• Заманхат
• 07 Қараша, 2016

СӨЗ АРАСЫ бөтен сөзбен былғанбасын...

Серік  ОСПАНОВ, 
әнші

Талғамы биік әнші, репертуары кілең есті әндерден тұратын Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі Серік Оспанов кейінгі кезде өнер зерттеушілігімен де танылып жүр. Ілгеріректе «Сәкен Сейфуллиннің музыкалық мұрасы» кітабы мен «Сыр сандық» атты Сәкен әндерінің СD үнтаспасын шығарып, халқымыздың арда азаматының мұрасын бір жүйеге келтірді. Ақындық, әншілік, композиторлық өнерді бір бойына тоғыстырған Сегіз серінің өмірі мен шығармашылығына арнап еңбек жазып бітірді. Ұлтымыздың дәстүрлі ән өнері жайлы айтары бар өнерпазбен біз қазақ әндерінің тағдыр-талайы, оларды насихаттау мен зерттеу төңірегінде сұхбаттастық.

ДӘСТҮРЛІ ӘН ӨНЕРІ ЕШҚАШАН ӨШПЕЙДІ

– Серік аға, қазіргі заманда ән өнерінде неше түрлі ағымдар пайда болды. Соған сай тыңдарманның талғамы да өзгерді. Қазір жұрт Абай атамыз айтпақшы, есті әндерден гөрі есер әндерді көп тыңдайды. Әсіресе, жастар жағы қазақтың нағыз өзіндей әндерді тыңдаудан қалып бара жатқанын байқаймыз. Сіздің бозбалалық шағыңызда да осыған ұқсас жағдай орын алған сияқты. Өткен ғасырдың алпысыншы-жетпісінші жылдары эстрада қазақтың төріне ұмтыла бастады. Бұл кезеңде «Дос-Мұқасан», «Қарагөз» сынды ансамбльдердің атағы дүркіреді. Бірақ, сіз сол заман көшіне еріп кетпедіңіз. Эстраданы емес, ұлттық ән өнерін жаныңызға жақын тұтып, осы жолға түстіңіз. Содан жаман болмай, біршама биіктерді бағындырдыңыз. Соның сырын айтып бере аласыз ба?
– Адам жас болған соң еліктемей тұрмайды. Біз де өз заманымызда бар қазаққа әйгілі «Дос-Мұқасанға», өзіміз­дің Жезқазған өңірін­дегі «Қара­гөзге», Қарағандыдағы «Гәк­ку» ансам­бліне елік­тедік, әрине. Солар­дың реперту­арындағы әндерді алып, алақандай ауылы­мызда ансамбль құр­­ғанымыз да бар. Бірақ, түптің түбіне келген кезде эстрада өнері мәңгілік емесін байқадық. Қазір жылт еткен керемет деген өнерпаздар арада төрт-бес жыл өткенде көмескіленіп жатады. Ал, атадан балаға мирас болып келе жатқан дәстүрлі ән өнері ешқашан өшпейді. Менің дәстүрлі өнерге бет бұруыма бірден-бір себеп сол болды.Екіншіден, кішкентайымда құйма құлақ болып өстім деп топшылаймын. Әжемнің баласы болдым да, оның әлдиін естідім. Анамыз айтқан бесік жыры да құлаққа сіңген болуы керек. Әжеміздің ертегісі де болашағымызға әсер етті деп ойлаймын. Ол кісі ертегі айтып жатқанда, теледидар жоқ заманда біз көз алдымызға сондағы кейіпкерлерді елестетіп отыратынбыз. Ертөстік туралы естісек, өзімізді сол батырдай сезінетінбіз. Сол заманда қазіргі ғылыми-техникалық прогреспен миымызды ауырлатқан жоқпыз. Саф таза атмосферада өстік. Сондықтан, қазіргі қаптаған адамға қажеті жоқ ақпараттан ада болдық.
Жүрсін Қосбұлақов деген нағашым да әнші болатын. Ауылдағы үйде тұра­тын бір құлақты  кішкентай радиодан таңертеңнен кешке дейін «Шалқар» арнасы сөйлеп, әндерді беріп жататын. Менің әнші болуыма да осы арна мен нағашымның тигізген әсері мол. Жалпы, Қазақ радиосына айтар алғысым көп. Бірден-бір тәрбиенің көзі болып, ұлтымыздың туын көкте желбіретіп тұрған – осы радио. Сол кезде «Шалқарда» бір әдемі үрдіс болды. Шәмші Қалдаяқов, Кенжебек Күмісбеков, Еркеғали  Рахмадиев, Әбілахат Еспаев сынды композиторлардың жаңадан шық­қан әндерін радиодан беретін. Диктор әуелі мәтінін оқып, бір ауызын әнші орындайтын. Солай қайырмасы да оқылып, орындалатын. Сөйтіп, үш ауыз ән болса, оны үш рет айтқан кезде тыңдаушы  жаттап алатын. Мен де жаттайтынмын. 
Кешке нағашым үйге келгенде менен «емтихан» қабылдайды. Сонда радиодан қандай ән үйренгенімді сұрайтын. Сыдық Мұхамеджановтың «Тербеледі тың дала» әніне байланысты бір қызықты жайтты айтып берейін. Оны радиодан тыңдап алып, нағашым сұрағанда «Екі ғашық қол ұстасып келе жатыр оңаша» деген сөздердегі «екі ғашық» тіркесін «екі қасық» деп айтып берген екенмін. Онда төрт жасар баламын. Сол жастағы бала «ғашық» сөзінің мағынасын қайдан білсін, оған қасық жақындау ғой. Осылай нағашымның ішегін қатырып, күлдіргенмін. Бірақ, кішкентайымда есті­ген, жаттаған әндер санама сақталып қалды. Бірінші сыныпта оқып жүргенімде репертуарымда жиырма шақты ән болатын. Сөйтіп, кейіннен алған мамандығым инженер-құрылысшы болса да, өнер ауылынан табылдым.

АСТАНАҒА ҚОНЫС АУДАРУЫМА ЕЛБАСЫНЫҢ СӨЗІ ҚАМШЫ 
БОЛДЫ

– Аға, өнеріңізбен өрге жүздіңіз. Басқа-басқа Елбасымыз да салған әні­ңізді естіп, ұнатқан екен. Қазақ­станның еңбек сіңірген әртісі атағын алуыңызға да, Астанаға қоныс ауда­руыңызға да сол кісі себеп болыпты. Осының жайын өз аузыңыздан есті­сек.
– Жезқазғандағы Тайжан Қалма­ғамбетов атындағы филармонияда қыз­метте  жүрген кезім. Елбасының Ұлытау өңіріне келген сапарында концерттік бағдарламамен алдынан шығатынбыз. Әнімді сонда естіп, ұнатқан болуы керек. Президенттің шығар­машылығыма да тигізген әсері бар. Иманжүсіптің әнінің төрт-бес шумағын ғана білетінмін. Ән шырқаған кезде анау-мынау әншіден кем айтпайтын Елбасының аузынан осы әннің толық нұсқасын естіп, үйреніп алдым. Жезқазған облысын басқарған Қажымұрат Нағмановтан менде атақ жоқтығын естіген Нұрсұлтан Әбішұлы ұсы­ныс дайындатып, Қазақстанның еңбек сіңірген әртісі атандым. Астанаға қоныс ау­даруыма да сол кісінің сөзі қамшы болды.
Елбасы Жезқазғанға бір келгенде: «Серік, орыстанып кеткен Астананы қазақыландырайық, көштің басын елордаға қарай бұрғаның жөн. Жылына бір рет бас қалада ән-термелеріңмен концертіңді беріп тұрсаң, ана тілімізді өркендетуге, ұлттық дәстүрі­мізді жаң­ғыртуға бірден-бір себеп тудыр­асың» деген соң 2002 жылы Астанаға көшіп келдім.
– Астанада кезінде жұмыс істеген Ха­лық шығармашылық орталығына жетекшілік еткен екенсіз. Қазір Алмас Алматов сынды ұлттық өнерімізде аты бар тұлғалар «елордада дәстүрлі музыка театрын ашу керек» деген ұсыныс айтып жүр. Бажайлап қарасақ, Халық шығармашылығы орталығы соның міндетін атқарған сияқты. Орталықтың жабылуының себебін айта аласыз ба?
– Өкінішке қарай, сол кездегі заман ағымына, мәдениет саласын басқарған адамдардың түсініспеушілігіне байланысты орталық жабылды. Бізде санада қалыптасқан бір жағымсыз түсінік бар. Еуропада білім алған мәдени қызметкерлеріміз төл өнерімізді қа­жет етпейді. Әнші керек болса, Фи­липп Киркоров, Алла Пугачеваны шақырып аламыз дегенді саналарына ұялатып алған. Бұл – мәдениетімізге жат сана. Сол індет тәрізді жайылып, қазір ішімізді жегі құрттай жеп жатқан. Оның соңғы нүктесі Астанадағы Халық шығармашылығы орталығының тарауына барып тірелді. Орталық жұмыс істеген жылдары әнші, термешілердің, күйшілердің конкурсын жиі өткізіп тұратынбыз. Он екі жасқа дейінгі балалардың «Бозторғай» атты ән байқауын ұйымдастырып жүрдік. Ор­талық жабылған соң, соның бәрі тоқтады.  

БІЗДІҢ КӨП ӘНДЕРІМІЗ СОТТАЛҒАН

– Қазір әншілер арасында халық әндерін немесе халық компо­зитор­ларының әндерін эстрадаға салып орындаушылар көбейіп тұр. Осы үр­діске көзқарасыңыз қандай?
– Ақанның, Біржанның, Үкілі Ыбы­райдың әндерін қазір эстрадалық нұсқада жастардың орындауында естіп жүрміз. Алайда, жас әншілердің сауат­­сыздығына қарнымыз ашады. Соларды тыңдап, Гауһар Қаспақова сынды Әсеттің «Қысмет» әнін тамаша орындаса екен дейсің. Мәселен, «Жігіттер» тобы «Балқадиша» әніне әуелгіде жоқ сөздерді қосып, әннің берекесін кетірді. Газетке «Жігіт­терге» қор болған «Балқадиша» тақы­рыбын қойып, мақала да берейін дегенмін. Бірақ, әншілердің сағын сындырмайын деп тоқтадым. Жалпы, қазақ әндерінің тағдыры ауыр болып келеді. Өткен ғасырдың отызыншы-қырқыншы жылдары біздің көп әнде­ріміз сотталған. Оны көп жастарымыз білмейді. Әндеріміздің көбісі «Алла», «Құдай» деп басталған. Мәселен, Ыбырай Алтынсариннің «Кел, балалар, оқылық» өлеңінің әлқиссасы «Бір Аллаға сыйынып» деп келеді. Кеңес заманында осы сөздер алынып тасталды. Жаяу Мұсаның «Сапар» атты әні де 
«Әптиек басы Ясын-ды, 
Қайғыға қайғы қосылды. 
Артында қалған қос ботаң 
«Апалап» кімге асылды? – деп келеді. 
Естайдың «Қорлан» әні де «Бір қыз бар Маралдыда Қорлығайын, Құдайым берген екен күн мен айың» деп айтылу керек. Мұндағы «Құдайым» деген сөзді «Табиғат» сөзіне өзгертіп жібердік. «Балқадишадағы»: «Күйеуің сексен бесте – шал Қадиша» деген жолдар да кейіннен қосылған. «Иманжүсіптің әніндегі»: «Шө­бім болған закуска, суым – сыра» деген сөз де түпнұсқада жоқ. Иманжүсіп өмі­рінде татып алмаған адам.
Жалпы, жастардың халық әндерін, халық композиторлардың әндерін эстра­даға салып айтқанға қарсылығым жоқ. Мәселе, ән орындаудағы сапада болып тұр. Әншілер халықтың мұрасы болып саналатын ән сөздерін, әуенін бұзбаса екен деген тілегім бар. Бұл әндерді ешкім меншіктеп алған жоқ. Тек Абай айтпақшы «сөз арасы бөтен сөзбен былғанбасын».

РЭП – ҚАЗАҚТЫҢ ТЕРМЕСІ

– Көпшілік тыңдарманды Махам­беттің өлеңдерін әнге айналдырған «Алашұлы» тобы, «Тұран» деген этнотоп сүйсіндіріп жүр. Олардың өнеріне беретін бағаңыз қандай?
– Менің рэп стилінде айтылып жүрген қазақ тіліндегі әндерге қарным ашады. Мұны шетелде англо-аме­рикан­дықтар шығарды. Біздің ұғы­мымызға салсақ, бұл – қазақтың термесі ғой. Өнерімізде бұрыннан бар дүние. Ал, шетелдіктер рэпті термемізден жасап алған. Рэп айта­тын­дармен бір теле­бағдарламаға қатыс­қан едім. Со­лар­дың біріне Үкілі Ыбы­райдың «Қал­дырған» әнінің:
«Жасымда болдым балдырған,
Талайды сөзден қандырған. 
Бұл балдырған шағымда,
Ғашық болып жандырған.
Айналайын халқымнан,
Маңдайға шырақ жандырған.
Өнеріңді бір көрсет деп,
Халқым бір қалап алдырған» деген сөздерін келтіріп, «Рэп деген осы емес пе?» деп едім, ол: «Жоқ, мұндай рэп болмайды, оның сөзін өзім жазуым керек» дейді. Сөйтіп, рэп айтатындар шатып-бұтып талғамды бұзып болды.
– Өнерде кездесіп отырған келең­сіздіктерді айтып жатырсыз. Біздіңше, қазір қазақ өнерін зерттеу жағы кемшін болып тұр. Айтылған олқылықтар содан туындауда. Осыған сіздің алып-қосарыңыз бар ма?
– Бізде Ерлан Төлеутай сияқты жақсы өнер зерттеушілер бар. Бірақ, олар сыңарезулетіп, көбінесе мәселені бір жақты зерттейді. «Қожаберген жырау дүниеде болмаған, Сегіз серіні де біреулер ойлап тапты» деген жаңсақ пікірлер содан туып отыр. Әр адам тақырыптың түбіне жетіп барып қорытынды шығару керек. Түсінемін, жаңылмайтын жақ, сүрінбейтін тұяқ болмайды. Бірақ, әр нәрсенің ақиқатын айту парыз. 
Ілия Жақанов сынды білімдар зерттеу­шілер шалғайда жүріп қалғанын пайдаланып, қазір кім көрінген өнер жөнінде пікір айтатын боп жүр. Солардың көбісінің мұрнына өнердің иісі бармайды.

МӘДЕНИЕТ  МЕНЕДЖЕРЛЕРІ 
КЕРЕК
 – Аға, қазіргі жастарды дәстүрлі өнерге оралту үшін не істеуге болады?
– Жастар дәстүрлі өнерден мүлдем мақұрым қалды, ұлттық өнеріміз өшіп бара жатыр деп қазір айтуға болмайды. Өнерге баулитын Қазақ ұлттық өнер университеті сияқты іргелі білім беру ошақтары бар. Аймақтарды айтсақ, Қара­ғандыда Тәттімбет атындағы колледж, Жезқазғанда да саз колледжі жұмыс істеп тұр. Соларда жұмыс істейтін оқы­тушылармен сөйлесіп отырамын. Олар «конкурс жаман емес, бір орынға он адам­дан келді» деп қуанып отырады. Ән бәйгелеріне де қазір автокөлік тігетін жағ­дайға кеп қалдық. Қомақты қаржылай жүлделер тағайындалып отыр. Әншілерге атақ алып беру мәселесі жолға қойылуда. 
– Жастарды өнерге баулитын оқу орындары жайлы айтып жатырсыз. Меніңше, оқу орнын бітірген белгілі бір өнерпаздың жұмысқа тұрып, өмір сүруге жететіндей, отбасын асырайтындай нәпақа табуы қиын. Осыған сіз не дейсіз? 
–  Мен  Ұлытауға жиі барып тұра­мын. Ол алыстау аудан ғой, сонда маман жетіспей тұрғанын көремін. Ауылдағы мәдениет үйінде көркемдік жетекші, оркестрдің жетекшісі, дом­бырашы, баяншы жоқ. Мемлекет «Дип­ломмен ауылға» деген жақсы бағдарлама шы­ғарды ғой, өнерпаз жастар сол бағ­дарламаға ілігіп, ауылға барса екен дейсің. Бұл бағдарлама арқылы орталық жылу жүйесіне қосылған, суы келіп тұрған жақсы жер үй алады. Ол үйдің ауласында бақша егетін жері бар, мал қорасына дейін салынған. Ондай жерге өзімізді жіберсе, қуана-қуана барар едік. Бірақ, жасымыз өтіп кетіп тұр. Қазір артта қалып отырған ештеңе жоқ, үйіне интернет қосқызып алсаң, ағайын-туысымен күнде байланысқа шығып отыруға болады.      
Бір айтатын жайт, бізде қазір мәде­ниет менеджерлері, дұрыс дыбыс опе­­ра­торлары, жарық түсірушілер жоқ. Осы мамандықтарға оқытуымыз керек. Мәдениет үйінің директоры, көр­­кемдік жетекшісі сияқты іскер ұйым­дастырушыларды шығаруымыз қа­жет.    
– Аға, бізде «Мәдениет туралы» заң бар ғой. Оған көңіліңіз тола ма?
– Заңды қайта қарап, айтылған түйт­кілдер түйінін тарқатып, жүйелендірсе деген тілегім бар. Әсіресе, ретке келтіріп, мем­лекет қорғауына алатын тарихи-мәдени ескерткіштер жеткілікті. Әйтпесе, Абылайхан «Сегіз биім, сегіз бидің ішінде семіз биім» деп мақтаған Байдалы бидің басында неге ескерткіш жоқ? Атақты күйші Сайдалы Сары Тоқаның басында неге белгі көрінбейді? Қырық жыл болыс болған, жақсылардың соңы Телғозының Шоңының зираты неге құлап жатыр? Осы айтылғандардың бәрін мемлекеттің тарихи-мәдени мұралар қатарына енгізу керек. Елімізде туризм дамымаған дейміз. Тұлғалар жатқан жерлерді көркейтсек, ел сол жерлерге қарай ағылмай ма? «Аққу», «Гәкку» сынды күмәнді топтарға әртүрлі желеумен ақша таптырғанша, мемлекет істі қолға алмай ма? 
    
ӘР КОМПОЗИТОРДЫҢ БІР 
АРМАНЫ БАР
– Ерлан Төлеутай «дәстүрлі ән өнері туралы жеке заң керек» деген пікірді айтты. Сіз оған қосыласыз ба? 
– Бір білетінім, «Қазақтың дәстүрлі ән өнерін қорлауға болмайды» дегенді заңмен бекіту керек. Бұл бекітілсе, эстрада әншілері халық әндері мен ха­лық композиторлардың әндерін орын­даудан аяқ тартушы еді. Әйтпесе, «Тап-тамаша ән еді, пұшық келіп қор қолды» деген сөздегідей боп тұр қазір. 
– Ілия Жақановтың «Қазақтың классикалық әні енді тумайды» деп айтқаны бар. Бұл жөнінен сіз не айтасыз?
– Бұған қосыла қоймаймын. Бұл мүмкін емес. Әр композитордың бір арманы бар. Мәселен, Шәмші Қалдаяқов көзі тірісінде «Естайдың «Қорланы» секілді бір ән жаза алмадым» деген арманын айтқан. Сол сияқты, әр сазгер осылай армандайды. Меніңше, әнді заман тудырады. Жақсы-жақсы әндер туатын заман да келер.
– Қазіргі қазақ композиторлардың өнеріне қалай қарайсыз? 
– Алтынбек Қоразбаевтан бастасақ, бұл ағамыз жан-жақты жақсы композитор. Бірақ, үш-төрт әнінен кейін әндерін тыңдағын келмейді. Әндерінің бәрі бір сарындас болып кетеді. Кейінгі композиторлардың көбісі сондай. Марат Омаровтың әндері де бір-біріне ұқсайды. Қазіргі сазгерлер жұмыртқа басатын тауық тәрізді әндерінің санына қарайды. Жүз-жүз елу ән шығардым деп мақтанады. Мәселе, ол әндердің санында емес, сапасында ғой. Екі-үш-ақ әнімен тарихта қалуға болады. Өзі «көп шыққан дүниеде сапа» болмайды. Бұл бұ­рын­нан белгілі қағида. Шынын айту керек, оқыған композиторлардан гөрі оқымаған композиторлардың өнері басым. Ол да дәстүрлі өнеріміздің мәңгілік екенін айғақ­тайды. Мысалы, ұлттың уызына жары­ған Мұратхан Егінбаевтің, Кәкімбек Салықовтың, Айтуған Салықовтың, Жа­ғы­­­пар Әлімхановтың, Тұрсынғазы Ра­хы­­­мовтың, Қонысбай Әбілевтің әндері қандай! Жезқазғанда өмір сүріп, дүниеден ерте озып кеткен, «Ана туралы баллада», «Жезкиік», «Неге солай» сынды ғажап әндерді жазған Жақсыгелді Сейіловтің осы әндері әлемді шарлап кетті. Солардың насихаты кемшін соғып жатыр. Соларды насихаттай білуіміз керек.
– Тұрсынжан Шапайдың әндеріне көз­қарасыңыз қандай?
– Тұрсынжан басында тамаша мәнді, мағыналы әндерді жазды. «Дариға-дәу­рен» сияқты үш-төрт әні мықты еді, кейінгі әндері бірін-бірі қайталап кетті.   
– Өзіңіз кезінде Ақмола қаласының атынан «Жігер» ән байқауына қаты­сып, жүлдегер атанғансыз. Сол тәтті есте­­лігіңізді жаңғыртып өтсеңіз. 
– Сексенінші жылдары осындағы Құрылыс институтын бітіруіме шамалы уақыт қалып, диплом қорғауға төрт ай уақыт берілді. Дипломды екі айда жазып бітірдім де, ауылға қайтам деп отырғанда «Лениншіл жас» газетіне «Жігер» фести­валі туралы ақпарат шықты. Қолым бос болған соң оған барып қатыстым. Ақмола облысынан сегіз адам бардық. Ешқайсысы орынға іліккен жоқ, мен ғана лауреат атандым. Негізі маған облыс атынан жолдама берілмеген еді. Әйтеуір, жолым болды. Сонда «Лениншіл жасқа» «Жолдамасыз келіп, жүлде алды» деген мақала да шықты мен туралы. 
– Мазмұнды әңгімеңізге рахмет, аға! Шығармашылық табыстарға кеңеле беріңіз.
Сұхбаттасқан: Аманғали ҚАЛЖАНОВ