• Ұлттану
  • 05 Шілде, 2016

Шәкәрімнің «Үш анығы»

Бақытжан ҚАДЫРҰЛЫ, 
философия ғылымдарының
кандидаты, доцент

Құрметті оқырман!
Шәкәрімнің қазіргі «Үш анық» шығармасы бірнеше  қолжазбадан құралған. Қолжазбалардың өзі толық нұсқада жетпей отырғандықтан, баспадан жеке кітапша болып жарық көрген «Үш анықтың» мазмұнында ойлардың аяқталмай қалуы, бір-бірімен байланыспай жатуы тәрізді олқылықтар кездесіп, оны түсінуде қиындықтар  тудырады.  Бұған 1991 жылы қазақ және орыс тілдерінде жарық көрген «Үш анықтың»   алғысөзіндегі кейбір қателіктерді қосыңыз. Онда Шәкәрім материализм мен идеализмді бірінші, екінші анық деп, үшінші өз анығын ұсынған деген  пікірлер айтылған. Философиялық ойды мұндай екі арнаға бөліп қарау, Кеңес дәуіріндегі марксизм іліміне тән әдіс болғандықтан, бұның  Шәкәрімге еш қатысы жоқ. Бүгінгі ой-санамыз тәуелсіз, асыл дініміз қайтып оралған заманда «Үш анықты» ақыл таразысына қайта салып, жаңаша қараудың қажеттілігі туып отыр.  

 «Үш анықтағы» негізгі ойлар ақынның өлеңдерінде де кездеседі. Бұл екеуін  па­раллельді қарау, шығарманы түсінуді  жеңілдетпек. 
Ескеретін тағы бір мәселе, «Үш анық» орыс тіліне  «Три истина» деп аударылған.  Яғни, үш  ақиқат деген мазмұнды білдіреді.  Шәкәрім қолданған бұл ұғымды ақиқат деп аудару  қателік  болар еді. Себебі, анық ол ақиқаттың өзі емес, бар болғаны критериі ғана. Ал ақиқаттың  критерилері  көп болуы мүмкін, бірақ  ақиқат  жалғыз. Шәкәрім үш ақиқат емес,  үш анық жайын сөз еткен. Анық сөзін бұлтартпас деген мағынада қолданған. Ақын  ақиқатқа бастайтын анықтар туралы ізденістер жасап, «Іздедім, таптым анығын, тастадым ескі танығын» деп ой қорытқан. 
Сөз  Шәкәрімнің осы  ізденістері жайлы болмақ.

 

«Үш анық». Шәкәрім адам және жаратылыс сыры жайындағы философиялық трактатын осылай атаған. Ақынның Сәбит Мұқановқа жазған хатының мазмұнында «...қырықтан соңғы ойым философия жағына салынып» деген сөздерді кездестіреміз. Философия дегені осы «Үш анық» жайлы. Шәкәрім «Үш анықты» жазуға отыз жылдай ізденіс жасаған. 
«Қырықтан аса бергенде,
Ақылым қылды шерменде:
«Дінім қалай, жаным не,
Жоғалам ба өлгенде?
Әлемді кім жаратқан,
Осынша түрлеп, таратқан?
Көрінген сансыз планет,
Бірінен-бірін бөлген бе?
Ақырет деген немене,
Шыққан жан қайта келе ме,
Кіреме осы денеге,
Дәлелі қайсы сенгенде»
[1].
Осы сұрақтар  шығармада  көтерілген  негізгі ойлардың желісіне айналған. «Келдім қайдан, барам қайда, не етсем пайдам» деп  толғанып,  ойларын ортаға салған. Шәкәрім бұл сауалдардың айналасында екі жолдың қалыптасып отырғанын айтып, ақылы сау адамның басты мұраты анығын тану деген. Мұны тексеру данышпан ақын ізденісінің негізіне айналған. 
«Ноқтасыз оймен тексердім,
Бояулы діннен сескендім.
Дін шатағын көп көрдім,
Қатесін сынап тергенде.
Іздедім, таптым анығын
Тастадым ескі танығын. 
Хақиқат нұрдың жарығын
Жарылды жүрек көргенде»
[1,339].
Шәкәрімнің ізденісі бос кетпеген. Ойшыл нені тапты? Ол үшін «Үш анықты» зерделеу қажет. Жоғарыдағы сұрақтардың шешуін іздеуде қалыптасқан екі жолдың бірі – дүние өз бетімен жаратылып жатыр, оны Жаратушы Ие  жоқ деген затшылдық ғылым жолы болса, екіншісі – пайғамбарлар үйреткен дін жолы. 
«Үш анықта», «Тіршілік туралы адам арасында көптен бері айтылып келе жатқан екі түрлі жол бар. Бірі, дене өлсе де жан жоғалмайды, өлгеннен соң да бұл тіршілікке, тіпті, ұқсамайтын, бір түрлі өмір бар. Сондықтан, жалғыз ғана дүние тіршілігінің қамын ойламай, сол соңғы өмірде жақсы болудың қамын қылу керек дейді. Мұны ақырет – өлгеннен соңғы өмір жолы дейді. Енді бірі, бұл әлемдегі барлық нәрсенің бәрі өздігінен жаралып жатыр, оны былай қылайын деп жаратқан иесі жоқ  һәм өлген соң тірілетін жан жоқ дейді. Менің ойымша осы екі жолдың қайсысы анық екенін табу – ақылы сау адамға қатты міндет. Неге десең адамды түпкілікті бақытқа жеткізбек болсақ, біліп жаратушы ие бар, өлген соң да бір түрлі өмір бар деген жолдың шын, өтірігін білуіміз керек»– дейді бұл жайлы [2]. 
Шәкәрімнің пікірінше,  мұны тексеруде адамға «сау ақыл» қажет. Сау ақыл – сыңарезуліктен  ада,  хақиқатты тануға бастайтын түзу таным. Сау ақыл үшін адамның  атағына, беделіне немесе әртүрлі ілімдердің, діндердің  ықпалына түсіп кету жат. Шәкәрімнің «Атағы шыққан жақсыға, ақылды байлап қыл ма құл» дегені осы.   
Сау ақыл жайында: «...Қатты  керек бір шарты – өзінің тұтқан діні, оқыған ұғынғаны, қалыптанған әдеті, құмар ісі бәлендей жақсы кісі айтты деп нанып қалған сөзіне біржола байланып қалмай, ақылын әбден шын босатып сол екі жолдағылардың жазған кітап, айтқан сөз, қылған істері һәм оларға қарсы айтқан сөздердің  бәрін ноқтасыз, науқассыз сау ақылмен сынау керек. Әйтпесе, адам әдет, құмар нанымнан шыға алмай, арқандаулы ат сияқты болады»– дейді [2,20] . 
Анығын тану не үшін керек? Мұны танып білмеген адам өзінің де, дүниенің де бар болу мақсатын  біле алмайды. Мәселе осында. 
Осы тұста  хәкім Абайдың мына бір өлең шумағы есімізге түседі. 
«Мекен берген, халық қылған                     Ол ләмәкән. 
Түп Иесін көксемей бола ма екен? 
Және Оған қайтпақсың, оны ойламай, 
Өзге мақсат ақылға тола ма екен?».
 
Жолаушыдан   қайдан келесің және қайда барасың  деп сұрағанында: «ол ләмәкәннән» келем, «ол ләмәкәнға» бара жатырмын деген ойға құралған әңгімеде де «ол ләмәкән» туралы  сөз болып,  адамның  фәниге  жолаушы,  қонақ екені  тұспалданады. Сондағы «ол ләмәкән» ол адам жанының келген және қайтатын жағы.  Оны ойлаудан  өзге мақсат көңілге толымсыз деген Абай. Түп Иесі туралы ойлау  Шәкәрім танымының да негізі болған және ол бұл жайындағы жаһан ойшылдарының ой-толғамдарын таразылаған.
 Шәкәрімнің ойынша, барлық табиғат құбылыстары үйлесімділікте. Дүниенің артық, не кем  жаралған жері жоқ, ортақ заңдылықпен өмір сүреді. Осындай бейнеде әлем «зор мәшине»  тәрізді, әрбір бөлшегінің қызметі бар, себептілік арқылы қозғалысқа түсіп, тіршілік етеді.
«Себепке,
Кезекке
Тамам жан көнбек.
Әлсіз бен күш тағы себептен,
Кім құтылар кезектен?
Жақсылық,
Жамандық,
Бәрін себеп билеп алған зат.
«Мен білдім,
Іс қылдым
Өзім билеп»
, дегеніміз, тіпті ұят!» [1,215]. 
Әр нәрсенің себебіне үңілсек, оның да себебі бар. Себептердің соңы әуел бастағы түпкі себепке тоғысады. Мына өлеңінде де мұны ашық айтқан.     
«Жаралыс басы қозғалыс,
Қозғауға керек қолғабыс.
Жан де мейлі бір мән де,
Сол қуатпен бол таныс.
Әлемді сол мән жаратқан»
[1,230]. 
Сонымен дүниенің түп негізінде жатқан күш жаратушы дейтін болсақ, жаратушыға тән басты сипат – тіршіліктің, дүниенің себебі болуы. Ол әлемді қозғалысқа түсіріп, тіршілікке итермелеуші. Қалғанының бәрі соның туындысы. 
Шәкәрім дүние мақсатпен жаралған, оған қолғабыс етіп тұрған түпкі бастаушы күш бар деген ойға тоқтаған. «Мақсатсыз біткен тән барма» дегендегі ой да осыған саяды. Ойшылдың көрсеткісі келген бұлтартпас анықтардың бірі осы. Бұл жайлы  «Үш анықта», «...Барлықтың түп себебі жаратушының білім, құдірет шеберлігінде өлшеу жоқ. Дәлелдерім: ғылым жолында бұл барлықтың еш нәрсесі өздігінен бар бола алмайды да, қозғала алмайды. Бұған себеп керек. Егер ол себепке де бір себеп керек болып, себептің түбі жоқ болады делінсе, ең түбі себепсіз, бар себеп болмаса болмайды. Сол себепсіз бар болу себеп жаратушы болады. Егер сол себепсіз бар болған атом, нұр сияқтылар делінсе, олар себепсіз бар болған нәрсе емес, дәлелім – оларда қозғалыс бар, қозғалуда, жүрісінің өлшеуі бар. Өлшеулі нәрсе өзі бар болған, егер қозғалыс притяжение, отрицание өзіне тарту, әрі итеру заңымен делінсе, ол қозғалысқа да себеп керек. Ол заңды салушы керек... Сондықтан олардың түп себебі себепсіз бар себеп, түп жаратушы»– деп жазады [2,36-37]. 
Түпкі жаратушыда себеп  жоқ,  ол барлық себептердің себебі. Ол – өзі жаратылмаған, бірақ, барлық әлемді  жаратқан. 
«Ол түп себептің білім құдірет шеберлігінде өлшеу жоқтығы мынадан анықталады. Барлықтың не нәрсесіне қарасаңыз да мақсұтсыз, керексіз жаралған емес. Бәрін айтпай-ақ өз көзіңізде ойлаңыз: құлақ, мұрын, ауыз сияқты мүшеңіз мақсұтпен жаралғанын көресіз. Ғылым жолымен өсімдік ағаштардың тамыры, өзегі, қабығы, жапырағы, гүлі сияқтылардың бір де бірі бұл мақсұтсыз деп айта алмайсыз. Бұлар нені көрсетеді? Түп себептің бүйтіп салған жолына қарағанда, оның білім, құдірет шеберлігінде өлшеу жоқтығын анықтайды. Егер осының бәрін істеп шығарып тұрған түк сезбейтін соқыр табиғат болса, онан мұндай мақсұт, білім, ерік, гармония тартып жарасым таңдау, жоғарылау шыға алмайды»– дейді Шәкәрім [2,37].
Ғаламның негізінде жаратушының жатқаны  анық деп таныған Шәкәрім,  Еуропадағы бұған кереғар ілімдер дәлел­дерінің жеткіліксіздігін сынға алған. Солардың бірі Дарвиннің эволюциялық теориясы. Адамның тегін маймылдан дейтін  Дарвиннің ілімін Шәкәрім қабыл алмаған. Шәкәрімнің ойынша, Дарвин ешқандай жаңалықтың иесі емес, ол көне грек ойшылы Маиен деген адамның «таяғын ұстап жүр». Яғни, Дарвинизмнің идеялық бастауы көне грек ойшылдарының көзқарасында болғанын Шәкәрім білген. Дарвиннің эволюциялық теориясын сынай келе, «Егер Дарвин мен Маиеннің сөзі дұрыс болса, ол өсімдіктер де бірінен-бірі туып өзгерген болып табылады. Меніңше, жылқы мен есектен қашыр туса да, екі жылқыдан қашыр тумайды. Бұл сөзімнің  қорытындысы тамам барлықтың ата-анасы бір екені рас. Сонан туып өзгеріп жатқаны да рас. Бірақ ұқсасы, бәрі бірінен-бірі туып өзгергені жоқ. Жаратылған себептердің ыңғайына қарай біріне-бірі ұқсас, не ұқсаңқырап, не тіпті ұқсамай жаралып жатыр. Бұл сөзді маймылдан туғанға арланып айтып отырғаным жоқ, қайта жаманнан жақсы туғанға қуанатын орным бар. Бұл кезде бүкіл Европа мойындап отырған сияқты Дарвин сөзіне қарсы дау айтқаныма орысша ғылым оқыған жастар тексермей, үстірт қарап, мені сөгуі мүмкін. Оларға айтатыным: Дарвиннің  нәсіл туралы, сайлап жоғарылау туралы айтқан сөздеріне сын жазған Германия ғалымы Дидвар Догртманның дарвинизм туралы жазған кітабын оқып, Дарвин мен Дидварды салыстырып салмақтап, сонан соң мені сөгулерің қашпас деймін»– деген [2,42-43].  
Шәкәрім осылайша кейбір Еуропа ғалымдарының ашқан жаңалықтарына сын айтып, олармен пікір жарыстырған. 
Шәкәрім заттардың үш күйі – қатты денелер, сұйық және газдар туралы  жаратылыстанымдық пікірлермен жақсы таныс болған. «Үш анықта» жану мен шіру туралы айтып, дүниедегі бар заттар ешқайда жоғалмайтынын,  тек түрін өзгертіп, бір күйден екінші күйге өтетінін айтқан.  Әлемнің зат алмасуының бұл заңдылығы турасында:
«Шымды жерде көресіз қара топырақ
Шіріген шөп, тозаңнан болған құрақ.
Егер оған дым тиіп, күн жылытса,
Жан кіріп, шөп шығады гүл-жапырақ.
Өлген шөптің күлі еді тозған тозаң
Онан тағы не шықты, байқа бірақ.
Әлемде жоғалатын ешбір зат жоқ,
Өзгеріп, түрленеді, ойла шырақ»
[1,200] – деп ой түйген.
Барлық заттар осы қайта айналыс жолымен түр ауыстырып, бір күйден екінші күйге өтеді. Яғни, ойшылдың тілімен айтсақ «барлықтың ішінде бар болып» жүреді. 
Шәкәрімнің «Үш анықтағы» ойлары өлеңдерінде де параллельді көрініс тауып отырады. Мына өлеңі сөзімізге дәлел.
«Ей жастар, қалай дейсің бұл дүние?
Мұны бүйтіп жаратқан қандай нәрсе?
Білімсіз мақсұтсыздан шыққан болса,
Мақсұт, білім, ой шықты мұнан неге?
Керексіз жаратылған бір тозаңы жоқ,
Тәртіпті, таң қаларлық зор мәшине.
Алыстан іздемей-ақ, ойласаңыз,
Көру үшін жаралған көзіңіз де.
Себебі, толымдының ісі толық
Ең түпкі жаратушы – мінсіз ие.
Күш, білім, шеберлікті іс білгізер,
Есті, мінсіз – шебердің ісі емес пе?» [1,201].
Түпкі жаратушы анық деп оған «сау ақылмен» көз жеткізген Шәкәрім, «Біз естінің ақылын, күштінің қуатын, ұстаның шеберлігін ісінен танимыз. Менің ойымша, бүтін барлықтың бәрі бізді осындай болмақ салған түп жаратушының білім, құдірет шебер­лігінде»
– дейді [2,37]. 
«Үш анықтағы» келесі көтерген проб­леманың бірі Жан туралы. Жан өле ме, денеден шыққаннан кейін әрі қарай өмір сүре ме? 
Шәкәрімнің екінші анығы осы сұрақ­тармен байланысты. Адамның жаны өле ме, жоқ па мұны зерделеу «Үш анық­тағы» басты мақсаттардың бірі. 
Шәкәрімнің ойынша, адамның барлық ру­хани қасиеттері жаннан шығады. Барлық заттардың «қайта айналыс жолымен» «барлықтың ішінде бар болып жүретіндігі» тәрізді жан да ажалсыз дейді Шәкәрім. Бұған байланысты келесідей ой айтқан: «Жан менің айтқанымдай бас­та бар болса, тұрған денесі орын болуға жарамаған соң, денеден шыққанда біржола жоғалып кетпейді. Құр ғана өзгеретін болса, бұрыннан бар жанның жоғалуына түк дәлел жоқ. Олай болса, бір түрге түсіп, барлықтың ішінде бар болып жүреді. Мен бұл араға шейін жанның бірінен-бірі артылатын қа­сиет­терін бөліп анықтап айтпай, бәрін де жан деп келдім. Жан әр түрге тү­седі. Мәселен, инстинкт – сезімді жан, сознание – аңғарлық жан, мысль – ойлайтын жан, ум – ақылды жан дегендей әр түрлі қасиеттері болады. Бұлай әр түрлі болуы, менің ойымша, дене бітіміне, себептеріне қарай болады. Дене әр түрге түскен сияқты жан да өсіп, өніп, жоғарылайды»[2,39]. 
Байқасаңыз,  Шәкәрім жан дегенде абстрактілі нәрсені айта салмаған. Оны жануарлардың сипатына қарай түрлерге бөліп қарастырған. Соның ішінде адам­ның жанының сипаты ерекше, қуатты жан екенін айтқан. Бұл Шәкәрімнің жаңалығы. Жандарды классификацияға бөлу Шәкәрімге дейін көп айтылмаған мәселе. Мұндағы ойшылдың айтқысы келген ең басты ойы жанның түрлерге түсіп жоғарылауда бола алатындығы. 
Жанның ажалсыздығы, денеден кейін­гі өмірі жайлы көне діндерде айтылып келсе де, Шәкәрім оларды дәлел ретінде алға тартпайды. Ол жанға байланысты  жаңа ізденістер жасаған. 
«Жан жоқ деушілерге қарсы дәлел қылынып тұрған магнетизм, спиритизм, телепатия, фахризм, лунатизм, түс сияқтыны көбірек жаздым. Оны көп жазғаным қызықты ертегі айту емес, әр түрінен біреуін көрсетпекпін»–деп Еуропадағы спиритизм, магнетизм, телепатия ілімдерінің дәлелдерін алға тартқан. Шәкәрімді бұлардың жанды тәжірибеде тексергісі келгендігі қы­зықтырған тәрізді. Басқа пікірді ол ашып айтпайды. Сонымен, жанның мәңгілік өмірі жайындағы идеялар Шәкәрімді айтарлықтай ойландырған.
«Келдім қайдан, нетсем пайдам?
Өлгеннен соң не болам?
Мен деген жан – ақыл, айнам,
Жоғалам ма сол шын-ақ?»
– деп, жанның ажалсыздығы жайындағы сұрақ­тың жауабын шешуге  өмір бойы ізденіс жасаған.
Шәкәрім ойының  өзіне дейінгі жан туралы көзқарастардан ерекшеленген тағы бір тұсы – жанның бір денеден екінші денеге көшіп жүретіндігін қабыл алмауы. Ол «Жан туралы тағы бір ой бар. Ол су суға, топырақ топыраққа қосылып кеткендей жан-жануарларға қосылып, араласып, әбден былжыр сияқтанған соң ол жан өзге жандардан қайтып айырылып шыға алады дегенмен мұны саяз ойлағандық деймін. Себебі жанның бар екеніне жаннан шыққан ерік, талап, ой, мақсат, сезім, білім арқылы көзіміз жетсе де. Оның денелерге қосылып кетуіне ешбір дәлелім жоқ»–дейді [2,40]. 
ХХ ғасыр басында Шәкәрімнің мұны маңызды сұрақ ретінде көтеруі тегін емес. Еуропада позитивистік ілімдер метафизиканы жоққа шығаруға шақ қалған тұста жан мәселесін басты орынға қойған Шәкәрім, адам баласының келер заманда осы сұраққа қайта оралатындығын сезген. 
Шәкәрім «Еуропа білімді жұрт осы күнде, айуандықтан шыққан жоқ ол да мүлде» – деп тектен-тек сынға алмаған. Айуандықтың негізгі көрінісі ХХ ғасыр әлем халықтарының, әсіресе, Еуропа елдерінде қоғамдық қатынастардың қозғаушы күші, рухани емес материалдық құндылықтар болуында. Тіптен, әлі  күнге дейін әлемді жаһандастыруға, іс-қимылға итермелейтін күш материалдық игіліктер болып отыр. ХХ ғасыр әлемде болған қанқұйлы соғыстардың түп негізінде материалдық құндылықтар жатыр. Жанын ойламай, тән рахатын  ойлаудан шыққан қақтығыс, зұлымдықтар қаншама адамдардың өміріне бақытсыздық  әкелді. Қазіргі  жаһандық экономикалық кри­зистің де негізінде адамдардың тойым­сыздығы жатыр. Шәкәрім жан туралы ойлау, оған рухани азық беруді адамды хайуандықтан адамшылық дәрежеге жеткізетін бірден-бір жол санаған.
 «Қасыңа қылыш қайтарқан,
Досыңа гүлдей жайнатқан,
Ерік пен талап, ой беріп,
Ойыңды сөзбен сайратқан
Жан емес дейді «білгіштер».
Осыған нанған есерлер,
Ойы кем, сөзге шешендер,
Ақылмен жанды тексермей,
Денешіл, пәншіл кеселдер
Дәлелсіз сөзбен ілгіштер»
[1,226] –дейді ақын.
Оның ойынша «Жел мен су, тас, топырақ, шөп пен ағаш, ғаламда не бар болса бәрі жанды» [15, 98]. Денелерді жаратып тұрған да осы жан. 
«Жан жолдан қосылды деп, пән 
            де дін де,
Ақылды байлап қойған соған мүлде.
Ең басты зат жаны бар ақылды зат,
Оны ойлаған адам жоқ осы күнде.
Бар нәрсе жоғалмайды, өзгереді,
Жан жоғалмас деп ойла, соны біл де.
Жан тән жасар, тән жанды 
            жарата алмас,
Терең ойлап, сөзімді құлаққа іл де»
[1,139].
Шәкәрім тағы да жанның жоғал­майтынын, тәнге қожа екендігін  айтып отыр. 
«Жан – қожа, тән дегенің – 
            жаның құлы,
Нәпсі неге білмеген бұрын мұны.
Ойлашы жан тапты ма, тән 
            тапты ма
Жоғарғы кереметті неше қилы?
Тән–терезе, қарайтын жан – иесі,
Жаннан шығар ақыл мен 
            ойдың шыны.
«Жолдан шыққан жан жолда жоғалар»
– деп,
Сандырақтап айтқанмен, жоқ                     дәлелі,
Дәлелсіз сөз – соққан жел, ұшқан                     тозаң,
Таза ақылдың алдында жоқ қой құны» [1,139].
Жан жоқ деушілерге қаратып айтқан Шәкәрім сөзі осы. Шәкәрім пәндер жүйесіндегі жанды зерттейтін ғылым психологияны, оның  жанды түйсіктер арқылы түсіндіруге тырысқан әдісін қабыл алмаған. 
«Тіршілік – жоғалатын жан сипаты,
Жаным жоқ деп болады масқара                     адам.
Жалам емес, жазыпты пән деп мұны,
Не демес ойы жетпей сасқан адам.
Жанының бастан барын                     байқамапты,
Психология ғылымын ашқан адам» [1,138-139].
Жан туралы мәселеде Шәкәрім француз ойшылы Огюст Конттің позитивизмін де сынға алады. Себебі, Конт адамның жан дүниесі туралы сұрақты сырып қойып, затшылдық жолындағы жаратылыстану ғылымын асыра дәріптеген. Расымен,  Еуропадағы позитивизм затшылдық ғылымға сүйенді. Олардың ізденісі жанды тануда дәрменсіз еді. 
«...Ойменен тапқан бұлдыр деп,
Дене мен пәнге байлаған
Баяғы Конттың сөзі еді.
Жаңаны көрсе жүгірген,
Ақылдан мүлде түңілген,
Осыдан дұрыс жол жоқ деп,
Бұл уды судай сімірген
Дененің соқыр көзі еді»
– деп  Шәкәрім бұл жолды құп көрмеген. Ол жан туралы ойламаған затшылдық ғылымның алға шығуына қарсы. Шәкәрімнің позитивизмге сыни көзқарасы туралы кейінірек арнайы тоқталатын боламыз. Сонымен, Шәкәрімнің ойынша жан өлмейді, ол да тән тәрізді өзіне азық қажет етеді. Жан тәннің қожайыны, тән өлсе шіріп басқа түрге ауысады, ал жанның заты ғарыштан. Шәкәрім айтқысы келген үш анығының бірі осы – жанның ажалсыздығы.  
Дүние мақсатсыз емес, өмір мен тіршілік те мақсатсыз емес, барлығының барар жері, мақсатты шешімі бар. Шәкәрім үшін жан тіршілік атаулының көзі. Жан тіршілік тоқтағанда денеден кетеді. Жанның келуінен тіршілік басталып, кетуімен аяқталады. Жан пәниден соң бақилық өмірде тіршілігін жалғастырады. Осы екі жақта да жанға керек азық ол ұждан деген Шәкәрім. 
Ұждан жайлы «Үш анықта», Мен ұждан қайдан шығып тұр десем оған жауап жоқ сияқты. Меніңше, совесть – жанның тілегі. Неге десеңіз, жан жоғалмайтын нәрсе. Сондықтан тезірек жоғарылауға себеп керек қылады. Мәселен, таза дене, толық мінез, ой істер керек қылады. Соның қатты бір керегі совесть – ұждан. Оны осы өмір үшін керек қылмайды, соңғы өмір үшін де керек қылады. Себебі, егер бұл өмір үшін ғана керек болса, ол не пайда, не мақтан үшін болады. Мәселен, атым қалсын, пәленше мені сондай кісі деп халық мені жақсы көрсін деген болады. Онан басқа жоруы жоқ. Себебі, ол совестің иесі жан жоқ, артқы өмір жоқ деп отырса, соқыр табиғаттың жансыз жаратқан бір машинасы совесімен іс қылды не, қылмады не?» –деп жазады [2,41]. 
Ұжданға тиесілі үш қасиет бар. Олар – әділет, мейірім, ынсап. Шәкәрімнің үшінші анығының да шешуі осы – ұждан деген дұрыс. Шәкәрім мұны ар білімі деген. Бұл «Үш анықтағы» қорытынды ой.
Ар білімі жанның ертеңін ойлаудан туған, қиянатсыздыққа, адамшылыққа бастайтын білім. Ол тіршілікте таза болу, адам баласына зиянсыз болу, ертеңгі баратын «шын үйдің» қамын ойлау. 
«Жаныңа қызық жалғанда,
Неменең қалды арманда.
Бұл жалғанда не серік,
Тәңірі алдына барғанда» 

Шәкәрім адам үшін Тәңір алдында, адам баласының  алдында да ең дұрыс жол ар-ұждан деген байламға келген. 
«...Несін сүй, несін сүйме ерік өзіңде,
Нәпсің де ақылың да тұр көзіңде.
Сынау үшін жаратқан бір Иең бар,
Тексерілмей қалмайсың бір кезінде»
– дейді. 
Оның ойынша, «Ұждан – совесть жанның тілегі екеніне нанған кісі қиянат қылғанына қатты кейіп, жақсылық қылғанына жете қуанса керек. Олай болса нанбай ұждан – совесть құры ғана көрініс үшін адамдыққа лайық деген кісіге жақсылық қиянаттың көп айырмасы жоқ болса керек» [2,43]. Шәкәрімнің ар біліміне байланысты ең басты идеясы «...өлген жан өміріне нана алмай ұждан, жанға екі өмірге де бірдей керек таяныш екеніне нана алмаған кісінің жүрегін ешбір ғылым, өнер, ешбір жол, заң  тазарта алмайды» –деген ойында жатыр. Расында, адамның жүрегін тазартуда қандайда ғылымның, өнердің, заңның дәрменсіз екенін ойласақ, оған ар білімі арқылы ғана қол жеткіземіз деген  Шәкәрім ойы өміршең екенін аңғарамыз. Осылай болғандықтан да  ұждан Шәкәрім үшін  ғылымнан да, өнерден де, білімнен де жоғары тұратын, адамшылыққа тән басты қасиет, ақиқатқа бастайтын анықтардың бірі болып саналады. 
«Сыртқы сөзің шын болса,
Ішің толған жын болса.
Жүрегіңде мін болса.
Айтқан сөзің ем емес.
Жүрегі таза адамдар,
Зұлымдықтан амандар,
Қиянатсыз надандар,
Әулиеден кем емес»
– дейді данышпан.
Ұждансыз адам басқа қасиеттердің барлығын зұлымдыққа пайдалануы мүм­кін. 
«...Есің барда елің тап,
Барғанда кірер жерің тап.
Жаратқанның құлысың,
Жағатұғын ебін тап.
...Жалаңдамай сөне қал,
Алла ісіне көне қал.
Бәрінің дәмін таттың ғой, 
У ішкендей өле қал!»
[1,84].
Адамға ең пайдалы іс – жалған дүниеге салқынқандылық таныту. Әйт­песе нәпсінің қызуы жанды күйдіріп, одан шығу қиын болмақ. У ішкендей өле қалудың мәні осы. Шәкәрім дүниеге деген құмарлығыңды сөндір, баратын жағыңды ойла, жаратқан Иеңе жағатұғын ебін тап, ол үшін ардың жолында бол деп отыр.
«…Жоқ, шырағым! Жанымыз 
жоғал­майды,
Екі өмірдің азығы – осы ұждан!
Әйтпесе оған бұл өмір төлеу емес,
Төлеуі: түпсіз рахат, тозбас заман.
Ар, ынсаптың пайдасын жан сезеді,
Өлген соң бәйге аларын біліп тұрған.
Ақ жүрек, адал ниетті бола                     алмайды,
Ұжданның бұл сырына шын нанбаған»
[1,203].
Ұждан жан, көңіл, ой  тазалығы үшін керек. Ол адамға өзін әдепті көрсетудің құралы болып қалмау керек. Ар білімі адамды ниет, көңіл мен жүрек тазалығы арқылы Хақты тануға бастайды.
Шәкәрім «Кейбір діншілдерді қор­лыққа түсіріп жүрген шатақ дін, жалқаулық»– дей келе «...әйтпесе жаратушыда білім бар, өлген соң да бір түрлі жан тіршілігі бар. Жан екі өмірде де азығы – ұждан, совесть деумен еш кемдік көрмейді. Тіпті бұл жоғарылаудың ең зор жәрдемі, үш анық дегенім осы»–деп сөзін түйіндейді [2,44]. Осылайша, мұсылмандық жолдың артықшылықтарын зерделеген. Оның қиянатсыздық жайлы айтқан ойлары Пайғамбарымыздың  «Адам баласына ойымен, сөзімен, яки болмаса ісімен зәредей зиянын тигізбеген адам ғана шын мұсылман атануға лайықты»деген хадисімен үндесіп жатыр. Шәкәрім көздеген ар білімі адам баласын имандылықпен өмір сүруге шақырады.  
Шәкәрім жаратушы анық,  жанда  өлген соң бір түрлі тіршілік болатыны анық, екі өмірге де керек азық ұждан анық деп санаған. Ойшылдың  «Үш анық» дегендегі айтпағы осы.
    
Пайдаланылған  әдебиеттер:

1. Құдайбердиев Ш. Шығармалары /Өлеңдер, дастандар, қара сөздер/. Алматы, 1988.– 339 б.   
2. Ш. Құдайбердіұлы. Үш анық. // Әлем альманах. Алматы, 1991. -19 б.

 

8859 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз