжазбалар көрмесі дайындалған екен. Оларды егжей-тегжей зерттейтін, оқитын, терең түсінетін жастарды біз тәрбиелеуіміз қажет. Түрік ғалымы  «Қожа Ахмет Яссауи болмаса, Түркия мемлекеті болмас еді» деген болатын. Осыны терең түсінуіміз керек. Кем­бридж, Оксфорд университеттерінде әр жерде мыңдаған қолжазбалар, Қожа Ахмет Яссауидің әлі ешкім ашпаған керемет қолжазбалары  бар. 
Дандай Ысқақұлы (С. Де­мирел универ­ситеті рек­­торының ке­ңес­­шісі): – Бас мүфти баяндамасында бірқатар күр­делі мәселелерді жақ­сы айтты. Дін және дәстүр. Діннің бірлігі болмаса, ұлт бірлігі болмай­ды. Біздің қазақ ұлтының болашағы діннің бірлігімен ұштасып жатыр. Жаһанданудың болаша­ғында ұлт та жоқ, дін де жоқ. Дінді «диктатура» дейді олар. Адамзатты әртүрлі діндердің диктатурасынан құтқару біздің басты міндетіміз  дейді олар. Ислам оған қарсы шығып жатыр. Исламның ішкі жағдайы да ушығып тұр. Батыстың бүлдіргі әрекеттері бар.Енді, менің өзімде мынадай сұрақ бар. Ресми емес деректерде Қазақстанда 38 ағым бар дейді. Осы рас па? Өткен аптада «Дат» газетінде «Асыл арна» салафиттер ағымын насихаттайды, оны Сауд Арабиясы қаржыландырады дейді. Бұл рас па? Ислам әлемінің басшылығы Меккеде ғой. Әлемде басталып жатқан исламдық текетірестер үшінші қанды соғысқа алып келуі мүмкін дейді. Осы мәселелерді діни тұрғыдан ислам басшылары бірігіп, бір мәмлеге келуге болмай ма? Бәрі бір бағыт, діннің алтын діңгегін арқау етіп бір мәмлеге келуге болмай ма? 
Өткенде, таулы Алтайда болып қайттым. Сол жақта бір қазақтарды кездестіріп сұқ­баттастым. Бір қазақ сол жақта оқып келіп, арабтың киімін кигені үшін оны қатты қудалапты. Қосағаштан, таулы Алтайдан шетелге оқуға адам жібермейтін болыпты. Осындай шешімге келіпті. Дін мен ұлттық құндылықтар арасында қайшылықтар бар. Діни уағыздарда мешітте ғана бар, ал, Қожа Ахмет Яссауиға, Арыстан Баб, Баба Түкті Шашты Азизге барып зиярат етуге қолдай бермейді. Тіпті қар­сы, үйіңде отырып оқы дейді, дұрыс қарамайды. Тіпті, ата-баба зиратына да дұрыс көзқараста емес.
Жастар діни бағыттағы арабтың киімін киіп жүреді. Орбитада қазақтың екі жас жігіті маған келіп амандасты. Үстінде арабтың киімі бар. Әңгімелесіп тұрып, сен­дер арабтарсыңдар ма, десем, қазақ екен­сіңдер дедім. Неге қазақтың киімін киіп жүрмейсіңдер? Мүфтиден бастап қазақтың киімін киіп жүр ғой деп әңгімеге тарттым. Мәселе киімде емес, адамның ішкі жан дүниесінде ғой деп пікір алмасып едім: – «Ағай, сіздің үстіңіздегі киім де қазақтың киімі емес қой, одан да арабтың киімі жақ­сы ғой» деді. Бұл өмірде жиі кездесетін фактор­лардың бірі. Көп істер жасалып жатыр екен. Мен ойлаймын, мүфтият «Асыл арнаға» тікелей араласса деген ой. Мүфтияттың өзінің арнасы болса деп ойлаймын.
Ержан қажы Малғажыұлы: – «Асыл арна» бұрын діни басқармамен тығыз байланыс жасамайтын, бөлек жұмыс істейтін еді. Мен келгелі осы арнамен тікелей байланысып, тексеріп отыратын діни бас­қармадан бір маман жұмыс жасай бастады. «Асыл арнадан» шығатын өнімнің ша­риғи тұрғыдан өзіміздің дәстүрімізге сай келетін жағын, қарсы келмейтін үгіт-насихаттарды қадағалап отырады. «Асыл арна» бізге қарамайды, ол өзі жеке арна. Негізінде ҚМДБ-ның өзінің  жеке арнасы болса қандай тамаша еді. Оған үлкен қаражатты қажет етеді. Сондықтан, біз оны бүгінгі таңда аша алмаймыз. Ал, расында да мұсылмандардың басшылығы, басшысы Меккеде деп ойлауы мүмкін. Бірақ, сол біздің барлық діни алауыздықтың барлығы сол жақтағы бұлақтың басынан бастау алып жатыр. Мынау, Меккедегі оқыған діни ғалымдар мен  Мысырдағы немесе Түркия  ғалымдары келісе бермейді. Өйт­кені, сол жақтағы алауыздық бүгінгі таңда Қазақстанда болып жатқан нәрсе, сол жақта да болып жатыр. Жаңағы бахавизм жолын ұстануы, біреуінің тағы басқа жол ұстауы дегендей, ол жақта да тығыз байланыс жоқ.  Бүгінгі таңда Сирияда, Иракта болып жатқан діни алауыздықтың барлығы соның салдары. Ислам әлемі, оның ішінде араб елдері бірігіп ортақ пікір қабылдап жатса, әрине, бүкіл мұсылманда тыныштық болар еді. 
Қабірге барып зиярат етуге біздің мас­ға­бымызда тыйым салмайды. Біздің имам­­­дарымыз қабірге барма демейді, бі­рақ, қа­­бірді зиярат ету әдебі бар. Осы әдеп­тен асып кетпеу керек. Біз қазір қабірдің кіре­беріс жерінде қабірді зиярат ету әдебін жазғызып жатырмыз. Өйткені, жаназаға барса, темекі тартып, бір-біріне айғайлап балағаттап тұрады. Мұның бәрі әдепсіздік қой. Осы әдептерді қабірге кіреберіс жерге ілгізіп жатырмыз. Сол дұрыс деп ойлаймыз.
Жастардың арабтың киімін киетіні рас, бірі арабтыкін, бірі пәкистанның киімін киіп жүреді. Соны сүндет екен деп ойлайды, сүндет амал жасап жүрмін деп ойлайды. Киімнің түрінде сүндет жоқ. Мысалы, тамақтың түрінде сүндет жоқ, бірақ әдебі бар. Пайғамбарымыз ол жақта күріш өсетін болған соң күріш жеді. Енді, күріш жемесе, сүндет амалы орындалмағаны ма? Бірақ, тамақтану әдебі бар. Мысалы ұзын киім кию сүндет, онда қазақтың шапанын киіңіз. Пәкістанның киімін сүндет деп, тіпті, айтуға да болмайды, Пайғамбарымыз заманында, тіпті, Пәкістан мемлекеті болмаған да. Ал, бізде қанша ағымдар бар деген нақты ақпарат жоқ. Ондай сараптама жүргізбейміз. Оны нақты айта алмаймын.
Аманхан Әлімұлы («Ақи­­­қат» журна­лының бас редакторы): – Жаңа Ықылас өте маңызды мә­селе көтерді. Жал­пы, шын­дығында да дін мәселесі кір­пияз тақырып. Біздің журнал осы тақырып жөнінде бірнеше келелі кеңестер өткізді. Мен екі мәселеге назар аударсам ба дей­мін, бірінші журналист ретінде елді көп аралаймын. Сонда дін, мешіт, имам­дардың ахуалын қарап жүремін. Сондағы байқайтыным қалалық жердегі, облыстық мешіттердің жағдайы жаман емес. Өйткені, жамағат көп барады. Оның үстіне жамағаттың пітір-садақасы жақсы, орталықта, қалаларда бизнесмен жамағаттар да баршылық. Қолдарынан келгенше көмектеседі. Ал, ауылдық жерлерде ше? Алақандай ғана ауыл, 20-30 ғана адам. Ол жерде пітір-садақаны беретін адамдар аз. Сосын имам не істейді. Айлығы жоқ. Түріктерде ауылдық деңгейдегі мешіт имамдарға қаржы төлейді. Қателессем түзеңіздер? Шындығында ауылдағы имам­дарға неге көмектеспеске? Жинаған пітірді қайда жұмсайды? Жарыққа, суға мемлекет ақша алады? Жиналған ақшаны неге жұмсайды, қайда жұмсайды? Мешітті жөндеу жұмы­сына жұмсай ма, жарыққа жұмсай ма? Оларға кімнен не түседі? Имамға не қалады? Егер, ол бизнеспен айналысып жатса екен. Сондықтан, оларға жалақы тағайындау керек. Осы мәселені ҚМДБ қолға алса.
Жаңа Дандай аға өте әдемі сөз қозғады «Ғаламдастыру келе жатыр» деді. Жалпы, біз дін тарихына қарасақ, дін мен мемлекет ешуақытта бөлек қаралмаған. Ешуақытта бөлінбеген де. 1871 жылы Париж коммунасы декретінің бірінші тармағында шіркеу мен мемлекетті бөліп тастады. Оған дейін ешқашан болмаған, бұл атеизмнің сол кезде кеңінен етек алғанын көрсетеді. Ал, Ленин сол декретті өте жақсы пайдаланды. 1918 жылы мемлекет пен шіркеуді бөліп тастады. Әлі сол ұстанымда жүрміз. Құранда да басты құндылық – адам. Конституцияда да басты құндылық – адам. Ендеше, ол неге бөлінуі керек? О баста бөлінбеген нәрсені атеистер бөліп тастайды, ал, біз әлі күнге дейін осы жүйемен жүрміз. Әлемдік соғыстардың барлығы осы бөліп тастаудан шығып отыр.  Діні бөлек мемлекет, ол басқа мемлекет. Зайырлылыққа исламдық иманды үндестіре білсек, ең мықты мемлекет боламыз.  Қазір біздің зиялы қауым дін мен мемлекеттің бірлігін қозғау керек. Айту керек, мәселе қылып көтеруді үйренуіміз керек. Уақыт келді, қорқатын ештеңе жоқ. Біз тәуелсіз мемлекетпіз. Кез келген иманға тәрбиелейтін нәрсе ол мұсылман жолына жат емес. Дәстүрімізде де, хадисте де осыны айтады. Иманға тәрбиелейтіннің ешқайсысы жат емес. Мемлекетіміз де иманға тәрбиелейді. Онда неге бөлек болуы керек? Біз қазір зиялы ел, оқыған ел осы мәселені ойлануымыз керек. 
30-40 жылдардағы ойлармен шектеліп қалмауға тиіспіз. Мемлекет дұрыс болғанды, соғыс болмағанды қалайды, дін де осыны қалайды. Біз осы мәселені көтеруіміз керек. Қаласақ та, қаламасақ та ғаламдастыру келеді, одан қорықпай, оны қалай қарсы алуды ойлау керек. Бұл уақыт – заман талабы.
Баяғыда Қалтай аға Мұхамеджанов ағам айтушы еді: «Анау пәленше неге озып кетті деп айтпа,  мен неге қалып қойдым деп ой­лау керек» деп. Бәлені бүлдіріп жатқан Америка, Батыс дейміз. Кілең біреуден көреміз. Қазір сұрақ «Кто виноват?» емес, «Что делать?» болу керек. Егер, кінәліміз десек, басымыздан бастап, бақайшығымызға дейін кінәліміз. Сондықтан, менің екі ойым, әсіресе, ауылдық жердегі имамдарға деген көзқарас дұрыс қалыптасса екен, материалдық жағынан да елеп-ескерілсе, моральдық жақтан да ес­керілуі тиіс. Өйткені, ауыл қаланың жүрегі, шіреніп жүрген серкелердің бәрі ауылдан шыққан, біз де ауылдан келгенбіз. Ауыл анамыз, қала урбанизацияның ғана жемісі. Ол кезінде дінді жоққа шығарудың негізі болған, ал, ауыл иманның негізі. Қаланың баласы нанды аттап жүре беруі мүмкін, ал, ауылдың баласы нанды ешқашан аттамайды. 
Ержан қажы Малғажыұлы: – Қа­ла­лық жердегі имамдардың жағдайы расында да ауылдық жердегіден жақсы. Мен өзім қаланың шетіндегі ауылда жұмыс істегенмін. Имамдықты сол жерден бас­тағам. Жаңа мешітке тағайындағалы бар­ғанда мешітке 7-ақ адам келген. Мешіт суық, көмірі жоқ, жылу беретін орын (котельный) істемейді, келесі жұмада 5-6 адам келеді. Өзің күн көруің керек. Өзің от жағасың, өзің азан айтасың, өзің сабақ оқытасың. Бірақ, имамдарға Алла риза болсын. Алла разылығы үшін қиналса да, сол жерде жұмыс істеп жатыр.
 Мен    бас мүфти болып тағайындал­ғанда,  Елбасымен жолыққан кезде «Қандай көмек керек?» деп сұрады. Мен «Осы ауыл­дық имамдарға айлық беру мүмкіндігін қарастырсақ» деген жалғыз мәселені айттым. Ауылдық жердегі имамдардың көп­шілігі ақсақалдар. Ақсақалдар алатын пенсиясымен мешітті ұстап отыр. Осы бойынша қазір әкімшілік жанынан қорлар құрылып, имамдарға айлық қа­рас­тырылуда. Жұмыс басталды. Батыс, Шығыс облыстарда айлық бере бас­тады, осы жұмыс басталды. Ең қиын тиіп жатқаны Оңтүстік Қазақстанда 900-ге жуық мешіт бар. Оларға айлық тағайындау қиындау болып тұр. Құдай қаласа, бұл да шешілер ақырындап. 
Сіз дұрыс айттыңыз, Түркияда имамдар жоғары жалақы алады. Өйткені, ислам мемлекеті, дінбасшылары министр деңгейінде, бюджеттен ақша бөлінеді. Жалпы, болашақта бұл мәселе де шешілетін шығар. Қазіргі амалдай тұратын мәселе қор құрып, қор арқылы жалақы төлеу. 
Расында да, Нұр Мүбарак университетін бітірген мамандардың біреуі ауылға сұран­байды, барлығының сұранатыны Алматы мен Астана қаласы. Тіпті, облыстық қалаға, мәселен Семейге, Павлодарға жіберетін болсақ, барғысы келмейді. 4 жыл, 5 жыл университетте оқиды, соңында ауылда істегісі келмейді. Былтыр жинап алып, өзім уағыздап тұрып айттым. «Нұр Мүбаракта» 150 шә­кірт грантпен оқып жатыр. Осы грантқа түскен шәкірттермен келіссөздер жүргізіп жатырмыз. Яғни, діни басқарма қай елді мекенге жіберсе, сонда  3 жыл жұмыс істеу, егер, істе­месе мемлекеттен оқуға бөлінген қар­жы­ны қайтару шараларын қолданбақпыз. Бір жағынан оларды да түсінуге болады, дегенмен шаралар қолдануымыз қажет.
Сарбас Ақтаев (жа­­­зу­шы, зейнеткер): – Қа­­жылыққа ұйым­дас­ты­ратын 20 нүкте бар деді. Бар болғанға не жетсін! Бірақ, осы қа­жылықтың өзін ту­рис­тік саяхатқа айнал­дырып алған жоқпыз ба? Бір жылда 6000 қажы шығару бұл не міндет? Оның үштен екісі әйелдер. О заманда бұ заман мен қазақтан «қажы ана», «қажы әйел» дегенді естіген жоқпыз, қажыға еркектер баратын, елдің бетке ұстар азаматтары баратын, өзінен шықпаса жинап беріп жіберетін. Ол келген соң ақ дегені алғыс, қара дегені қарғыс болатын. Қажы айтты, бітті. Ал, қазір қажыға барып келеміз де, шөлдеп келдік қой деп бір шөлмек сыраны қағып аламыз. Мәселен,  4000 әйел барыпты. Тіпті, солар бір емес, қайта-қайта барады. Солар ана арабтардың жалтырағы мен жылтырағын алып ке­ліп сауда саттық жасамай ма екен? Неге қайта-қайта бара береді. Кеше, тіпті, сәбилерін ертіп, немерелерін ертіп алып жүр? Соны зерттеген біреу бар ма? Осыған назар аударатын мәселе.
Біз баяғыда діні жатқа қыз бермеген елміз. Мен Иранда болғаным бар, сонда олар айтады  «Бізде бірер жігіттің  парсыдан әйел алғаны бар шығар, бірақ, біз бірде-бір қызымызды қызылбасқа берген жоқпыз» деп. Екінің бірі  арабқа шықсын, негрге шықсын, зұлысқа шықсын, ағылшынға шық­сын қазір мақтан тұтатын болды. Біз ұлтымыздың негізінен айырылып барамыз. Кеше ғана «жатқа қыз бермейік» де­ген тақырыпта телеайтыс болды. Сонда бір қыз «Қазақтың жігіттері шетінен жал­қау, шөлмекті сорған маскүнем» деп бет бақтырмайды. Бұл отбасы тәрбиесінің әл­сіздігі шығар, дегенмен бұл туралы да ойлануымыз керек. Осыған діни ұйымдар не ойлап жатыр? 
Сосын, Ержан қажы жақында Көкше­тауға барып Науан қазырет атындағы мешітті ашып келді. Ол өзі 10 жыл салынған үлкен ғимарат. Науан атына берілгені құба-құп. Ол қазақтың үлкен ағартушысы, ол қазақты діни басқармасы болсын, бір  діни басқармада бірігейік дегенді алғаш көтергені үшін патшаға жақпай сотталып кеткен кісі. Сол мешіттің ар жағында көлдің бойында 600 м жерде Науан қазыреттің зираты жатыр. Ол Көкшетау қаласының ежелгі орны. Науан қазырет қана емес, Балуан Шолақтың нағашысы Қазалының Мұқашы деген палуан жатыр. Кешегі зар заманда С. Сейфуллиннің жалғыз ұлы Аян сонда жерленген. Сол қорымды осыдан 35 жыл бұрын облыстың белсенді бір әкімі жапқызып, соның дәл желкесінде стадион салғызды. Аруақтарды тербетіп, доп теуіп жүрген стадион 2 жылға бармай қабырғалары қақырап, «өлі» стадион болып қалды. Ал, енді, қазір мешіт болған жерде шіркеу де болу керек, біз осындай тату елміз деп, соның Науан жатқан зираттың желкесінен орыс шіркеуін салғалы жатыр. Мешіт пен шіркеудің қа­тар тұруы міндетті ме? Осыған ҚМДБ қалай қарайды, қалай ықпал ете алады?
Ержан қажы Малғажыұлы: – Қажы­лыққа баратын 20 фирма бар. Бұл қажылық мәселесі ең даулы мәселе. Мысалы, Өз­бекстанның діни басқармасы апарады. Немесе Қырғызстанда діни басқармасы бас­қарады, олар фирмаларды қадағалайды. Бар­лық қадағалау барлық елдерде, Түркия, Малайзия Діни басқарманың қолында.  Ке­зінде діни басқармада 1998-1999 жылдары дау-дамай орын алып, салдарынан Қа­зақстанның діни басқармасы осы қада­ғалаудан айырылып қалды. Бізге Сауд Арабияның өкілетті органдары өздерің әке­ліңдер дейді. Кешегі даулы «флайлас» компаниясы Қазақстанның қажыларының 50 пайызын біз апарамыз деді. Өйткені, өз елінің қызметін пайдаланады. Ал, көптеген адамдар мұны түсінбейді. Егер, қажылық мәселесі біздің қолымызда болғанда, біз жауап­кершілік танытар едік. Оған ҚМДБ еш қатысы жоқ, тек квота алып береміз де, делдалдық фирмаларға бөліп береміз. Биыл қажылық жақындаған кезде СКАТ әлемдік қара тізімде болып шықты. Біздегі жиырма фирма осы «флайласпен» барғысы келмейді. Барып қайтуы 1600 долларға түс­ті. Бірақ, пайданы көздеген фирмалар үшін бұл қымбат. 
Биыл Сауд Арабиясы аэропорт пен қажы миссиясы арасында түсініспеушілік болды. Өздеріңіз білесіздер, Сауд Арабиясы айға қарап белгілейді, соның салдарынан жоспарлап отырған кесте өзгертілді. 23-і деп белгіленгенмен, жақындағанда 24-і деп белгіленді. Нәтижесінде бірқатар түсініспеушіліктер орын алды. Ең жақсысы тікелей рейсті пайдалану. 
Науан қазырет ол кешегі патшалық Ресей кезінде де қазақты шоқындырудан сақтаған адам екен. Қабіріне жақын шіркеу салу мәселесі туралы естігем, бірақ, басқа жер берілді деді.  Құдай қаласа, оң шешімін табар деп үміттенеміз. Шіркеу мәселесіне тікелей араласа алмаймыз. Расында да, қыздарды жатқа беру үйдегі тәрбиеден басталады. Ұлды да, қызды да намысты қылып тәрбиелеу ата-ананың міндеті. Кеңестік кездің бір жақсысы жүрегіміз тыныш еді. Көршіңмен де, досыңмен де, ол кезде дүние үшін жарысқа түспейтін едік. Дүниесі жоқ болса, қазіргі адам өзін қор санайтын халге жетті. Үйдегі тәрбиені күшейту керек.
Нұрдәулет Ақыш (жа­­зу­шы): – Баспасөз бет­­­­­­те­рінде жарияланды, «Қа­­­­зақ әде­биеті» газе­тінде, АҚШ ис­ламды бүл­діру үшін жы­лына 43 млд. қаржы бөледі екен. Бұл осыдан 10 шақты жыл бұ­рын шыққан материал. Айтайын дегенім, біздің арамызда жалған мұсылмандар көп болуы мүмкін, оны шетелге барғанда байқадым.  Олар мешітке барып намазды бүлдіреді, сондықтан, іріткі салатын жалған мұсылмандармен күресті күшейтуіміз керек. Жер бетіндегі саналы жұртқа ислам дінін теріс түсіндіретін жалған мұсылмандармен күресуге тиіспіз. Біздің арамызда да жалған мұсылмандар көп болуы мүмкін. Осы жөнінде Діни басқарма Ұлттық қауіпсіздік комитетімен бірлесе жұмыс жасау керек шығар. 
Жігіттер өнер үйрен аманыңда,
Жайылып сахарада жатамыз деп,
Мінекей, қалдық дұшпан табанында, – деген Ақан сері 19 ғасырда.
Біз қонақжайлымыз, мейірманбыз деп көп нәрсені бастан асырып алғанбыз. Қонақ­жайлылықтың да шегі бар. Дін мәсе­лесінде, салт-сана, дәстүр мәселе­сінде де жас мемлекетімізге көзін тігіп отырған басқалардың қара ниетін қорғау пиғылдары мәселесімен айналысуымыз керек. Әйтпесе, Тәуелсіздікті ұстап тұру қиын да қихметке айналады. 
Әбдірашит Бәкірұлы (философ): – Ақселеу аға­­мыздың ер­теректе (1973 жылы) жаз­­ған мы­на­дай жазбасы бар екен: Қос мүйізді Ес­кен­дір қа­зіргі Қазақ даласына шабуыл жасағанда
Ай­са пайғамбар мен  Мұхаммед пайғам­бар әлі  тумапты. Бұл кезде көшпелі өмір-салттағы баба­лары­мыз Дарий патшаның тұмсығын қанға бояп, Кирдің басын қан­жығасына бөктеріп үлгеріпті... Шет жұрт­тың тарихи тұлғаларын былай қойғанда, өз жерімізде дәурен сүрген хандардың ханы Бу­мын қаған Мұхаммед пайғамбардан 19 жас үлкен екен. Осы орайда, қазіргі әлемдік дін деп жүргеніміз бар болғаны
«әлемдік оқиға» немесе «әлемдік та­рих­­тың бір үзігі» ретінде ғана ден қой­дырады. Нағыз діни тарих (қазақ жұр­­ты үшін – Ә.Б.) тәңірілік сенім-нанымға тән сияқты. Себебі, тәңірілік сенім-наным, дәлірек айтсақ, тә­ңірілік дүниетаным өзінің космостық ауқымымен және адамданбаған болмысымен мойындатады. Ол, түптеп келгенде, табиғаттану (яғни, табиғатпен біте қайнасып кету), табиғатпен тіл табысу болып шығады. Ал, бұл дегеніңіз тіршілік атаулының тірегі, өмір сүрудің бірден-бір үлгісі дегенге саяды. Өткен отырыстың бірінде Дос Көшім «жалпы халықты біріктіретін тарих» деген болатын. Шынында да, халықты біріктіретін тарих екені рас. Қазақтың біртуар зиялысы Ақселеу аға да, түптің түбінде, осындай қорытындыға келген екен... Өйткені, оның басқаша ой түйіндеуі мүмкін емес еді. Себебі, әрбір ойлы адам өз ұлты тарихына зер салғанда, алдымен: Ұлты тарих көшіне «жолдан қосылған» деп емес, Ұлтының тарихы «түпқияннан тарайды» деген принципті ұстанып шы­ғады. Онсыз ұлттың терең тарихына бара алмасын біледі. Білген себепті  кез-келген «шектеулі тарих» аясында қалып қоймауға ұмтылады. Себебі, «шек­теулі тарих» дегеніміз кездейсоқ құбылыс та болуы мүмкін. Мысалы, қазақ халқы қазір ислам дінінде. Бірақ, ғылыми тұрғыда ойласақ, тарихи жағдай өзгеше болғанда – қазіргі исламның орнында басқа дін болуы мүмкін ғой? Соның ішінде, бұрынғы Тәңірлік сенімі де бар! Бұны тарихи тұр­ғыдан терістей алмаймыз. Ендеше, қазіргі Дінде аракідік айтылатын «қазақ ұлтының тарихы тек исламмен байланыс­ты» деген сөз – тарихымызға жасалған қиянат әрі әділетсіздік емес пе? Ұлттық мағынада қазақ тарихы қалайша әріге кетер болса (протоқазақ – түпқазақ), оның «діни тарихы» да солай болуы – заңдылық емес пе? Мәселен, діні күшті Иран халқы өздерінің исламға дейінгі нанымы Эаратустраны қатты құрметтейді. Оған арнап музейлер ашып қойған.  Меніңше, осындай – ойшылдардың арқасында ғана ұлт өзінің тұтас тарихын конструкциялауына қол жеткізеді. Мұнда «қоғамдық сана» мұнда тек тұтынушы ролін атқарады. Діни уағыз қоғамдық сананың осы ерекшелігін жақсы меңгергендіктен – тарихымызды «шолақ қайыруға» мүм­кіндік беріп отыр деп ойламайсыз ба? Бірақ, уақыт өте келе − ҰЛТТЫҚ ӨРЛЕУ барысында ол бәрібір жүзеге асады! Бізде тарих пен дін арасындағы үйлесімділік бар ма? Байланыс қандай? Осыған тоқталып өтсеңіз...
Ержан қажы Малғажыұлы: – Тарихқа байланысты М. Қойгелді ағамызбен келі­сіп, тапсырыс бердік. Қазақ хандығы кезіндегі исламның рөлі атты ислам діні әрі қазақ хандығы тұсында қандай дең­гейде болды деген сұрақтар төңірегінде 400 бетке жуық еңбек дайын­далып жатыр. Сондай-ақ, «Ишандар ісі» кеңестік, діни қайраткерлерінің ре­прессияға ұшы­рағандары туралы еңбек дайын болды. 5 жарым жылға созылатын тарих, ислам хрестоматиясы деп атадық. Жалпы қазақ топырағындағы Өзіміздің ата-бабаларымыз бар, Ташкенде, Қазанда бар, жұмыс басталды. Жалпы, шариғаттың заңдары жазылған терең әрқайсысының жұмысын жеке-жеке толықтырсақ 100 томнан асып кетеді. 
Әбдірашит Бәкірұлы: – Бұл өте орынды іс екен. Дегенмен, менде Сізге бірнеше ұсыныс бар. Мысалы, елімізге қауіп төн­діруші ислами секта өкілдері есігімізді ислам діні атынан келіп қағып тұр. Қара­пайым халық оны ажырата алмай жатыр. Олардың маңдайында уақаб не т.б. жазу жоқ. Ендеше, Дін басқармасы, өткен жылғы «дін мен дәстүр» атты ізгі шараларын жалғастырып, қазақ жұртшылығына арнап салтымызбен үн­дескен діни шаралардың қысқаша ереже­лерін кітапша күйінде таратып берсе −  жұрт­шылықтың өзі де «бүйректен сирақ шығаратын» басбұзарларды жолатпас еді. Дініміз де бұрынғы – салтымыз бен дініміздің жарасымды қалпына оралар еді. Екінші бір мәселе: мысалы,  намазға жығылайын десем арабша білмеймін, тү­сін­беймін. Ал, тілімді бұрауға, жаттанды сөйлеуге зауқым жоқ. Ендеше, менің намазды қазақ тілінде оқуға қақым бар ма? Құдайға шүкір, қазір Құранның өте жақсы аудармалары бар емес пе – соны оқып, өз тілімде намазға жығылуға неге болмайды? Мен мұны «намаз − әркімнің жеке шаруасы» делінетіндіктен ғана айтып отырмын. Әрі, бұл сұрақ мені ғана емес, мыңдаған адамның көкейінде жүр деп санаймын.  Құрметті қажы, Сіз бұған жауап бермесеңіз де болады. Бірақ, бұл – бәріміз үшін ойланатын нәрсе екені анық! 
Дос Көшім: – Менің де бірнеше сұрағым бар: бірін­ші мәселе, дінмен бірге әсіресе, соң­ғы уақыттарда пайғамбардың сақалы, пәленшенің шапаны, Қорасан атаның туы­ның басы деген ақпараттарға мүфтият қалай қарайды? Ол арнайы тексеріледі ме?; Екіншіден, негізгі дін деген ұғым бар. Қазақстанда ислам дініне негізгі дін есебінде айрықша  статус беру мәселесі бола ма? Мысалы, Грузияда «грузия проваславиясы» енгізілген, сол сияқты. Үшіншіден, осыдан бес жыл бұрын «діни бірлестік және діни сенім» туралы заңды қайта қарап, өзгертулер мен толықтырулар енгізілді. Сол кездері Қуаныш Сұлтанов, Алтыншаш Жағанова секілді танымал азаматтар «миссионер» – өзге діні жоқ, далада пұтқа табынып жүрген халыққа дін таратушы» дегендей пікір айтып еді. Бірақ, әлімсақтан діні бар халықтың «миссионер» ұғымына көзқарастары қалай? Заңда сәл-пәл шектеулер жасалды, бірақ, осы заңға деген Сіздің көзқарасыңызды білсек деп едім?
Ержан қажы Малғажыұлы: – Пай­ғамбарымыздың мүбарак сақалы туралы. Өткен жылы Петропавл қаласынан әжеміз келіп пайғамбарымыздың мүбарак сақалын өзіңе тапсырамын. Өйткені, менің жасым келіп қалды деп әкеліп берді. Толық құ­жаттары бар екен. Барлық құжаттарымен берді. Әр тізбенің жанында мөрі бар. Палес­тина ғалымын шақырып зерттеттік және пайғамбарымыздың сақалы екеніне хатын берді. Сақалда көлеңке жоқ. 
Ата-бабамыз әлімсақтан мұсылман, біз өзімізді қанша зайырлы мемлекетпіз дегенімізбен, көршілес ел, тіпті,  Ресейдің өзі бізді мұсылман елі деп қарайды. Ал, «Миссионер» деп аталуы заңда қателік кеткен. Тіпті, имамдардың өзі заңдық көзқараспен қарағанда миссионер болып есептелеміз. Негізгі дін мәселесін көтергенде Діни басқармада біз ештеңе айта алмаймыз, сондықтан өздеріңіз болып бастама көтерсеңіз біз құптар едік.
Құлкерім Елемес («Балдырған» журна­лының қызметкері):
– Қазақстанда медреселер (пансионаттар) бар. Елдің ішінде осы медреселер қадағалана ма? Медресе деп айту керек пе? 
Ержан қажы Малғажыұлы: – Медре­седен алған білім заңсыз, Білім минис­трлігінде тіркелмеген. Биыл ғана 10 медресе тіркеліп, заңдастырылды. Олардың алатын дипломын заңдастыру мәселесі қарастырылып жатыр. Біз 9-сы­ныптан қабылдап жатырмыз. Өйт­кені, көп бала 9-сыныптан кейін бос жүреді, екінші жастай тәрбиелеуге ыңғайлы жас. Сонымен қатар, осы медресенің атауын білім министрлігімен келіссөздер жүр­гізе отырып, Исламтану колледжі деп атау мәселесі қолға алынып жатыр. Медреседе оқыған шәкірттің бәрі имам болып кетпейді, бізге қажеті иманды азамат болса болды. Өйткені, медресені бітірген соң оның дипломы ешқайда жарамсыз, сондықтан, зайырлы мемлекеттегі тең дәрежедегі оқу орны болып, оқуын әрі қарай жалғастыруы үшін осындай сәйкестендірілген құжатты заңдастыру өте маңызды.
Қазақстанда 43-47 пансионат бар. Мұны егемендік алғаннан кейін түрік ағайындар ашқан. Сол жерде оқытылып жатқан ді­ни оқу жүйесін дін басқармасы бекітіп береді. Бүгінгі таңда пансионаттармен мемо­­ран­думға қол қойып, олардың оқытып жат­қан діни оқу-тәрбиесіне қадағалау жасауды қолға алдық.
Сонымен, бірнеше сағатқа жал­ғасқан пікіралмасу аяқталды. Көпте­ген мә­се­лелердің оң шешімін таба баста­ғанын, бұрынғы «қолдан жасалған» көп мәсе­лелерді шешуде ҚМДБ қажырлы еңбек етіп жатқаны белгілі болды. Қорыта келе, жиналған жұрт ҚМДБ басқармасының қазіргі аяқалысына оң бағасын берді.