• Ұлттану
• 19 Шілде, 2017

«ИН-ЯН» ТҰЖЫРЫМЫНЫҢ ТӨРКІНІ

Серік ЕРҒАЛИ, мәдениеттанушы

Тұжырымның маңызы Аттылы бабаларымыз өздерінің миссиясын жақсы білген, ол миссия – бір біріне өтпелі екі (О мен Бұ) дүниенің шебінде тірлік кеше отырып, Жаратқанның кәдесіне жарау. Ал, ол кәде – Жаратқанның ілімін адамзатқа жеткізу. Сон­­дықтан да, о баста сәбидей пәк адамзатты өз уыстарында ұстаған абыздар ілімді таңбалық ұрын жазбамен (руна) ұстағандығы қазір ішінара болса да мойындалған шындық. Біз сөз еткелі отырған «ин-ян» тұжырымы да о бас­тағы Жаратқан ілімінің абыздар қолымен адамзатқа тараған нұсқасы еді дегелі отырмыз. «Ин-ян» тұжырымы ресейлік шығыстанушы, тарих ғылымының докторы Алексей Масловтың дәйе­гіне қарағанда қытайлық даостар І-ІІІ ғасырлар ара­лығында буддистерден алған көрінеді. Тайцзи аталатын таңбаға айналған қос балық тектес таңба да сол кезде кеңінен таралса керек. Будда дінінің туындау қайнары далалық танымға жуықтығы тарихи жағынан сөз болғалы біраз болды. Бірақ ол басқа әңгіменің сұлбасы. Дүние жаратылысы туралы белгілі әфсаналардың бірі б.д.д. ІІ ғасырда жазылып қалған. Сол жазбада есте жоқ ескі заманда дүниені түнекке малынған әлемтапырық (хаос) басып тұрған. Қы­тайларда сақталған миф бойынша ештеңе ажы­ратуға мүмкін емес, бейтәртіп әлемтапырық дүниеге ұзақ уақыт бойы қожалық еткен. Сосын, осы хаостан қос негіз түзіліпті – Ин (түнек) және Ян (нұр). Бұлар ғаламдық кеңістің басты сегіз құбыласын бекіткен. Бұл бағыттар бел­гіленген соң Ян рух Көкті, ал Ин рух Жерді меңгерген. Аталмыш тұжырым дүниенің әмбебап дуалистік сипатын паш етеді: таза ян субстанция аспанға, лай ин субстанция жерге айналады-мыс... Көк-ян субстанциясы, ал Жер-ин субстанциясы. Күн-ян субстанциясы, ал, Ай-ин субстанциясы... Ин – тынымпаздық, ян – қозғампаздық. Ян субстанциясы – туындатады, ал ин – оны өршітеді. Ян субстанциясы ци-демін (жан) бір күйден басқа түрге түсіреді, ал, ин субстанциясы денелік пошымды (тән) түзеді. Аналық пен аталық негіз­дердің белгісі болып табылатын «ин-ян» тұжырымының философиялық мәні: тұтастық пен жікті, дүниенің қарама-қайшылық категорияларын паш ету. Бүткіл жаратылыстың негізгі моделі бола тұрып, ин-ян тұжырымы екі бірдей жайтты алға тартады. Біріншісі – бәрі де ылғи өзгерісте. Екіншісі – қарама қайшылықтар бірін-бірі толықтырады: қара ақсыз бола алмайды және керісінше де солай. Сайып келгенде, адамзаттың болмысы қарама-қайшылықтардың теңгерімі мен үйлесімі көрінеді. Сөйтіп, шығыс және оңтұс-шығыс халықтарына тән бұл пәлсапа түркілерге қаншалықты таныс деген сауалға жауап іздеу – біздің ата-бабаларымыз адам­заттың даналық ойлау жүйесіне үлес қосуға қаншалықты қауқарлы болды дегенге жауап табумен бірдей. Сондықтан, бір қарағанда айтылуы құлаққа тосын «ин-ян» даналық жүйесі жөнінде бас қатыру біз үшін соншалықты маңызды. Оның үстіне «ин-ян» таңбасы қазаққа ойу (ою) ретінде киім-кешектен бастап тұрмыстық заттарда кең қолданыста таңбаланғаны және бар. Алайда, бұл таңбаны әлемдік ғылым әлгі шығыс халықтары мен діни сенімдері арқылы танығандықтан, бұл философияны да солардікі деу бұлтартпас қағидаға айналғаны рас. Дегенмен, біз­дің ойымызша бұл – бар болғаны қасаң қабыл­дамалардың бірі ғана. Біз жа­рия­лағалы отырған дәйектерге қара­ғанда, аталмыш Ин-ян – жер бетіне көшпелі халықтар арқылы таралған дана­лықтың тұғыр­намасы (платформасы). Көшермендердің «ин-янға» таласы

Аталмыш тұжырымның сұлбасы ре­тін­де Ай мен Күннің қазақ танымын­да оппо­зициялық әрі дуалистік әрекеттер мен бейнелер, соған орай диалектикалық үрдістер жеткілікті. Жолайы лингвистикалық сұл­басын атай кетсек: тілдегі «нарт» және «нұр» сөздері Күннің ежелгі әфсаналық бейнесіне қатысты қалған ұғымдар. Шамасы, аса ежелгі нұсқа маңғолдарда сақ­талғандай «нар» – күн болуы керек, ал, Айға қатысты бұл – «сар» сөзі. Бұлардың екеуі де тілімізде туындылық сипатқа ұшыраған: «екі беті нарттай» деген тіркес адам бетін күн бейнесіне теңеуден қалған, шамасы, «нарт» тұлғасы «нар­дың бөлшегі» деген ұғым болуы керек, ал, сар+ай, сар+дар, сар+баз сөздері әу бастағы Айды қасиет тұтып, оны «сар» атаған кездегі жұрнақ ұғымдар. Осыған қатысты айдан «қасиет» ұғымы жұғысты болып, «Қасиетті, киелі кісі» деген тіркестің туындауын армяндардың Сар­кисян тегінің түбірінде қалған: сар+кісі тіркесі назар аудартады. Бұлар ежелгі Сар кісінің, яғни, түркілік абызға қараған ауылдың не рудың ұрпағы екендігіне ден қоямыз. Ежелгі халықтардың Күн мен Айға сарай тұрғызуы олардың әлемдік теңгерім мен үйлесімді сақтау үшін ұлы қос негізді бірдей қасиеттеуге ұмтылғандығында болуы керек. Ондай дәстүр түркілерде де болған. Аталмыш қос негіз адамзаттың қос билігін туындатып қалыптастырғанына көз жеткізуге болады, олар – рухани билік (Сар) пен дүниелік/зайырлы билік (Нар). Сар билігі адамзаттың тәртібі мен сенім-дін институтын қалыптастырып ұстын етсе, қызылдығы Нардай, яғни, шыққан Күннің түсіндей адам қаны монархиялық ел билеу дәстүрінің қалыптасуына түрткі болған нышан.Тіпті, қазақша «күн» сөзі – «қан» сөзінің жіңішке түрі ғана. Түркілердің материалдық билеушісінің «қан» аталуы да осыған қатысты еді. Бұған қатысты танымдық айғақтарды қазбалай түсуге болады, бірақ мақсатымыз бұл жолы – ол емес. Төрелік институт арқылы монархиялық биліктің киелілігі Күн тұқымының қасиеті ретінде танылған. Ал, адам баласының ру­хани түнекке ұшырау сәттерінде Айдай жарқыраған адамдардың туылуы да киелі бетбұрыстар мен кезеңдерді туындатты. Мәселен, Иса пайғамбардың әкесіз насихатталуы оның «нартектілігінде» емес, «сартектілігінде» болатын – ол төре емес, бірақ, қасиеті содан кем емес рухани биліктің киелі өкілі болып туылуында еді. Егер, оның әкесі насихатқа іліккенде ол өзінің ананегізді «тегін» жоққа шығарып, одан туған бала елді басқарып, атанегізді текке көшуі керек еді. Оның мұраты (миссиясы) – елді монархиялық билеу арқылы адамзатты ұйыту емес, рухани билік нығайтуында. Ал, соңғы пайғамбар Мұхамбеттің тағдырында Нар мен Сар қос негізі бірігіп кеткенін жоққа шығара алмаймыз: оның рухани билігі ислам дінін туындатса, ұзақ уақыт бойы халифат құрылып, белгілі бір деңгейде монархиялық төрелік те орнағаны мәлім. Ал, Шыңғыс хан құбылысы нартекті ян рухын тұтушы болды да, оның төрелік тұқымы әлемді биледі.Бұл жайттар – қос негіздің уақыт талабына сәйкес кейде ажырап, кейде кірігіп тұратынын байқатады. Мәселен, Еуразия құрлығын билеген Шыңғыстың тегі Алтын Орданың ыдырауымен нартекті билік сартектілікке көшіп, ресейлік сар (славянша - царь) таққа отырды және оның царь аталуы да биліктің сартектілігін әйгілегеннен туындаған сөз болатын. Яғни, басында Мәскеу хандығы жойылып орнына рухани негізге сүйенген билік орнап, оның өкілі электоратты ұстау үшін ежелгі билік легитимін қалпына келтірген болып «сар» (царь) аталды. Бұл «реформаны» төрелік итіс-тартыстан шаршаған алтынордалық ақсүйектер мен ауқаттылар да амалсыз қолдады. Бұл да әлгі ин-ян тартысының бір көрінісі болатын. Сонымен, «ин-ян» даналығына ора­лайық. Бұл таңбалардың қазіргі белгілі мәні: біртұтас философиялық нысанның «ин» - аналық, «ян» - аталық негіздің нышаны екендігі. Әзірге адамзат бұл ұғымдардан тұтастықтың және қарама-қарсы қос негіздің сы­бай­ластығының фи­ло­софиялық нұс­қа­сын ғана тануда. «Ин-ян» тұжырымы нышан түрінде түркі ха­лықтарына сіңісті екен­дігін, оның бас киімінен бастап, ыдыс-аяғына, тұ­тыну заттарына өрнек түрінде кес­телеп келгендігімен-ақ көз жеткізуге болады. Әри­­не, түркілерде «ин-ян» философиялық жүйесі бол­ған ба, болса қаншалықты ор­нық­қан деген табиғи сұрақ туа­тыны рас. Біздің ойымызша, «ин-ян» даналық жүйесі түркілерде шегіне жеткізіле мең­ге­рілген және ол қарама қарсы қос негіздің кірігуінсіз тұтас болмайтын диалектикалық тіршіліктің мәні ретіндегі мағынаға ие болған. Әсіресе, «Ин-ян» жүйесі қазақтардың ойуындағы бас­ты мәйек. Көшермендер атал­­мыш даналықты тұтастық пен қарама-қайшы­лықтың ғана белгісі емес, іш пен тыс­тың, мән мен түрдің де нышаны ретінде танып, бір бірінен ажырағысыз өмір­лік диалектінің көрінісі қы­лып мойындаған және соны абстракциялық таңбалық жазба болып табылатын ойу-өрнекке негіз еткен.

«Ин-ян» сөздерінің этимологиясы хақында

Әдетте, «ин-ян» даналығының сөз төр­кіндері жайында әлдеқашан отырық­танған шығыс халықтары ләм-мим демейді, олар оны ұмытқан болмаса бұл ұғымдар оларға басқалардан таңылған деуге тура келеді. Бұл халықтар үшін оның мәні ғана сақталған. «Ин» мен «ян» ұғымдарының шығу тегі қазақ тілінде менмұндалап тұрғандығын да жоққа шығару қиын, ол «инге» қазақтың «ін» (сыртқары, енгізуші) негізі, ал «ян» ұғымына «ен» (немесе «аң» – ішкері, енуші, сұғынушы) негізі сәй­кес келеді. Басқаша айтқанда, тұтастық дегеніміз – жіктелген екі негіздің кірігуі, мұн­дай жағдайда бірі енгізуші, екіншісі енуші (сұғынушы) қа­лыпта болатыны айдан-анық. Көшпенділер бұл даналықты жалпы өмірдің өрнегі ретінде қабылдаған: ін – аналық негіздің нышаны, ен – аталық негізге таңба және «ин-ян» сөздеріне қазақтың «ін-ен» сөздерінің сәйкес келуі бекерден бекер емес. Егер біз «іннің» о бастағы кең мағынасы тарылып, бүгінде аңның панасы деңгейіне түскенін ескергеннің өзінде, о баста «аң» сөзінің өзі енуші деген мағынадан алынып отырғандығы айқын. Бұған аң<ан=ен түрленуін ескеру арқылы көз жеткіземіз. Осы жерде түркі тілінде біресе жуандап, біресе жіңішкеріп отыратын (мәселен: ан = ен) сөз-буындар сырттай ғана айырмасы болғанымен, о баста мағынасы жағынан бір-бірінен алшақ кетпеген. Бұған қазақ тілінен мыңдап мысал келтіруге болады және сөздегі буындардың құбылуы тілдің үндестік заңына орайласып, біресе жуандап, біресе жіңішкерумен бертін келе әр түрлі мағынаға ие болып кеткендері де бар. Мұндай заңдылықты ін-ен де басынан кешірген, оның да о баста ін-аң, йін-йан және т.б. нұсқаларының болғандығына күмән аз. Ендеше, көшпелі түркілердің «ин-ян» даналығының атауына да толық еншілес болатындығы даусыз. «Ін» сөзінің семантикасы қазіргі қазақ тілінде ағайынды екі ұлдың кішісін атайтын «іні» сөзінің түбірі түрінде кездеспесе де, аң панасын білдіретін сөз ретінде бар. Біздің пайымымыз бойынша «ін» сөзі о баста «құрсақ» ұғымының басқы баламасы болған, осыдан барып үңгір болмаса аң қазған ін де жердің құрсағы ретінде қабылданып, «ін» сөзі бізге тек аң панасының атауы болып жеткен. «Іні» сөзі сайып келгенде «құрсақтас» – бір іннен шыққандар» деген мағына беріп, кейін тек қана екі ұлдың кішісі түріндегі семантика тұрақтаған. Көшпенділер меншік заңдылығын сақтау мақсатындағы енгізген «ен салу» шаруашылық ғұрпы да «ян» тұжырымына тікелей байланысты. Ен салу негізінен малдың құлағын сұғындыра кесіп алуға қатысты таңбалаумен іске асады. Малдың құлағы бұл жерде «ін» аталатын енгізуші кеңіс рөлін атқарып тұр да, оған сұғындыра (ендіре) кесілген жырық-таңба «еннің» рөлінде. Осыдан келіп әлгі меншіктеу таңбасы болып табылатын мал құлағын ойу «ен» аталған. Бұған қатысты аталық мүшенің атауы – «енек» сөзі де аталған сұғынушы семантикасын мақұлдап тұрған лексема: ен+ек. Сонымен, «Ин-ян» тұжырымына сәйкес бабатүркілік «Ін-ен» тұжырымы қатар болғандығы лексикалық та, танымдық та, философиялық жағынан анық байқалады: ін-құрсақ/ин – аналық сипатты, сұқтырушы мақсаттағы тынымпаз субстанция да, ен-аң/ян – аталық сипатты, сұғынушы мақсаттағы қозғампаз субстанция. Біздің ойымызша, «АҢ» сөзі о баста «ян» сөзінің түркілік баламасы болған. Ін-еннің өмірлік мәні

Сонымен, «ін-ен» (ин-ян) дегеніміз – тұтастықты қамтитын бір біріне кірігуші екі негіз, ендеше оның бірі енгізуші (аналық), екіншісі енуші (аталық) болатындығы міндетті. Егер, бұл тұжырымды қабылдаған отырықшы халықтар аталмыш заңдылықты нышан мен философиялық-діни сипат түрінде ғана тұтынса, көшермендер бұ­ған қоса, оны өмірдің мәйегі ретінде қабыл­дап, тірліктің мәні екенін ұғынып, өнердің көрінісіне айналдырған. Мұны ежелгі ғұндардың шиыршықталған оюынан да бай­қауға болады. Бұл ойу – бүгінгі қазақ ойуының ежелгі түрнұсқасы екен­дігін айту артық: бүгінде қошқармүйіз аталатын ойу бір біріне кіріккен қос тараптық өр­нек түрінде бі­те қайнасқан. Ғұн сыр­мағындағы аша (крест) Көктің таң­­басы да, шыйыр­шық ойу Нар мен Сардың дуализмі, «екі жарты – бір бүтін» тұжырымының ежелгі көрінісі. Көшпелі түркілер қолөнерінің бір саласы болып табылатын ойу («ой» түбірін әдейі көрсете жазып отырмыз) өрнегі бір кеңісті бір-біріне тең келетін екі қарама-қарсы тараптың кірігуі түрінде бейнелейді де, бұл кеңісте басы артық бір нүкте не сызық ұшыраспайды. Осылайша көшермендер Өмір аталатын үдерістегі әрбір құбылыстың текке болмайтындығын, ақ пен қараның, жақсы мен жаманның, қарым (карма) мен қарымтаның бір-бірін толықтырғыш тірлік құрамтасы (компоненті) ретінде мәңгілік диалектикалық заңдылықты паш етумен келген. Бірін-бірі толықтырушы құрамта болып табылатын екі негіздің нышандық кейпі аталмыш жұрттардың әйгілі белгісімен ғана таңбаланбайды, ол сондай-ақ, көшпен­ділердің ойуына да басты ұстам мен талап болған. Қазақ ойуына қойылатын басты талап: бір кеңістің/жазықтың бір бірінің айналық көшірмесі түріндегі егіз фигурадан тұратындығы; бұлар жекелей алғанда өз алдына өрнек болғанмен, тұтастай алғанда бір кеңістің ажырамас қос жартысын білдіреді. Алайда, белгілі мемлекет қайраткері және өнер зерттеуші Өзбекәлі Жәнібеков ойу элементі ретінде «шұғыла» деген атаумен Тайцзи таңбасының сыңарын алып, қазақ ойуын құ­раушы элементтер қата­рына енгі­зіпті. Соған қарағанда, ойуды жасақтаушы алғашқы бұл құрамта күн­шығыс елдеріндегі ин-ян жүйесі тұтас белгімен шектелген болса, аттылар бұл даналық жүйені тұтас бір орнаменттік жүйе­нің жіктелген түрінде қолданып, оның о бастағы шығу тұрпатын да көрсетеді.Мұндай сыңар шұғыла өрнек Есіктен табыл­ған «алтын адамға» тиесілі алтын бұйымдарда да ағыл-тегіл қолданылған. «Шұғыла» сөзінің өзі аталмыш нышан­ның атауына кездейсоқ айналмаған: «шұ­ғыланың» ежелгі нұсқасы шоқ (шоғ)+ла болуы тиіс, мұндағы түбірсөз «шоқ» қазіргі кезде оттың табы немесе көзі ретінде аталғанымен, оны био­логия­лық мәнінде нақтыласақ, оттың «ұрығы» (ұшқын) дегенді аңғартады. Ал, дәл осы өрнек әзербайжандарда бұта аталады. «Өсімдік ұрығы» деген қол­даныста (далалық бұтақты өсімдік – бұта /алабұта) болғанмен, «бута» сөзі санскрит тілінде «отты» (буте – пута – бута) білдіреді. Шүйгін шөп шыққан жерді қазақ та «отты мекен» атайтыны бар. Әзербайжандық бұта өрнегі тамшы түріндегі стилденген от бей­несінің нышаны болып табылады. Бұл өрнек матаға, кілемге, төсеніштерге, бар­лық бе­зен­дірмелі-қол­дан­балы өнер туындыларында кездесе береді. Ендеше, қазақ ойуы өрнектелген түрдегі даналық жүйесі болып табылады және ол ұрын жазу ретінде абыздардың ғана ұғымына негізделген таң­балау дәстүріне айналса керек. Бұл шұ­ғыла өрнегі бүкіл ортаазиялық түркі халықтарына және олармен тығыз байланыста болған тәжіктерге де тән. Өзбек, тәжік халық­тарының тақия­ларына сырылған шұғыла ойуы ежелгі танымдық діни ілімнің қасиетті жұрнағы іспетті. Ортаңғы азиялық өрнектерде тай­цзи таңбасын даралай да, жұптай да пайдалануы – бұл маңды мекендеген халықтардың ин-ян тұжырымын тереңірек ұғып, кеңірек тұтынғанының әрі ерекше қа­дыр тұтқандығының бір куәсі деуге болады. Шығыс, оңтұс-шығыс халықтары өздері қабылдаған түрмен ғана шектелген.

Ін-ен мен түр

Қазақ ойуының даналық жүйенің бей­нелік элементі деуге негіз боларлық деректің бірі – «ойу» - ою сөзі. Бұл сөз киізге басылатын өрнектің атауы болғанымен және оның ойылу үдерісі арқылы әзірленгенімен, «ойу» сөзі шындығында, «ой» деген «ойлану», «даналыққа жүгіну» ұғымының бастапқы нұсқасы. «Ой» зат есімінің «ойу» етістігіне айналуы айдан анық және бұл үрдіс қазақ тілінде кеңінен қолданылған сөзжасам тәсілі. Ендеше, ойу дәстүрі о баста даналық үдерісінің көрінісі мен үдерісі ретінде мойындалған болса керек. Бұл жайт, әсіресе, қазақтардың «түр» аталатын ромб сипатты ойулар жүйесінен көрінеді. Түр: төрткіл дүние – екі өлшемді жазықтағы өмір алаңы, оның төрт бағыты бар екі өлшемді (ені мен ұзындығы) тұтас кеңісті бейнелейді де, оның беті бір бірінен ажырағысыз және бір біріне ін-ен ұстанымы бойынша кіріккен ойудан тұрады. Әдетте түрдегі енгізуші мен енушіге тән өз түстері болады, олар қарама-қарсы түстер: ақ пен қара, қызыл мен көк т.б. Осылайша, «ін-ен» даналық жүйесі «түр» аталатын көшермендердің бейнелеу өнерінің мәйегіне айналған. Қазақ текеметіндегі түр ойуының о баста «ін-ен» жүйесінің таңбалық бейнесі болмауы мүмкін емес және о баста бұл өр­нек абыздардың қол­да­нысында ғана бо­лып, кейін ақсүйектерге, одан олардың қарулы күші болып табылатын аттыларға (кшатрийлік) наным ілімі ар­қылы таралып, өз кезегінде олардан шығыстағы отырық жұрттар қабылдауы әбден мүмкін. Және де өрнектің таралу жолы көшермендер қолымен әлгі елдерге билік құрған жоғарғы топтың ізімен салынуы ықтимал. «Түр» сөзі қазіргі қазақтардың киіз төсенішке жапсырылатын төрткүл өрнегінің атауы болғанымен, бұл әуелде «тір» яғни ежелгі түркілерше «өмір» деген ұғымның жазба нұсқасы аталған деп топшылаймыз. Егер де, Түр жүйесіне дендей ойлансақ, оны ежелгі көшермен бабамыздың жер бетіндегі өмір заңдылығының диалектісі, проекциясы, түрі, бейнесі, өрнегі, сыйқы, пошымы, жазбасы дегендерін түсінер едік. Бұл арада қазақтар мен басқа да түркілерге тән ханды ақ киізге көтеру дәстүрінің әуелгі мәні «түр салынған» (тір, яғни өмір құпиясы жазылған) киізге отырғызып көтеруден басталған деп пайымдауға болады. Ендеше, көшпенділер Түр өрнегі арқылы Өмірді бейнелеп, жазба ретінде қолданған, ал, сол «өмірді» билеушіні әлгі түрдің үстіне жайғастырған, яғни, түр басылған ақ киізге ханды отырғызу – оған халықтың өмірін әділетті (ақ түс) билетудің нышаны ретінде мойындалған. Осыдан барып «ақ киізге хан (қан) көтеру» дәстүрі туындаса керек. «Ақ киізге қан көтеру» тіркесінде Ақ бетке Көктің бөлшегі – Қанды көтеріп дәріптеу де жатыр. «Хан» мен «текемет» Қазақ халқы түр басылған ақ киізді «текемет» атайды. Әзірге бұл ұғымның толық этимологиясы қалпына келген жоқ. Оның күрделілігі де әлгі «ін-ен» жүйесінің о баста киелі (сакральдық) ұғым болуында шығар. Аталмыш сөздің тегін қарастыруды кейінге қалдыра отырып, оған көмегі тиер өзге сөздің мәніне бойлайық. «Хан/қан» сөзі де өзінің шығу тегіне бойлатпай келе жатқан ұғым. Алайда, біздің пайымымыз бойынша бұл сөз сөзжасамның мынадай заңдылықтары арқылы қазіргі нұсқасына жеткен: ан>һан>қан/хан. Сөй­тіп, тағы да әңгімеміз «анға» келіп тіреледі. Бұдан біз халықты билеуші о бас­та аталық негізді, ал оның билейтін жұрты аналық негіздегі «інді» білдіргендігін аңғарамыз және де хан Көктің «өкілі» де, халық Жердің «өкілі». Осыдан келіп, Ақ аспан «ақсүйекті», Қара жер «қарасүйек» ұғымын туындатқан. Осылайша, «ін» мен «еннің» бір бірінен ажырағысыздығы тағы алдан шығады. Бұған қатысты дүниенің төрт бұрышына жайылып кеткен елдердің атауына қосылып жүрген «ан» («ен») жұрнағын амалсыз еске аламыз: жап+ан, брит+ан, ирл+ан, шотл+ан финли+ан, парфи+ан, тұр+ан, ари+ан (иран), нидерл+ан, есп+ан, ал+ан, алб+ан, су+ан, шөм+ен, слаби+ан, құш+ан... Әрине, бұл алуан сөздерді жақындастырып тұрған «ан» (ен) жұрнағы болғанымен, олар әр заманда әр алуан жұрттар мен мемлекеттердің атауына айналған ұғымдар. Әйтсе де, бұлардың бәрінің түбінде бұлайша аталу жолы бар елдерді билеуге аттылы төрелердің қатысы бар деп пайымдауға мәжбүр етерлік тұжырым жатыр. Қос құрамталы бұл сөздердің алғашқы бөлігі анықтауыш сипатты сөз болса, екінші бөлігінің «ан» (ен) сөзінен тұруының өзінде мән бар, ол – сол елді басқарушының белгілі бір киелі дәстүрге сай таңдалған билікке тән мәртебелі таңбалық-сөздік мөрі секілді. Билеушінің аталық негіз екендігін барынша айқын көрсететін әлгі түр басылған киіздің атауы: теке+мет. «Текенің» мүйізді уақ айуанның еркегі екенін еске алсақ, «мет», (мат) сөзінің этимологиясын парсы (ежелгі арилік) тілінен таратқанның өзінде де, оның мәні «ана», «аналық» дегенді білдіреді. Сонда, «текемет» дегеніміздің өзі - аталық пен аналықты біртұтас бейнелейтін белгілі бір жазық/кеңістік болып шығады. Басқаша айтқанда, текемет – аталық-аналық негіздердің тұтасуынан туындайтын «Өмір алқабының» нышаны/таңбасы. Ал, оның үстіне отырушы – сол Өмірді билеуші деген сөз. Сонда, «ел атауы»+ан(ен) формуласы арқылы сол елдің саяси нышанының өрнегі болғандығына көз жеткіземіз. Бұл – басқа жағынан алғанда, көшпелі елдік сипатқа тән дәстүрге ай­налған оно­мас­тикалық рә­міз болса керек. Ежелгі за­ман­дарда ақ киізге (текеметке) кө­терілмеген хан­ның нағыз билеуші екендігі халықпен де, элитамен де мойындалуы мүмкін болмаған жайт. Алайда, бертін келе аталмыш ғұрып тәрк етілген кезеңдерден бастап, бұл жүйе жай ғана «сөз жүзінде» қалып, дүниежүзі бойынша «ел атауы»+ан(ен) формуласы ономастикалық үрдіс түрінде қалып қоймай, елдіктің «ені/таңбасы» ретінде таралып кеткен. Бұл формулаға бағынбайтын мемлекет атаулары олардың дәстүрі аталмыш үдерістен тыс қалған болмаса ол дәстүрді бертін келе басқасымен айырбастаған. Бұл жайттан аңғаратынымыз – хандық саяси институты адамзатқа кеңінен таралған монархияны туындатқан шикізат болғандығы.

Төр мен төрік

Қазақтарда текемет жайылған орын «төр» аталып, қазіргі нұсқасына ие болып, оған отырушының «төре» аталған сыңайы бар. Осыдан тегі көптен бері дау туғызып келе жатқан «түрік» (төрік) сөзінің шығуына еріксіз куә боламыз: түрік ұғымы қазіргі қалыптасқан этимологиялық тұжырыммен алғанда «мығым», «берік» деген мағына өз алдына, о баста әлгі «ін-ен» тұжырымы бойынша Түрдің немесе «тірдің», яғни, жербетілік өмірдің субъектісі, тұтушысы (носителі), билеушісі дегенді білдіреді. Сөйтіп, қазақ тіліндегі айырмасы бір ғана дауыстыға байланысты «тір», «төр», «түр» ұғымдары бір-бірімен барынша тығыз байланыста болған есте жоқ ежелгі заманның киелі (сакралдық) терминдері екендігін пайымдаймыз.Бірақ бұлар ежелгі заманда бірдей айтылып, бір таңбамен жазылған десек қателеспеспіз. Бұлардың сол кездегі таңбалық жазылуы бірдей болып, оның қолданылуы әр түрлі болған. Сөйтіп, бір ғана «ін-ен» даналық жүйесі аттылардың өмірді билеу мен тіршілікті ұйымдастыру философиясын жасақтағандығына бізді еріксіз куәға тартады. Осы жерде текеметтің о баста бір ғана түр салынған нұсқасы болуы ықти­малдығын, алайда, көшермендердің үш жүздік мемлекеттік құрылымы да ежелден келе жатқандығын ескерсек, үш түр салу қашаннан бастау алатынын болжап айту қиын. Өйткені, сақтардың өзі бассақ (массағ+ат), арсақ, қассақ болып (скифтер де, ғұндар да, басқа аттылы елдер де) үш билікке бөлінгенімен, біртұтас абыздыққа қарауы әбден мүмкін, ал, бұл тұтастықты үш түрі бар текемет бізге жеткізген деп топшылаймыз. Дегенмен, қазіргі кезде текеметке үш түр салу дәстүрі бұзылып, отырықтанған қазақтардың қолымен екі не төрт түр, яғни, жұп санды түр салу кең жайыла бастады. Алайда, қазақ дәстүрінде жұп санды дәріптеу атымен жоқ және текеметке бес не жеті түр салу да болмаған құбылыс.

Көктің өміршең конструкциясы

«Ин-ян» даналығына көшпелі қа­зақтың арғы бабаларының тірлігіне мән болған аңшылық көрініс нақты түсінік береді. Сірә, адамзаттың бастапқы өмір салты Көктен саулаған идея сіңіре алу­ға негізделген әрекеттен тұрса керек. Және бұл қабілет адам­заттың терімші-отырық бөлігінен гөрі аңшы-аттылы бөлігіне тән болған. Ал, терімші-отырық мәдениет аңшы-аттылы өркениетінен алған өмірлік тәжірибені жарату мен дамытуға шебер болып келген. Яғни, адамзат қоғамы о баста «ін» принципімен өзінің ойлау жүйесімен ғана шектеліп, дарагөйлікті (индивидуализмді) ту ететін отырық халықтар мен «ен» принципіне негізделген, Көктен идея сауу қабілетімен күн көріп, ругөйлікті (коллективизмді) жалаулататын көшермен жұрттарға бө­лін­ген. Осы жағынан алғанда, отырық халықтардың өркениеті деп жүргеніміз – көшермендердің ықпалынан пайда болған өскін өмір. Егер, өркениетті өмірдің өркен жаюы десек, ол құбылыс тек қана Өмірдің «ін-ен» тұтастығынан туындайды. Іннің пана болуы аңның болуына байланысты болса, отырық жұрттардың өркениеті ылғи да көшермендердің шапқынынан соң өзгеше түрленіп, жаңа өркениеттің пайда болуына апарып соққанын бажайлайтын дәуір туды. Егер, солтұс-шығыстан аттылар ығысып, Тигр-Еппрат қос өзен арасындағы отырық жұртты «шаппаса», Шумер өркениеті туар ма? Солтұстан сақтар басып кірмесе, ежелгі үнді-будда мәдениеті туындар ма еді? Егер, скифтер ежелгі Грециямен араласпаса, грек өркениеті өрлер ме еді? Ұрымға ғұндар басып кірмесе, қазіргі еуроөркениет болар ма? Егер, қазіргі шығыс слабиан жерлерін Алтынорда жайламаса, Ресей империясы туар ма еді? Егер, Сарысу (Хуанхэ: ғұн, хун: ху+ан) маңайын мекендеген ғұндардың үздіксіз шапқыны болмаса, Қытайдың ежелгі мәдениеті қалыптасар ма? Егер, Тұран болмаса, ежелгі Иран болар ма? Дәл осылайша, ежелгі Мысырдың өркениетін аттылардың ықпалынсыз елестету мүмкін емес... Осы сықылды сауалдарға қайта жауап іздейтін заман туды. Өйткені, ержыныссыз жаңа өскіннің туылмайтыны сықылды көшермендердің шапқынысыз, адамзат әлсін әлі туындаған отырық елдердің жаңа өркениетін көре алуы неғайбыл. Қалай болғанда да, адамзат тарихындағы әр түрлі өркениеттердің туындауына көшермендердің отырық жұрттарды шабуы, басып алуы алғы шарт болып табылады. Көшпенділер ареалының «қыр», қала­лықтардың «ой» аталуы да ойды он саққа жүгіртетін ұғымдар. Осы ұғымдар арқылы түркілер өмір салтының маңызы мен мазмұнын сипаттай білген. Демек, ежелгі аттылар өздерінің миссиясын жақсы білген және онысын киелі таңбадай бір сөзге сыйғызған. Бұл құдіретті, көшермендердің бойынан емес, олардың тұтынған ғарыш­тық-жаратқандық конструкциясынан іздеу керек. Жер бетіндегі тарих та, адамзат өмірі де осы адамзаттың қос жынысты жүйесінің бір біріне қатысынан туындап келеді. Адамзат тарихы осы екі өмір салтының бір біріне қатынасы мен байланысынан тұратындай мыңдаған жылды қамтыған оқиғалар тізбегі әлі де жалғасып келеді. Шамасы осы тізбек үзілген мезет «ақырзаман» аталар.... Аңсыз іннің қараң қалатыны секілді, тіпті, іннің қазылмайтыны да аян. Осыдан келіп, Хауа ананың Адам атаның қабыр­ғасынан жаралу принципі өзінен өзі туындайды. Бұл жерде Адам ата көшерменнің, ал Хауа ана отырықтың негізі болғандықтан, осы конструкция миф түрінде адамзатқа беріліп тұр. Әу баста аңшылық пен терім­шілік бірдей пайда болды дегеннен гөрі, аңшылықтың қосалқы шаруасы ретінде терімшілік пайда болған және терімшілікпен бала-шаға айналысқандығы қисынды. Жаңа өмірдің туындауының бастауында Ұлы киенің – Көктің кірісуі басты түрткі болары сөзсіз еді. Мәселен, ұрық жатырға түскенімен, оған Көктен жан жіберілмесе, ұрық жанданбайды да, жаңа өмір туындамайды. Бұдан қазақтың қарапайым ғана «Сабақты ине сәтімен» деген даналығы шығады да: ін мен аң болса да, індегі өмірдің пайда болуы неғайбыл деген пәлсапа шығады немесе пассионарлық қасиеттің дару сәті туралы ой жүгіртуге тура келеді. Демек, мынадай қорытындыға келеміз: адамзат тарихындағы талай өрке­ниеттің пайда болуында аттылардың отырық мәдениетке басқы ықпалының (шап­қынының) болуы міндетті. Көктің өмір­шең конструкциясы идея түрінде туындап, адам ойының алғышартын анықтайды, ол Жербетінде жүзеге асу барысында адамзат даналығының ілкі ілімі болып табылады. Сондықтан да, идея тек қана ой сипатымен ғана емес, киелі өмірді жайнатушы құдіретімен ерекшеленеді. Адамзат тұтынып отырған алуан діндердің тууына түрткі болған ілкі ілімдердің барлығы да – діннің бастауы ғана емес, адамзат өміріндегі ұлы бетбұрыстардың басы. Сол себепті, киелі дін емес, дін негізделген ілім ғана қасиетті! Адамзаттың осыған көңіл бөлетін заманы туды. Әсіре ырымшыл болғанымен, аттылардың діншіл еместігі де осыдан келіп шығады. Ал, ырым дегеніміздің өзі – ғарыштық киелі заңдық нормалар. Алайда, бұл тақырып өз алдына үңги қарауды талап етеді. Идеяны Көктен келетін нәрсе ретінде елестетсек, оның нәрселік (материалық) тұрпаты тамшы болып табылады. Көк­тің конструкциясының құдіреті де, әмбе­баптығы да осында! Көктен «жауатын» сәуле ұшқынын «нұр» (нар) дейді. Бұның жасампаз инфо-энергетикасы – идея. Идея адам бойында ешуақытта да болмайды, ол Көктен ғана келеді! Ешбір адамның «Мен бір идея таптым!» демей, «Маған бір идея келді!» деуі де Көкті (Жаратушыны) амалсыз мойындағаны! Демек, идея – Көктен ұшқындайтын инфо-энергетикалық от, бұта, тайцзидің қасиетті сыңары – Көктен түсер аянның түйірі – ШҰҒЛА! Ол идея Жер­дегі өз сыңарын тапқанда ғана бір өмір өскіні көктеп «ой» аталатын үдеріс басталады.