• Ел мұраты
• 11 Сәуір, 2017

ЖҰРТТЫҢ ҮНСІЗ ҚАЛУЫ – ЖАЗУШЫ ҮШІН ҮЛКЕН ЖАЗА

Қуандық ШАМАХАЙҰЛЫ, ҚР мәдениет қайраткері, халықаралық журналист

Қазіргі таңда қалай десек те ұлттық әдеби үдерісіміз өз заңдылығымен дамып келе жатқандығына ешкім дау айта қоймас. Оны тоқтап қалды деп дабыл қағу тым әбестік болар еді. Бәрінен де жоқ жаман. Қазір бізде жақсы-жаман болсын, төл әдебиетіміздің аға, орта, жас буын өкілдері бар. Азды-көпті туындылар жасалып, ілдебайлап болса да мемлекеттік тапсырыспен әдеби-көркем туындылар жарыққа шығып та жатыр. Оның бәрі шедевр болмаса да, ішінде ілікке алғысызы мүлде жоқ. Бәрінің де ұлттық рухымыз бен ана тілімізді сақтауға, байытуға, дамытуға қосқан өзіндік үлес, салмағы бар. Бұл саланы сөге-жамандайтындар да бар, «жалық­паған жазушы дейтін заман туды», «әдебиет – ардың ісі болудан қалды», «кім көрінген кітап жазып, шығарып жатыр» дегенді де жиі естиміз. Мейлі, ақша ұрлап, тәнін сатып жүрген жоқ қой, жазсын-сызсын, қатесі болса, көптеп-көмектеп түзетіп, жөнге салармыз. Жалпы, әдебиетке, өнерге әуестенуді кейде айыптай да алмайсың. Қалай десек те, бұл салаға жақын болғандардың жаны ізгі ары таза деп үміттенесің. Өзі классикалық туынды жасай алмаса да, өзгенің еңбегін лайықты қабылдай алатын деңгейі биік оқырман болып қалса, несі бар екен. Сондықтан, оған тыйым салып, күш қолданудың еш мәні жоқ. Жазған кітабы нашар, шынымен-ақ шимай-шатпақ болса, оны ешкім оқымайды, сатып алмайды. Сосын, қашанғы жаза берер дейсің, ақыры, түңіліп қояр, талғамы биік оқырмандар қатарына барып қосылар. Әйтеуір, бар болсыншы, орнында бар оңалар, саннан сапаға да көшерміз. Неше жерден білімді болса да, әдебиет пен өнерді кіршіксіз таза киелі дүние деп білмейтін, тіпті, онымен мүлде санаспайтын тым «технократ» прагматиктердің көбеюінің соңы неше түрлі келеңсіздіктерге әкеліп соғып жатқан жоқ па? Халық сеніп тапсырған жоғары лауазымын пайдаланып қазына тонауға, ел байлығын шетке тасуға, жат жұртқа жалпақтап, ұлт мүддесін сатуға, отанына опасыздық жасауға дейін барып жатқан жоқ па? Белгілі бір ұлт тарихын жалғастырушы жаңа буынның өз сенім-нанымы мен ерекше сана-сезімі болады. Тәуелсіздік жылдарында әдебиетке келген жастардың көбінің қоғамдық позициясы, саяси көзқарастары ХХ ғасыр басындағы ұлт көшбасшылары Алаш көсемдерінің дүниетанымымен үн­дестік тауып жатқаны аңғарылады. Бәл­кім, бүгінгі әдебиетіміздің көзқарасы осылайша ұлттық демократиялық бағытта қалыптасатын шығар. Шынымен, солай бол­ған жағдайда, алдағы 20-30 жылдан кейін қазақ әдебиеті шығыс сөз өнерінде өзін­дік дара сипаты бар, ой-өрісі мен аумағы кең ірі құндылық кеңістігіне айналады. Ол үшін поэзия, проза саласының бәрінде де әуесқой жазғыштар емес, өзінің саналы ғұмырын, өмірінің мән-мазмұнын осы салаға толығымен арнай алатын психологиялық дайын­дығы мықты кәсіби жазушылар туып қалыптасуы керек. Және соған сай сыншылар мен зерттеушілер де қа­лыптасқаны абзал. Алайда, сапасы төмен, көркемдігі осал туындылар белең алса, сын саласы да соған еріп, өзі де қожырап кету ықтималдылығы басым. Әдеби туындының сапасы қаншалықты төмен болса, оған баға беретін көркемдік сын да көбейе түседі екен. Ал, егер, сын­шылардың назарына мүлде ілік­пейтін ортақол шығармалар көбейсе, оған сөз шығындауды артық санайтын үрдіс орын алуы мүмкін. Жалпы, әлемдік тәжірибеге зер салсақ, сынға көп іліккен, зерттеушілердің назарын барынша өзіне аударған туындының көркемдік деңгейі жоғары әрі тың ізденіске негізделгені байқалып жатады. Шын мәнінде, жазушы туындысының тағдыры үшін жұрт­тың үнсіз қалуынан үлкен жаза болмайды. Егер, орыс қоғамында Пушкиндей талантты ақын болмаса, Белинскийдей мықты сыншы да тумаған болар ма еді. Адамзат қоғамының барлық формациясында күллі елдің ұлттық әдебиетінің идеялық ойының деңгейі бұқаралық санадан әрдайым биік болып келген, солай бола береді де. Бүгінгі күні мемлекеттік сыйлық алған шығарманың бәрінің керемет озық үлгіде жазылмағанын оқырман қауым жақсы біледі. Сол секілді мемлекеттік сыйлыққа қолы жетпегендердің бәрінің шығармалары іске алғысыз деуге де еш негіз жоқ. Ондай сыйлықтарды беретін комиссияның өзі неше жерден әділ болуға тырысса да, белгілі бір романның немесе поэманың көркемдік сапасына шынайы баға бере алмайды. Сол себептен, мемлекеттік сыйлық бүгін расымен мықты туынды жасаған хас дарынды жазушыға берілсе, ертең оны қатардағы жай бір ортақол біреуі де алып кете береді. Бірақ, мемлекеттік сыйлық тұрмақ одан зоры да ең мықты хас дарын иесі мен ортақолдау осал жазушыны бір қатарға тұрғызып, теңестіре алмайды. Талант, дарын дейтін табиғи ерекше қабілеттілік – әлде бір сыйлықпен өлшенбейтін дара дүние. Негізі, әдеби сауаты толықтай бар адам өзінің қандай қаламгер еке­нін, кімдердің қатарында, қай тұста жүр­генін біледі. Сондықтан да, жасаған туындысының өлшеміне өз деңгейінде баға бере алады. Соған қарамастан, эстетикалық өлшемді тағайындайтын, әділ баға беретін кәсіби сыншының болғаны талап етіледі. Қазір бізде осы жағы кемшін түсіп жатқан жайы бар. Сыншылар тарапынан бүгінде әдеби-көркемдік өлшемнің қарапайым талаптарының өзі түсіндіріліп жатқан жоқ. Оның екі түрлі себебі бар секілді. Біріншіден, бүгінгі күнге дейінгі 80-ге жуық жылдық тарихымызда идео­логияланған насихаттық әдебиет бізде гүлденіп дамыды. Оның сарынынан әлі арылып кете қойған жоқпыз. Оқырманның да, жазушының да санасынан ескі көз­қарас өшіп кетті деуге ауыз бармайды. Тіпті, сатира секілді кейбір жанрларда 1930 жылдардағы большевиктік үгіт-насихаттың тұрпайы тәсілінің өзі ерекше қатты сақталған. Оны сахнада тұрып алып ұрандатып, жұртқа ақыл айтып, бата беріп жүрген «театр» атын жамылған «тамадалық» әртістердің әрекетінен анық аңғаруға болады. Екіншіден, өткен ширек ғасырда құндылықтар алмасып, дү­ние­танымымызда өзгеріс пайда болды деп жатамыз. Бірақ, оның қалай өзгеріп, қан­шалықты қалыптасып жатқанын анық­­тап көрсетіп жатқан зерттеушілер мен сыншылардың қарасы көрінбейді. Тұр­мыс ауыр, әлеуметтік жағдай төмен, эко­но­микалық дағдарыс тереңдеді дегендей сан сылтаумен әдеби процестің тоқырауын ақтап ала алмайсың. Қазақ баласы «ораза-намаз тоқтықта» деп айтқанымен, дәл мұны әдебиетпен байланыстыруға еш негіз жоқ. Әлемді дүр сілкіндірген роман жазған, оқырманын таңдай қақтырған атақты жазушылар бай-қуатты елдерден шығып жатқан жоқ. Әдетте біз көбінесе, бұрынғы сыншылар мен зерттеушілеріміздің позициясын басшылыққа алып жүрміз. Шын мәнінде, бүгінгі әдебиетке мүлде тың көзқарас пен әдістеме талап етілуі тиіс қой. Соңғы үлгідегі жаңа көліктің ақауын түзеу үшін ескі машинаның, оның өзінде совет дәуіріндегі техниканың қосалқы бөлшегін салуға келмейтіні басы ашық әңгіме. Бұл мәселенің әдебиеттану пәні бойынша білім беру саласына қатысы бар. Көптеген жоғары оқу орындарында қазақ әдебиетінің тарихы тәуір оқы­тылғанымен теория саласы кенже қалып келе жатқан жайы бар. Тәуелсіздік жылдарында көп дүние өзгергендей көрін­генімен дәл әдебиеттану саласына келгенде, оған жасалған іргелі өзгеріс пен жаңару жоққа тән. Негізі, алдымен базалық принциптер толығымен жаңарғаннан кейін ғана оның келесі сатысы туралы әңгіме айтуға болар еді. Жаңа отырғызылған ағашты мың мәрте суарғанмен не пайда, ол күннің көзін көрмесе, бүршік жарып гүлдеуі неғайбыл емес пе. Көркем әдебиет сыны белсенді түрде қарқын ала бастаса, оқырмандардың қы­зығушылығы да арта түсер еді. Теа­тр­лар­дағы сахналық қойылымдарға, көрер­мендерге жол тартып жатқан көркем фильмдерге сын айтылмайтындықтан, сапасыз туындыларға даңғыл жол ашылып жатыр. «Жығылғанға жұдырық» демекші, кино саласына бөлінген қы­руар қаржы-қаражаттың қолды болып, талан-таражға түсуінің салдары сын көтермейтін туындылардың кө­бею­іне ықпал етіп жатыр. Қаржы же­тіс­пеушіліктің салдарынан «арзан­ның жілігі татымайды» дегеннің кері ке­леді. Бала кезінен қиял-ғажайып әлемге құ­мартып, арманның жетегіне еріп, кітап­құ­­марлыққа ден қойған жазушыларды оқып өскен ұрпақтың көбі қаламгерлік жолға түскенін аңғаруға болады. Олай болса, ғылыми фантастикалық шығарманың танымдық маңыздылығы айтарлықтай. Ғылым мен техникалық прогресті бейнелеумен қатар адам баласының арман-мүддесін айшықтайтын болашақ қоғам мен оның философиялық негізі, моральдық құндылығы, эстетикалық деңгейі қандай болады деген сауалға өзіндік өң келбетімен дараланатын жауап іздейтіндігімен бұл жанр ерекшеленсе керек. Әрине, әр ел жа­зушыларының фантастикалық немесе фэнтэзи шығармалары жоғарыда айтылған принциптер негізінде жазылғанымен туын­дының жасалған уақыты мен кеңістігі, өмір сүрген қоғамының құрылымы, ел-жұртының даму деңгейінің өзі жазушының шығармашылығына ықпал етпей қоймайды. Бұл салаға 1920 жылдардан бастап, қоғам­дық ғылымдар фантастикасы деген жаңа ағым келіп енді. Ғылым өндірістік факторға айналған жаңа дәуірде ғылыми жаңалық атаулының табыстары адамзатқа қуаныш пен үрейді қатар сыйлайтын болды. Ғы­лыми-техникалық жетістіктерді дұрыс бағытта пайдалансаң игілігін көресің. Теріс пиғыл­мен жүзеге асырылса, жер дүниенің өзін болмашы тозаңға айналдырып жіберуі де ғажап емес деген пайымнан туған туындылар да осы ағымның еншісінде. Фантастикалық шығарма қай ке­зең­де жазылғандығына қарамастан әр­дайым моральдық үрдіс, рухани дүние жеңіске жетеді дегенді басшылыққа алған гу­манистік көзқарас пен таным алға шы­ғарылады. Өткен ғасыр адамзат үшін дүниетаным мен көзқарас күресінің кең өрістеген дәуірі болды. Фантастикалық және фэнтэзи жанрына да осы жағдай елеулі әсер етті. Ғылыми-техникалық негізге сүйеніп шығарма жазудың хас шебері, атақты қиялгер жазушы Жюль Верн ХІХ ғасырда жазған жиырма шақты романында жүзден астам болжам ұсынған. Оның қиялдарының көптеген бөлігі ХХ ғасырда жүзеге асырылғаны тарихтан мәлім. Әлем оқырмандарына аты мәшһүр Жюль Верннен соң араға қырық жылдай уақыт салып ағылшын жерінде дүние есігін ашқан Герберт Уэльс оның тікелей мұрагері іспетті ізін басты. Уэльс ХХ ғасырдың екінші жартысына дейінгі аралықта қалың оқырманын тамсандырған 20 роман жазды. Соның ішіндегі ең әйгілісі осыдан тұп-тура 118 жыл бұрын жарыққа шығарылған «Ғаламшарлар соғысы» деген кітабы болатын. Герберт Уэльс те дәл Жюль Верн секілді әр романында қиял-ғажайып ойларды ортаға салды. Онысының көбі сол кезеңде шындыққа айналған болса, кейбірі ХХІ ғасырдың еншісіне қалып, бүгінде жүзеге асып жатқан көрінеді. Алайда, екі жазушының ұқсастығымен қатар шығармаларының нысанында елеулі айырмашылықтар да кездеседі. Айталық, Жюль Верн мұхит, теңіз, алыс жолсапарлар мен саяхаттар тақырыбына аса ден қойып қалам тартса, Герберт Уэльс қақтығыстарды, соғыс техникаларының болашағын көбірек бейнеледі. Әлем оқырмандары бүгінде Герберт Уэльс туындыларын «Көрінбейтін адам» (1897) «Ғалым Мороның аралы» (1896) романдары арқылы көбірек таниды. Ал, оның тақырыбының аумағы шын мәнінде өте кең болғанын атап айту ләзім. Уэльс көбінесе, автокөлік, шынжыр табан танкілер, сүң­гуір қайықтар, ұшақтар, шайтан арба, те­лефон, әуе шарлары секілді техникалық құрылғылардың болашағын болжады. Со­ны­мен қатар, әлемді шарпуы ықтимал со­ғыс өрттерін, тіпті өзге ғаламшарлармен арада өтуі мүмкін шайқастарды да қиял елегінен өткізіп қалам тербеді. Тағы бір қызығы, шаңсорғыш, ас үй құралдары секілді әдеттегі тұрмыстық заттардың да болашақта қандай болатындығын алдын ала болжап, жазып кетті. Герберт Уэльс – атомның бөлінуі, ядролық қарулар, лазер сәулесі сынды ғылыми жаңалықтарды болжай білген технологияның ірі қиялгері болғанымен қоғамдық-саяси өмірдің болашағын дәл тұспалдай алмаған жазушы. Қанша дана қиялшыл болса да оның кейбір ойларының орындалмаған тұстары да баршылық. Айталық, оның «әйелдердің үй шаруасынан аспай қалатындығы тура­сындағы» қиялы орындалмады. Ол ХХ ғасырда өмір сүрген британдық азамат, ұлы қиялгер болса да Маргарет Тэтчер деген «темір әйелдің» өз елін басқаратындығын, ғасырлар тоғысында әлемдік саясатқа елеулі ықпал ететіндігін түсінде де көрген жоқ. Германия сынды батыс демократиясы дамыған елдерді айтпағанның өзінде Латын Америкасы елдері, Үндістан, Цейлон, Түркия, Пәкістан сынды шығыс мем­лекеттерінің жоғары билігіне әйелдердің қол жеткізетінін сол кезде біреу айтса, оған, тіпті, Уэльстің өзі де сенбеген болар еді. ХХІ ғасырдың француз тілі әлемге ортақ тілі болады деп ойлады. Бірақ, өзінің ана тілі ағылшын үстемдік етеді дегенді ол білмеді. Соған қарамастан, бұл жанр өте оқылымдылығымен, өтімділігімен әлі де жұрт назарында. Біздің бұл жанр бойынша қалам тартқан жазушылар жоқ емес, болды. Алайда, өкінішке қарай өз дәуірінен асып кете алмады. Қалың оқырманның ыстық ықыласына бөлене қоймады. Ендігі жерде әлем фантаст жазушыларының таңдаулы туындыларын бұрынғыдай орыс тілі арқылы емес, ағылшын, испан, итальян, португал, герман тілі секілді түп нұсқадан тікелей аудару қажеттілігі өмірден туындап отыр. Осыдан бірнеше жыл бұрын «Amanat» атты бір әдеби журнал шығып тұрды. Сол журнал арқылы Қазақстандағы орыстілді әдебиеттің жалпы ахуалымен танысып тұрушы едік. Ол журнал жабылғалы шынын айтсам, орыстілді әдебиеттің бар-жоғынан да бейхабар болып қалдық. Өз басым «Простор» журналының барын бұрыннан білемін. Бірақ, осы бір диаспора өкілдері не жазып, не қойып жүр екен, орыс тілінде жазатын қандастарымыз қай деңгейде, жалпы, осы әдеби процестің жайы қалай екен, журналды бір парақтайыншы деген арнайы мотив маған мүлде тумаған екен. Осыған өзім де таңданып отырмын. Неге олар бізді қызықтырмайды екен? Негізі, білуіміз, тануымыз керек. Мен өзім танитын орыстілді бір ақын бар, Амантай Ахетов деген. Бұрыннан Алматыда тұратын кісі, негізі, Көкшетау өңірінің тумасы болуы керек. Ертеректе жиі араласқан ағам еді, соңғы жылдары хабарсыз кеттік. Орыстілді қазақ ақындардың ішінде біршама шоқтығы биігі осы ағамыз шығар деп ойлаймын, әрине, Олжастан кейінгі. Өйткені, өлеңдерінің тілі орысша болғанымен қазақы идея, ұлттық діл сезіліп тұрады. Қандастарымыздан тыс талай жерлестеріміз де бар ғой. Корей, ұйғыр, татар, орыс, герман, өзбек, қалмақ дегендей. Солардан шыққан ақын-жазу­шылардың бәрі орысша жаза ма, өз ана тілінде немесе қазақша жазатындары бар ма? Мұны да біздің әдебиет институттармыз, университеттердің филология факультеттері зерттеулері керек секілді. Бәрі бір елде тұрады, бірақ, мүлде өзге әлемде өмір сүреді. Бірін бірі білмейді, танымайды. Бұлай болмайды ғой. Жазушылар одағы да бұл мәселеге назар аударуы керек шығар. Байланыс болмаған соң әркім өз қазанында қайнай береді де. Бұлардың бәрі біздің елде туып-өсіп, өмір сүріп жатқандықтан біртұтас қазақ әдебиетін мәуелі алып бәйтерек десек, өзге тілді әдеби туындылар сол ағаштың бұтақтары іспетті болуға тиіс. Көркем әдебиеттің басты миссиясының өзі адамтану деп жатамыз ғой. Ол рас. Әдеби кітап оқымасаң, өзгені тұрмақ өзіңді де өмір бақи тани алмай өтесің. Бұл міндетті атқару үшін жазушы өз шығармасының басты кейіпкерінің ішкі жан-дүниесін жіті зерттейді. Әрине, бұл дегеніңіз, механикалық тәсілмен дәлелдене салатын оп-оңай дүние емес. Ғылыми дәлдік пен көркемдік шын­дықтың айырмашылығы да осында болса керек. Бір адамның басындағы сан­қилы күрделі көріністердің ішкі құ­пия сырлары мен сипаттарының мән-жайын кейіпкеріңнің іс-әрекеттері мен бас­тан кешкен оқиғалары арқылы ашып көр­­сетесің. Сол арқылы оқырман өзі­нің санасында, жан-дүниесінің түкпірінде, жүрегінің түбінде жатып, санасын сан-жаққа жүгірткен, толқытып-толғантқан, мазасын алған, көңілін қалдырып, ренжіткен, сүйсінтіп разы еткен, жек көріп, өшпенділік тудырған барлық сезім үдерістерін таниды. Өзінің ғана емес, өзгенің де ішкі әлемін танып, талай тылсым сырларға қанығады. Адам баласы әдебиеттің осы қасиеті үшін ғасырлар бойы одан ажырамай келе жатқан болар деп ойлаймын. Ал, қазақ қаламгерлерінің теориялық дайындығын тәуірлеу шығар деген пікірдегі адаммын. Өйткені, төл әдебиетіміздің аға буыны да кейінгілер де орыс әдебиетінің классикалық үлгісінен тәлім алды және оларды түп­нұсқадан оқып өсті. Бұл кез-келген ұлт­тың маңдайына жазыла бермейтін зор мүм­кіндік. Себебі, орыстың классикалық әдебиетін, Пушкинді, Толстойды, Чеховты бүкіл әлем мойындайды. Қазіргі ақын-жазушыларымыздың арасында да әдебиет теориясын жетік білетін, сал­мақты-салиқалы ой-пікір білдіре отырып, кез-келген туындыны талдап-тара­зы­лауға біліктілігі сай келетін шебер қалам­герлер жетерлік. Мен олардың арасынан үш-ақ қалам өкілін атап айтайын. Бүгінгі аға буыннан ақын Аманхан Әлімұлы, орта буыннан сыншы Аманкелді Кеңшілікұлы, жас буыннан Аягүл Мантай. Бұл кісілердің теориялық дайындықтары өте жоғары деңгейде деп санаймын. Сондықтан, қандай жазушының қай шығармасын ұсынсаң да, ол туындының композициясын, фабуласын, кейіпкерлердің архетиптерін жіті талдап, таразылап беруге қарым-қабілеттері әбден жетеді. Архетип дегеніміз әу баста, адам қия­лында пайда болып, кейін өзіне тән маз­мұнын тапқан дүние ғой. Бұл өзі, айналып келгенде, архаикалық рәсімдердегі психологиялық схемаларға тән мотив пен тәсілдер емес пе. Ал, композицияға келсек, туынды деталдарының өзара логикалық сабақтасу арқылы қиюласа келіп, біртұтастыққа айналуы. Мұндай бірлікті біздің жазушылар жақсы үй­лестіріп жатады. Шағын әңгімеден бас­тап, романдарға дейін тартымды жа­зылған туындылар баршылық. Егер, ішінара мұндай тәсілдер үйлесімділік таппай жатса, ол жекелеген туындыгердің шеберлігіне, тәжірибесіне сын. Бірақ, шындығын айту керек, жазушылардың арасында теорияға аса ден қоймай өз түйсігімен, табиғи дарын-қабілетіне сүйе­ніп жазатын жандар да кездесіп жа­туы бек мүмкін. Соған қарамастан, шығармасы сәтті шығып жатса, оған таңданудың реті жоқ шығар. Себебі, «шығарма жазудың озық үлгісі мынау ғана» деп ұсынатындай даяр рецепт ешқайда жоқ, шын мәнінде. Әр жазушы әрқалай суреттейді. Жан күйзелткен, көңіл толқытқан оқиғаны басшылыққа аласың да, жазуға отырасың. Мұндай сәтте «теорияда қалай еді» деп ойланып та жатпайсың. Жаратушы Тәңір құлағыңа не сыбырласа, соны жүйткіте бересің. Соңғы кезде жаңадан шыққан кітапты оқымай жатып, пікір айтып тұратындар белең алып бара жатыр. Бір кітаптың тұсаукесері өтіп жатады. Пәленшекеңе сөз береді, ол «кітапты оқып үлгерген жоқпын» деп тұрып, ашық мойындап алады да үйіп-төгіп мадақ айтады. Оқымаса, онда не жазылғанын білмесе қалай соншама көсіліп-көпіріп сөйлеуге болатындығына таң қаласың. Құдды бір көріпкел ме дерсің. Қазіргі әдеби үрдіске дер кезінде баға беретін сыншылардың қарасы тым аз болып тұр ғой. Барларының өзі әдебиет тарихына қарай ойысып кеткен. Аға буын сыншылар мен әдебиеттанушылар Алаш арыстары мен қазақ-совет дәуірінің жазушыларын шиырлап, арқандалған атша айналсоқтап шыға алмай жүр. Әжептәуір көңілден шығатын ойларды «Қазақ әдебиеті» газетінің «Ардың ісі» деген айдарынан ғана көріп қалып жүрмін. Оның өзінде ілуде біреуін ғана тұщынып оқисың. Бізде қазір көшеге шығып таяқ лақтырып қалсаң, әдебиеттанушы ғы­лым докторы мен кандидатының, біл­дей бір профессордың басына барып тиеді. Бірақ, солардың арасынан көшелі сөз айтатын шын ғалымды табу мұң. Әдебиет және өнер институтынан бастап, барлық университеттерде әдебиеттану кафедра­лары бар. Ол жерлерде әдебиетші ға­лымдар сеңдей соғылысып жүр. Былай қарасаң, кез-келген шығармаға ғылыми көркемдік талдау жасауға мүмкіндік ұшан-теңіз секілді. Бірақ, сол қаптаған ғалымдардың ішінен теория саласының маманын табуың тағы да қиынға соғады. Бәрі дерлік тарихпен шұғылданып жүргені. Көбінің айтатыны өткен шақ­тың естелігі, марқұм жазушылардың қолдарына су құйғандары, бірер рет асатудан дәм татқандары т.с.с. Сосын, несін талдасын. Технологиялық прогрестің арқасында бүгінгі күні адам баласы бүкіл әлемді тұ­тасымен кішірейтіп әкеліп алақанына қондырып, көріп отыратын болды. Әлем елдеріндегі ең атақты кітапханалар мен құнды мұраларды да алақаныңа салып қана ашып көре аласың. Кембридж, Окс­форд, Гарвардтың атақты профессор-лекторлерінің дәрістерін ютуб арқылы көріп, тыңдай аласың. Туиттер, Фэйсбук желілеріне шығып, сұрақ қойып жауап алуыңа болады. Бұл әрине, зор жетістік, адам баласының ақыл-ойының жемісі. Алай­да, Интернет дейтін бұл сиқырлы қобдиша адамның ең басты байлығы – денсаулығы мен алтыннан да қымбат уа­қытын да қоса ұрлап жатыр. Әсіресе, жас буын компьютерлік құрылғылардың қос­алқы бөлшегіне айналып кетерліктей қауіп төніп тұр. Егер, бір тәулік бойы ин­тернетсіз кеңістікте өмір сүретін болса, бүгінгі жастардың жағдайлары не болар екен? Қазіргі таңда 25 жастан төменгі буын­ның бәрі дерлік кемінде 8 сағат бойы компьютерге сығалаумен уақыт өткізеді. Ең алғашқы ақылды телефон iPhone пайда болғанына он жыл да толған жоқ. Бастапқы төрт жылдың ішінде ал­ғашқы нұсқасы дереу артта қалды да жетілдіріліп жаңара түсті. «iPhone» телефоны пайда болған кезінен бастап, өзі ғана емес, тұтынушыларының тұрмыс салтын плюс-минусымен қоса өзгертті. АҚШ-тың «Newsweek» жур­налының жазуынша, смартфон қол­данушылардың үштен бірі ұйықтар алдында кітап, газет-журнал оқудың орнына телефонын шұқылап қарауды әдетке айналдырған. Соның салдарынан адамның өзі миы-жүрегі, онекі мүшесі бар тірі жазу машинасына айналып барады деп мәлімдеген. Бүгінгі күні смартфон қолданушылар айына орта есеппен 400 мәтін мессеж (хабарлама) қабылдап, жауап жазатын болған. Бұл көрсеткішті 2007 жылғымен салыстырғанда 4 есе ұлғайған көрінеді. Ал, жас өспірімдер арасында бұл көрсеткіш тіпті жоғары екен. Олар орта есеппен бір айда 8 мыңға жуық мәтін мессежге дейін жеткізеді делінген. Смартфон пайдаланушылардың үштен бірі телефон аппаратының діріліне бой үйретіп алғаны соншалық, сыртқы күштің ондай әсерін сезбейтін халге жеткен. Зерттеушілер бұл жағдайды «сезім синдромы» деп атап, дабыл қағып жатыр. Айталық, Оксфорд университетінің про­фессоры Сюзан Гринфилд дижитал (ци­фрлық) мәдениетінің кері ықпалы туралы жаз­ған кітабында: «Интернет, смартфон қолданудан туындап отырған про­­блемалар қазіргі таңда ғаламдық жылыну үдерісінен күрделі мәселеге айналды. Айналамызда табиғаттың төл болмысының бары көңілге медеу. Адамдардың тірі табиғаттан алыстап, технологияға құлдық ұруы олардың психикасына да елеулі әсер етіп жатыр. Ұйқысырап сөйлеуді, оянбай тұрып жүріп кетулерін, ұйқының қашуын науқас деп қарамайтын болды. Осылайша, өзіміз жасаған технологиямыз айналып келіп бізді зомбиға айналдырып барады» – дейді. Сондай-ақ, адам темпераментінің құбылыстарын зерттеу орталығының директоры Питер Виброу «Компьютер-элек­трондық кокайн» – деп, өз зерттеулерінің нәтижесін тұжырымдаған. Интернеттің қо­­ғам өміріндегі ықпалы жайындағы «The Shallow» дейтін кітабымен Пулитцер сый­лығын алған атақты жазушы Николас Карр «Компьютер, интернет, смартфон алғашқы кезде тұтынушының мүддесіне қызмет етті. Ал, қазір ол құрылғы емес, адам баласының дене мүшелерінің біріне айналып барады» – дейді. Мен бұлардан асырып не айта аламын? Жалпы, бұл технологияның да озығын алып, тозығын тастауымыз керек. Ең бас­тысы, оны өзімізге қызмет ететін құл ете білейік. Керісінше, өзіміз оған тәуелді болып, басыбайлы малайына айналып кетпесек болғаны. Ол үшін төл әдеби туындыларымызды кітаптық нұсқасынан оқуды қайта жаңғыртсақ еш ұтылмаймыз.