- Тарих толқынында
- 12 Сәуір, 2017
Естеліктердегі Әлихан Бөкейхан тұлғасы
Сағымбай Жұмағұл, профессор
Әлихантану – ұлттанудың болат өзегі. Сондықтан, орыс отаршылдығындағы халқын азаттыққа бастаған қыр перзентінің өзгеше бітімдегі бекзат болмысы мен асыл қасиеттерінің беймәлім қырларын тануда естеліктердің алар орны ерен. Ұлт перзентінің жасампаздық ғұмырынан жазылған естеліктердің тақырып аясы барынша кең. Олардан туған жері мен өскен ортасы, ататегі мен ағайын-туысқандары, отбасы мен сыралғы серіктері, балалық шағынан бастап бірегей тұлғасының қалыптасу жолдарын, рухани және ғылыми айналасын, тар жол, тайғақ кешулі саяси-қоғамдық қызметінің белесті кезеңдеріне қатысты қадау-қадау құнды деректерге қанығамыз. Алаш туына біріккен үзеңгілес және мұраттас ақ жүрек жандардың арман-аңсарын, күрескерлік рухтағы достық қарым-қатынасының жарқын сәттері мен қуғын-сүргіннің қара түнек жылдарындағы қасіретін, осынау бес күндік жалғанда ар-ұжданына кір жұқтырмай өткен дегдарлықтарына сүйсінеміз. Ақын Мәшһүр Жүсіп «Ойлайтын елдің қамын ерді жібер, Жерінен суырып алып көрде жатқан» деп барша Алаштың азаттық аңсарындағы өмірлік арманын жырлағанындай, ел тарихындағы бейуақытта ұлттың тұрлаулы тағдырын қолына алған тарлан туралы бұлғақ заман тереңіне бойлатар естеліктердің жазылып, бүгінгі күнге жетуінің өзі бір ғанибет. Отандық тұлғатануға өлшеусіз үлес болып қосылар рухани жәдігерлердің бірқатарын жаужүрек азаматтар сталинизм қиянатын өткере жүріп те жазды. Енді бірі эмиграцияға кетуге мәжбүр болған зиялылардың шерлі толғамдарына өзек болса, кейінгілері тәуелсіздік рухының жемісі. Қалай десек те, нар тұлғаның өнегелі өмірі мен қайсарлыққа толы табанды күрескерлік қызметінің әр кезеңінен жан-жақты немесе жанама, тіптен, мардымсыз дерлік дерек беретін естеліктердің Әлихантанудағы маңызы зор. Алаш ұлының жасампаздық ғұмырынан жазылған құнды естеліктер шоғырында Смахан төре Бөкейхан жазбаларының мән-мағынасы айрықша. Бұл естелік қыр перзентінің тұтас ғұмыры мен қайраткерлік тұғырын танудағы бірден бір құнды дереккөзі әрі бұлтартпас дәйекті айғақтардың бастау қайнары болуымен дараланады. Смахан төренің «Әлекеңнің өмірі» күнделік естелігінде Әлихан Бөкейханның ата тегі, өскен ортасы, азаматтық тұлғасы, кісілік қасиеттері жан-жақты қамтылған. Төте жазумен жазылған қолжазба естеліктер жұқа 18 дәптерден тұрады. Алғашқы он дәптердегі естеліктерді тұңғыш рет Әлихантанушы Сұлтанхан Аққұлыұлы «Жұлдыз» журналының 1996 жылғы №3 санында, қалған 8 дәптердегі үзіндіні 2003 жылдың №3 санында жариялады. Араға ұзақ жылдар салып Сырым Бөкейхановтың қазақ және орыс тілдеріндегі «Өткен күнде белгі бар: мемуарлық жинағында» (2016) Смахан төре Нұрмұхамедұлының аталған естелік күнделігі жеке тарауда, қазақ, сонымен қатар, орыс тіліндегі аударма нұсқасы (аударған Қ.Садуақасов) қамтылды. Бұл еңбектің «Әлихан» (Ақаң), «Смахан», «Елизавета Әлиханқызы», «Смағұл», «Сергей (Өкітай)», «Ата-анамыздың шаңырағы», «Құдайберді әулеті», «Қасенхан Алтынбеков» бөлімдерінің Бөкейхан әулетін танудағы құндылығы ерекше. Смахан төре Бөкейхан (1881-1969 (1964) – Ә.Бөкейханның туған інісі. Әлихан «Смахан сені Мәскеуге, Петерборға, тіпті, Стамбұлға, Мысырға да жібертіп оқыта аламын. Бірақ та, сенің ел арасында болуыңды қалаймын» деп білгендіктен, қалың қазақтың ортасында ұйытқы болып отыруына сенім артқан. Ол Әлімхан Ермекұлының шақыруымен 1913 жылы Арқада құрметті қонақ болған Г.Н.Потанинге қазақ ертегілерін жазып алуына жәрдемдескен. Г.Н.Потанин қазақ еліне жасаған сапарына орай жазылған естелік жазбасында кейіннен «…С особой благодарностью я должен отнестись к Смахану Нурмухамедовичу. Он доставил мне лучших сказочников» деп алғысын білдірді. Смахан төренің «Қазақ» газетінде «Сұңқар» бүркеншік есімімен «Лепсі уезі (Кісі өлімі)», «Темірші», «Тоқырауын (Қарқаралы уезі)», «Яқұп (Жақып) туралы» (Қарқаралыдан), «Қарқаралы», «Қарқаралы оязынан», «Ақшатау», «Қазақтың қалыңмал бітімі» мақала хабарламалары жарық көрген. Бөкейхан әулеті қуғын-сүргінге түскен зобалаң жылдары өз отбасымен бірге інісі Базылханның балаларын бауырына басып, Жетісу өңіріне жылыстауға мәжбүр болады. Сталиндік жүйе қысымына алынған Смахан төре отбасымен Сібірдегі Топчиха мекеніне (қазіргі РФ Алтай өлкесі Топчиха ауданының әкімшілік орталығы) айдалып, одан соң Алтайдағы Алейская стансасына (қазіргі РФ Алтай өлкесі Алейск ауданының әкімшілік орталығы. Алейск қалалық округінің әкімшілік орталығы) жөнелтіледі. Сталин өлімінен соң атажұртқа оралып, Балқаш өңіріне орналасады. Өз қаражатына Балқаш қаласында мешіт салдырып, имандылық жолын ұстанады. Ә.Бөкейханның киген құлақшынын Талдыбейіттегі ата қорымындағы зиратқа лақаттап көміп, 1960 жылдардың басында Талдыбейіттегі Бөкейхандар әулеті қорымында Әлиханға ескерткіш белгі орнатады. Смахан төренің үлкен ұлы Жәңгір Екінші Дүниежүзілік соғыс майданына аттанарына дейін Жамбыл облысының Красногорск ауданындағы орта мектепте оқу ісінің меңгерушісі қызметін атқарған. Сұрапыл шайқастарға қатысып, 1946 жылы елге мүгедек болып оралған. 1979 жылы өмірден өткен. Смахан төренің одан кейінгі перзенті – Балабаршын. Үлкен қызы – Сәуле. 1936 жылы туған Балабаршын Смаханұлы – құрылыс және архитектура саласының маманы. Смаханның елу бес жасында өмірге келген. Әкесі «Қартайған шағымда, ел-жұртымнан жырақта жүргенде туды, кәрі бүркіттің баласыңдай болып өссін» деп атын Балабаршын қойған. Балабаршыннан: Темірлан, Нұрлан, Марғұлан және Лейла атты ұл-қыз тарайды. Жұбайы Әлімхан Алтынбекқызы медицина қызметкері. Бала Әлиханның ұлт тізгінін қолына алған дара тұлғаға айналған кезеңдерінен бастап жат жерде атылған тұрлаулы тағдырын жан-жақты тереңнен қозғап жазған Смахан төре естелігі жан толқытады. Қайраткерлік күреске толы жылдарындағы арман-аңсарын, мұрат-мақсатын «...Әлиханның ойы қазақтың елін, жерін, суын, қалай өмір сүруін білу үшін аралаған. Қала салып, егін салып, бала оқытып, бай-кедей демей-ақ жеткіземін деген ойға кезіп жете алмады. Әлекең «оқыдым» деп басына пайда қылмаған, мал жимаған, үй салмаған, үй тігіп, бие байлап, қымыз ішіп, қазақша дәурен сүрмеген. «Қазағым, елім!» – деп кеткен. Пара алмаған, қазақтың елін, жерін аралап көрген. Өмірін «қазақты ел қыламын» деп сарп еткен...» деп жеткізеді. Естелікте көрініс тапқан қадау-қадау оқиғалардан ұлтына қорған болған тау тұлғалы ағасына деген ет жақын бауырының алабөтен құрмет сезімін, тұтас әулетті ойрандап, шаңырағын шайқалтқан мейірімсіз саяси жүйеге деген бойды кернеген кек пен наланы сезінеміз. «...Әлекең байшыл адам емес, жанның бәрін бірдей көреді. Ешкімнен ешнәрсе алайын демейді, пара алмайды. Қазақтың қамын жеген сорлы, тілеуі қабыл болмай арманда кетті. Есенгелді, Саржан, Кенесары, Наурызбайдай арманда кетті, қайтейін! Дүние жалғанда шәһит, қиямет таңда Алла, ел үшін үшін өліпсің! Туған адам өлмек, жау қолында шәһит болыпсың! Дүниеден кеттің арманда, армансыз кім бар жалғанда, топырағын торқа ғып, рахым айла қылғанға... ...Әлекең айтушы еді: – Қазақ елі – ақылы кірмеген жас бала сияқты. Баланы құшақтап сүйіп отырсаң, төсіңе сиіп жібереді. Қазаққа тиме, өмір, тұрмыс, ғылым көрсетеді, үйретеді, – деуші еді. – Оқу оқы, егін сал, пішен шап, өнер үйрен, ағаш шап, темір соқ, етік тік, мылтық ат, жақсылап ән сал! – деуші еді... ...Қазақ мақалы: «торғай жаңбыр жауса балапанын қорғайды, бұршақ жауса – басын қорғайды». Біздің халқымызға, елімізге басына тас жауды, бірімізді біріміз қорғай алмадық, өлігімізді көре алмадық, тірімізге амандасып қош айтыса алмадық. Орысқа оқ атпай, қылыш суырмай қараған сахарада қарусыз сорлы қазақ!..» Әлихан Бөкейхан – жаһандық деңгейдегі алып саяси тұлға. Әлімхан Ермекұлының Жайық Бектұровқа «Білім жөнінен мамандығы орман шаруашылығы, оның экономикасы болса да, ол Петербургтің, жалпы Россияның сан алуан адамдарымен тікелей араласты. Алғашқы Думаға депутат болып, орыс, Европа елдерінің көркем әдебиетін зерттеді. Көптеген оқымыстылардың, революционерлердің, кадеттердің, үкімет мүшелерінің қалың ортасында жүрді», Қалкен Мәкенбаевқа «Ол кісі Санкт-Петербург Орман техникалық институттың экономика факультетін тәмамдаған. Заң факультетіне Ленинмен қоса экстернат болып емтихан тапсырған. Терең, дария-мұхит білімді ғалым болатын. Шет елдердің тоғыз тілінде еркін сөйлеп, жаза білетін...» деген жан сырында айтылғандай, оның саяси және ғылыми, рухани және мәдени ортасы ұлттық һәм адамзаттық өркениеттің тығыз тоғысуымен дараланады. Сондықтан да, шетелдік соның ішінде орыс қайраткерлерінің қыр перзенті ғұмырының белгілі бір кезеңін қамтып жазған мұралардан қазақ халқының жанашыры, Әлиханды сыйлас досым деп айрықша бағалаған әрі 1913 жылдың маусым айында Алаш көсемі туған Семей облысы Қарқаралы уезі Тоқырауын болысында қазақ ертегілерін жинау мақсатында арнайы сапармен болған Григорий Николаевич Потаниннің (1835-1920) жол жазба естеліктері негізінде Томскіде Сібірді зерттеу бойынша Омбыдағы Географиялық одақтың Батыс Сібір бөлімшесінде оқылған «На притоке реки Токрау» баяндамасы оқшау тұрады (Қараңыз: Сибирская жизнь. – Вторник, 22 апреля 1914 года.). «Сібірдің әлеумет басшысы, ақ жүрек азаматы, білгір саясатшысы» (Міржақып Дулатұлы) Г.Н.Потанин «Летом 1913 года я посетил среднюю часть Каркаралинского у., Семипалатинской области. Я прожил весь июнь месяц в ауле Ермековых в местности Былкылдак; так называется небольшая река, один из левых притоков другой более значительной реки, Токрау, которая течет по направлению к озеру Балхаш... Мой выбор пал на этот уезд потому, что в нем кочует родственник моего друга Алихан Букейханов, на содействие которого я мог рассчитывать; в чем я не ошибся» деп ұлы тұлғалар өсіп-өнген қазақ өлкесінің табиғатын суреттейді. «В 90 верстах моей стоянки на Былкылдаке живет брат Алихана Букейханова Смахан. Так как г. Ермеков предложил служить мне переводчиком при записывании сказок, то я остановился на житье в его ауле и не доехал до Смахана, но он, услыхав о моем приезде, сам приехал в Былкылдак. Его брат Алихан, постоянно живущий в Самаре, не мог этим летом приехать в Каркаралинский уезд, но он прислал письма в край, благодоря которым я познакомился с его друзьями: Хасеном Акбаевым, Якубом Акбаевым, Хасеном Биджановым и др.» деп Әлиханның өзіне жәрдемдескенін құрмет сезіммен атап көрсетеді. Г.Н.Потанин соңғы жылдардағы қазақ даласындағы рухани серпіліс пен оқу-білім алуға деген құлшынысты атайды. Ұлттық оянудағы «Айқап», «Қазақ» басылымдарының өрісті ықпалына екпін жасайды. Ал, Ресей халықтарының ұлы Шығысы массондық ложасы құрамында Ә.Бөкейханмен бірге болған Лев Карлович Чермак (1862-1941), кадеттердің Самара тобының жетекшісі Александр Григорьевич Елшин (1878-1928), Алаш қайраткерінің өтінішімен Түркістан өлкесінде болып, 1916 жылғы патша жарлығына байланысты көтерілістердің жазалаушы әскерлер тарапынан аяусыз жаншылуын Дума мінберінен баяндаған Александр Федорович Керенский (1881-1970) естеліктерінде оның орыс масондығымен байланысы жазылған. Өз кезегінде башқұрт халқының мемлекет және қоғам қайраткері Зәки Уәлиди Тоған (1890-1970) естеліктерінде аласапыран дәуірдің шынайы болмысы баяндалып, Ә.Бөкейхан бастаған ұлт зиялыларының тарихи қызметі жан-жақты көрініс тапқан. Олардың әлеуметін ісін атқарудағы кесек мінезді өршілдігі мен жанкештілігі, ұлт алдында өтелуі тиіс перзенттік парыздарын атқаруға ар биігінен келген тағылымы бас идіреді. Түбі бір түркі әлемімен қатар шетелде тарыдай шашыраған исі қазақ баласын Алаш идеясына ұйыстырар әрі айбын болар ерен тұлғаға деген құрмет тарих толқынында еш толастаған емес. Әлихан рухы азаттық үшін арпалысқан боздақтарға күш қуат беретін жебеушіге айналды. Сондықтан Шығыс Түркістан қазақтарының ұлт-азаттық көтерілісінің қаһарман көсемі Оспан батыр Исламұлының қанды балақ серігі Нұрғожай батыр Молдажанұлы (1912-1986) естелігінде «...Соңғы бітімде орыстар генералдарының басын сұрады. Генерал Банкенің сүйегін бердік. Разборовтың сүйегін бермедік. Өйткені, ол соғыс қылмыстысы еді. Көктоғайдағы орыс елшілеріне Ырысхан: – Сендер 1937 жылы Мәскеуге апарып өлтірген Бөкейханның, Ахмет Байтұрсынның басын әкеліп беріңдер, – деді...» деп ұлт көсемінің құнын даулаған қандастарының өрлігін үлкен тебіреніспен жазды. Ұрпақтар сабақтастығындағы осынау ілкі қасиеттер әлемнің түкпір-түкпіріндегі қандастарымыздың тұла бойларында жаңғырып жатты. Бұл ретте Алаш қозғалысын, Алаш қайраткерлерінің өмірін шетелдерде 42 жыл бойы үзбей «Азаттық» радиосы арқылы насихаттаған, 1967 жылы Алашорда үкіметінің 50 жылдығын Мюнхенде атап өтуге ұйытқы болып, баяндама жасаған, сол баяндамасы Измирде шығатын «Ұлттық әрекет» журналында «Алаш» деген айдармен Әлихан Бөкейханның айшықты суретімен басылып шықан тұңғыш мақала авторы Хасен Оралтай (1933-2010) естелігіндегі тұщымды ойлардың тарихи тұлғаларды ардақтаудағы мән-мағынасы алабөтен. Отандық Әлихантанудағы естеліктерді айтқанымызда, олардың Алаш көсемі өмірінің белесті кезеңдерін тереңірек бажайлауға мүмкіндік беретінін баса көрсетеміз. Мәселен қоғам және дін қайраткері Садуақас Ғылмани (1890-1972) жазбалары арқылы жеткен ІІ Дума мүшесі, 1907 жылы Ә.Бөкейхан тапсырмасымен Түркияда болып, Ресейдің отаршылдық және шоқындыру саясатын әшкерелеген Шаймерден Қосшығұлұлы (1869/1874-1932) естелігінің де маңызы зор. Ә.Бөкейхан бастаған Алаштың елшіл перзенттерінің қазаққа қиын-қыстау күндері қорған, адасқан жұртына тұтқа болып, ұлтпен біте қайнасқан азаматтық қажыр-қайратқа толы ерен ерліктері де естеліктерде жарқын түрде көрініс тапқан. 1916 жылғы жарлыққа байланысты майданның қара жұмысына аттанып, Ә.Бөкейхан басқарған ұлт зиялыларының азаматтық істерінің куәгері болған, 1919 жылдары «Дұрыстық жолы», «Ұшқын» газеттерінің алқа мүшесі, Қарақалпақ АССР-інде әдебиет саласында көп жыл еңбек етіп, өмірінің соңғы жылдарында Мәскеуде тұрған қайраткер Тамимдар Сафиевтің (1898 жылы туған. Өмірден өткен жылы нақты анықталмаған) өлкетанушы М.Ысмағұлов өтінішімен жазылған естелігі (қараңыз: «DANAkaz». – 2015. – №5(19), әкесі Рамазанға Әлихан Бөкейхандай біртуар алыптың атқосшысы болу жазған Қалдыбек Рамазанұлының естелігі (Болат Мүрсәлімнің Facebook әлеуметтік желісіне жариялаған бейне-сұхбаты) үлкен маңызға ие. «Мен марттың 6-сына дейін Минскіде болдым. Әлихан Бөкейханов басында отырған Бұратана бөліміне бардым. Онда Әлихан, Міржақып, Кенжин, Есболов, тағы басқаларды көрдім. Әлихан менен жай-жағдайды, 7-дружинадағы қазақ жігіттерінің жағдайын сұрасты. Бөкейхановтың қолында «Русское слово» газетасы бар. Соны оқып көріп: Милюков, Шингарев, Ред(ван)колар менің жолдастарым еді. Бәрі министр болып кетіпті. Мен бұл жерде не қылып отырғаным, – деп сөз етті, күлді» деген Т.Сафиевтің жүрекжарды толғанысынан Алаш көсемінің «Түймеге жарқылдаған алданбаған» (Сұлтанмахмұт) тектілігіне куә боламыз. Азаматтық сыналар сол бір қилы күндердегі Әлиханның өрлігі мен кесімді мінездегі ірілігіне боямасыз сипаттама берілгеніне сүйсініп, жанынан табылып, сүйеу болған Міржақып Дулатұлы, Асфандияр Кенжеұлы, Мырзағали Есболұлы сынды есіл ерлердің ерен ісіне бас иеміз. Ал, Қ.Рамазанұлының естелігінен «ұлық болсаң кішік бол» деген халық даналығының лебі бойынан ескен дара тұлғаның мәрттігін, кішіпейілдігін жаңа бір қырынан танимыз. Мұраттас ізбасар серігі Жүсіпбек Аймауытұлының жарқын бейнесіне қанығамыз. Ұлт көсемі Әлиханның кіндік қаны тамған Желтаудың жотасынан алқалаған әлеуметке асау заман толқынына жұтылып кетпей, жер жыртып, егін егуге кеңес берген сұңғылалығына тәнті боламыз. Большевиктердің өктем қыспағына алынып, мылтықтың дүмімен туған жері мен елінен Мәскеуге күштеп әкетілер сәттегі анасымен қоштасардағы қыр баласының «Ал, азаматтар, сендердің үкіметтерің орнады... Тоқырауынның екі жағасы қара топырақ, соған егін егіп, өзен суымен суарып, күндеріңді көріңдер. Малдарыңды кедейлерге таратып беріңдер. Таратпасаңдар, тартып алады», – деп, елмен қоштасып отырғанда төбе басынан мылтықтары шошайып, екі солдат келді. Әлихан оларға «Сейчас пойдем, сейчас пойдем» деп, ең соңында Бегім деген шешесінің алдына келіп: «Ана, алыс жолға кетіп барамын. Енді келіп, топырақ сала алмайтын шығармын. Аналық ақ сүтіңді кеш, ақ сүтіңді кеш», – деп, жылап, кимешегін көтеріп, тас боп қалған емшегін иіскегенде, 90 жастан асқан анасының емшек сүті бұлақтай аққанын көрген елдің жыламағаны қалмады. Әлихан анасының маңдайынан бір сүйіп, кетіп қалды. Ол 1922 жылдың шілдесі болатын» деген тебіренісі көзге жас алдырады. Естеліктерде Ә.Бөкейханның қиын-қыстау күндері өзінің Алаш қозғалысы, Алаш Орда үкіметіндегі мұраттас серіктеріне қол ұшын созып, рухани және материалдық қолдау білдіріп отыруына қатысты тың мәліметтер де тұнып тұр. Сталиндік қара түнек жылдары сағы сынбаған ол «Алаш ісі» бойынша жер айдалған серіктерінің жігерін жанитын аталы сөзін айтты. Ел үшін атқарылған кемел істің әділдігі мен өміршеңдігіне иландырды. Алаш идеясына адалдығын сақтап, оларға рух берді. Оны Алаш қайраткері, қазақтың алғашқы биолог ғалымдарының бірі Жұмахан Күдерінің (1891(93)-1938) ОГПУ-НКВД тергеушілеріне берген естелік іспеттес жауабы айқындай түседі. «...Осы тұсты Жұмахан Күдерин былайша еске алады: «Вокзалдан түссек, бізді Бөкейханов күтіп тұр екен. Бәріміз қоршап тұра қалдық. Сол кезде Бөкейханов: «Жігіттер, уақыт аз. Қазір сендерді пойызға салып алып кетеді. Тез әңгімелесіп алайық. Мен сендермен кездесуге әдейілеп ресми рұқсат алып келдім», деді. Біз әңгімелесе бастаған уақытта Сұлтанбек Қожанов пен Есқараев екеуі келді. Әлекең: «Екі топқа бөлінейік. Айтарларыңды айтып қалыңдар», деді. Содан, Қожановқа бір топ кетті. Біз Әлекеңмен әңгімелесіп қалдық. Сонда, Әлекең: «Жігіттер, сендер не үшін сотталып бара жатқандарыңды білесіңдер. Сендерді соттап отырған жүйені де білесіңдер. Ешкімнің алдында кінәларың жоқ! Сендер ел үшін сотталып бара жатқан азаматсыңдар! Мұңаймаңдар! Бастарыңды төмен түсірмеңдер! Алда жақсылық болады», деп шығарып салды. Біз Воронежға барғанша көңіліміз өсіп, күліп-ойнап бардық», деп жазады (Қараңыз: Қойгелдиев М. Алаш көгіндегі күн Әлихан Бөкейхан //old.abai.kz/content/alash-kogindegi-k-n-elikhan-bokeikhan). Алаш қайраткері Ә.Бөкейханмен бірге Ресей Мемлекеттік Думасының мұсылман фракциясында хатшы қызметін атқарған, оның аманатымен эмиграцияға өткен Мұстафа Шоқай (1890-1941), сонымен қатар, Алаш Орда Үкіметі құрамында Ә.Бөкейхан, А.Байтұрсынұлы, Ж.Ақпайұлы, М.Тынышбайұлы, Ж.Досмұхамедұлы, Б.Құрманұлы қатарында болған қайраткер, он сегіз жыл сталиндік ГУЛАГ қорлығын басынан өткерген Әлімхан Ермекұлы (1891-1970), 1942 жылдың мамырында қамауға алынып, РСФСР Қылмыстық істер кодексінің 58-ші бабымен он жылға бас бостандығынан айрылған, Солтүстік Оралға жер аударылған Жайық Бектұров (1912-1998), ұзақ жылдар мәдениет саласында еңбек еткен Қалкен Мәкенбаев (1924) сынды сыралғы сыйлас азаматтарға айтып қалдырған естеліктерінен де ұлыларымыздың кіршіксіз жан әлемін танимыз. Әлімхан Ермекұлы Алаш көсемінің жаратылысы бөлек болмысын, кесек мінезін төмендегіше суреттейді: «...Әлихан ағамыз бетті, көбіне тіке кететін кісі еді. Ол осынысынан беріде көп зиян шекті. Арғы түбі төре. Сонау Тәуке хан әулетінен. Ол да мына біз сықылды бала күнінде қырда өсті. Осыдан ба, айла-шарғыға, қулық-сұмдыққа, ресми мәмлегерлікке шорқақтау еді. Ол мәймөңкелемеуді әсте білмейтін. Жұртты бет-жүзің демей, мінін тіке айтып салатын. Әрине, мұндай кісіні жұрт онша жақсы көре бермейді. Ал, мұндай өткірлік, қатаң мінез аса білімді, әділ, турашыл, бұқпантайды жек көретін, күш-жігері тасыған қайратты адамның ғана бойында болады. Осындай қасиетінен ол жұртқа нанғыш та еді. Алдауға да көп түсіп қалатын еді. Жұрттың бәрін өзіндей турашыл көретін. Қандай ресми, мықты басшы адамдармен сөйлескенде де Әлихан тікесінен кететін. Жылқыда еріні салбыраған, арқасы қырдай, бұлшық еттері тоқпақтай, кеудесі сала-құлаш, тұяқтары күректей, жүрісі қатты, үстіндегі адамды желісі тұрсын, аяңының өзі соғып тастайтын аттар болатын. Қыс ауыр жүк артып, шанаға жеккенде, қалың қарды омыраулап, қамытын екі иығына тигізбей ойнатып, қар басқан жолдың бұлқан-талқанын шығаратын қабырғалы аттар болатын. Біздің Әлихан ағамыз дәл сол тұяғы жерді ошақ орнындай ойып тастайтын, аспанға ұшырған қармен шанадағы адамды көміп, бет қаратпай, арба-шананы ойнақтатып отыратын, құндыздығынан су төгілген тұлпардай еді». Әлиханның психологиялық портретін тануда мұраттас серіктері мен замандас қаламгерлер жарларының естеліктері бір төбе. Мемлекет және қоғам қайраткері Мұстафа Шоқайдың зайыбы Мария Шоқай (1888-1969), Мұхтар Әуезовтің зайыбы Валентина Николаевна Әуезова (Кузьмина) (1904-1977), Әлихан Бөкейханның күйеу баласы, мемлекет қайраткері Смағұл Садуақасұлын ақтық сапарға шығарып салу рәсіміне қатысқан Сәбит Мұқановтың зайыбы Мариям Қожахмет қызы Мұқан келіні (1909-2010), тарихшы ғалым, Әлихан Бөкейханның қызы Лизаның қайраткер Смағұл Сәдуақасұлының біраз мұрағатын әкесіне тапсырғанын жазған Ләйлә Мұхтарқызы Әуезова (1929-1993) естеліктеріндегі шағын ғана айшықтардан Ә.Бөкейханның өзгеше тұрпаттағы сом бейнесін аңғарамыз. Мәселен Валентина Николаевна Әуезова (Кузьмина) «Ондай зиялы, бiлiмдi әрi мысымен адамды басып жiберетiн қазақты көрмедiм», Мариям Қожахмет қызы Мұқан келіні «Бөкейханов келбетті адам екен. Үстінде етегі жер сызған, жағасын алтайы қызыл түлкіден салған қымбат тоны бар. Кескін-кейпі патшадай болып көрінді маған. Такаппар, суық жүзді» деп ағынан жарылып, өзгеше бітімдегі табиғатына бойлайды. Сонымен қатар, сталиндік қуғын-сүргін құрбандарының ұрпақтары, асылдың сынығы іспеттес Ахат Шәкәрімұлы (1900-1984), Гүлнар Міржақыпқызы Дулатова (1915-2010), Үшкөлтай Субханбердина (1927-2008) естеліктері перзенттік сағыныш аңсарында жазылып, Әлиханның отаншылдық рухында қалыптасқан ояну дәуірі алыптарының тау-тұлғаларын әдеби-тарихи бірлікте жеткізуімен ерекше күйге бөлейді. Қазақтың жаңа тұрпаттағы ұлттық элитасын қалыптастырған ұлы дала тумасының кісілік келбеті, ұлық тұлғасы 1926-1927 жылдары КСРО ҒА Одақтас және автономиялық республикаларды зерттеу жөніндегі комитет мүшесі академик А.Е.Ферсман, профессор С.И.Руденко басшылығымен Қазақстан және Алтай бойынша ұйымдастырылған экспедициялары жұмысына қатысқан, экспедиция жұмысы барысында Ә.Бөкейханмен бірлесіп қызмет атқарған Әлкей Хақанұлы Марғұлан (1904-1985), Алаш рухы ұлт қайраткерлерімен сыйластықта болған әкенің тәлім-тәрбиесімен бойына дарыған Қайым Мұхамедханұлы (1916-2004), тоталитаризм қысымына иілместен «Қазақ тарихындағы бір үлкен асқар бел – Алашорданың құрылғаны» деп объективті бағалап, қазақ мемлекеттігінің негізін қалаушы бірегей тұлғалар тұрғысында құрметтеп өткен Бауыржан Момышұлының (1910-1982) сан алуан сипаттағы естелік жазбаларының да Әлихан бастаған ұлт қайраткерлерінің рух дидарын танудағы маңызы ерен. Атап айтқанда, Ә. Марғұлан барша исі қазақ баласының оны шын мәніндегі ұлт көсемі деп шексіз құрметтеп, төбесіне көтеріп ардақтауын: «Ол кезде Бөкейханов секілді қазақтың бірегей ұлдары қудалауда жүрсе де, сондағы жұрт Әлихан Бөкейхановтың құрметіне тай сойды. Қазақ әдетте тек ең құрметті қонағына тай әлде құлын сояды» деген толғанысымен әдіптейді. Алаш көсемінің өмірі мен қайраткерлігі тікелей немесе жанама түрде қамтылып жазылған кейбір естеліктерге кеңестік идеология талабындағы біржақтылық тән. 1946 жылдың желтоқсан – 1947 жылдың қаңтар айларында Ә. Жангелдиннің (1884-1953) өз аузынан тарих ғылымдарының кандидаты Р.И.Голубева жазып алған естеліктердегі Ә.Бөкейханға қатысты құжатты деректер соны көрсетеді. Иә, Әлихан Бөкейханның қайраткерлік тұлғасын танудағы қоғамдық сана серпілісі ұнамды құбылыс. Алаш көсемінің қарапайым кісілік болмыс-бітімінен бастап қайраткерлік тұлғасына, елдік мұраттағы өмірлік мақсатына үңілуде замандастары мен үзеңгілестері жазған естеліктердің мән-мағынасы ерен. Әрине, жоғарыда шолу тұрғысынан қарастырылған әралуан сипаттағы отандық естеліктерді әлемдік мемуарлық естеліктер табиғатымен салыстыра зерделегенде, кемерінен асып жатқан кемелділікті де, жанр талабының қисынымен қабыса бермейтін өзіндік ерекшеліктердің де барын аңғарамыз. Азатшыл рухтағы бұлқыныстарды аяусыз жаншып отырған коммунистік жүйенің имансыз саясатына қарамастан исі қазақ баласының Әлихан Бөкейхан бастаған Алаш идеясына деген құрметі ешқашан толастаған емес. Оған тоталитарлық қысым жылдары жазылған естелік жазбалар толықтай дәлел бола алады. Ұлы дала перзентінің ғаламдық ой-сана биігіндегі сан салалы іргелі ғылыми және рухани мұрасынан қуат алған елшіл ұрпақтың да мұраты тау суындай тасқынды болары хақ.
2335 рет
көрсетілді5
пікір