• Келелі кеңес
• 22 Мамыр, 2018

Рухани жаңғыру және ұлттық бірегейлікті қалыптастыру

Дина ИМАМБАЙ,

Дүниежүзіндегі кез-келген көпұлтты мемлекеттің ұлттық саясатының ең басты бағыт-бағдары – ұлттық және азаматтық бірегейлікті қалыптастыру екендігі белгілі. Осы орайда Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Рухани жаңғыру» бағдарламасы мемлекет құраушы ұлт – қазақ халқының ұлттық болмысын нығайтудың, ұлттық рухы мен ұлттық санасын өрлетіп, өркендетудің қайнар көзі және ұйытқысы, жаhандану заманының тәуекелдерін еңсерудің кілті болып отыр. Яғни, ұлттық бірегейлік – рухани жаңғыру үдерісінің өзегі. Саяси тұрақ­ты­лық та, әлеуметтік-экономикалық даму мен мәдениеттің өркендеуі де ұлттық бірегейлікке қол жет­кі­зуге байланыс­ты. Мақсат-мүддесі ортақ, біртұтас халық қана болашаққа зор сеніммен қарап, «Мәңгілік ел» құра алады. Осы тақырыпқа орай ұйымдастырылған келелі кеңеске әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университетінің оқытушысы, философия ғылымының докторы Жақан Молдабеков, тарих ғылымының докторы Нәбижан Мұқаметханұлы, философия ғылымының докторы Дәулетбек Раев және М.Әуезов атындағы Әдебиет және өнер институтының бөлім меңгерушісі, филология ғылымының кандидаты Тоқтар Әлібек қатысып, өзекті мәселе жөнінде ой-пікірлерін білдірді.

Жақан Молдабеков: – Күн тәртібіне қойылып отырған мәселе бүгінгі таңда елімізді ғана емес, әлемдік мән-мағынаға ие болып отырған, кең талқыланып жүрген ауқымды әрі маңызды екендігі тегін емес. Бұл тақырып әр деңгейде талқыланғанмен де, бір түйінге, тоқтамға жете алмай жүрген жағдайымыз бар екендігі белгілі. Меніңше, бүгінгі таңда ұлттық бірегейлік идеясын қарастырудың жаңа кезеңі келді. Бұл ретте Елбасы Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» бағдарламалық мақаласы Қазақстанның ұзақ мерзімдік даму стратегиясынан туындаған іргелі оқиға болды және ұлттық бірегейлік мәселесін қайта алға тартып отыр. Бұл – бір. Екіншіден, ішкі жағдайымызға байланысты, бүгінгі таңда қазақ халқын тек осы оқиғаға қатысушы ғана емес, осы жаңа бағдардың қозғаушы күші ретінде қарастыру мәселесі қойылып отыр. Бұл ұлттық бірегейлікті қалыптастыруға тікелей қатысты. Үшіншіден, рухани жаңғыру идеясы еліміздің адами капиталын жаңа бағытқа үйлестіре отырып, жаңа деңгейге көтеруді талап етеді. Яғни, бұл адам бойындағы қабілет-қасиеті мен өмірлік тәжірибесін ұштастыру деген сөз. Сондықтан, осы мәселені талқылауға әртүрлі мамандар, түрлі әлеуметтік топ өкілдері қатысып жатса, бұл заңды, әрі табиғи нәрсе. Дегенмен, көп мәселеде терең бара алмай жатқан жайымыз бар. Ол неден туындайды? Себебі біз бір ойды қайталай береміз, бір идеяның ауқымынан шыға алмай жатамыз, т.с.с. Мәселен, кейбір авторлардың көзқарасы міндет үдесінен шыға бермейді. Біз сол авторлардың идеясына бейімделуіміз керек пе, әлде өмірдің талабына бейімделуіміз керек пе? Жоғарыда айтқан үш бағдар дамудың жаңа сатысына, жаңа деңгейге көтерілудің негізі, бастамалары дейтін болсақ, біз сол мәселелерді ең алдымен, дұрыс түсініп, талдап, бүгінгі жағдайға икемдеудің жолын іздестіруіміз керек. Бұл күрделі мәселе. Бірақ, көбінесе проблеманы айтамыз да, іске асыруға келгенде, келте қайырып қоямыз. Бүгінгі әлемдегі және өз еліміздегі эконо­микалық, саяси, ақпараттық, техно­логиялық жағдаят күрделі мәселелерді қойып жатыр. Ал, олардың мемлекетіміз үшін маңызы, әлеуметтік салдары қандай болмақ деген сұрақ төңірегінде ойлануға әркімнің мүмкіндігі жете бермейтінін мойындай қоймаймыз. Сондықтан, ұлттық бірегейлікті қалыптастыру ұлттық, мемлекеттік мүддені ұштастырудан бас­талуы керек. Олай болса, бүгінгі және болашақтағы міндеттерге байланысты ұлттық мүдде ұғымын біз қалай түсінеміз? Ең алдымен, ұлттық мүдде дегеніміз халқымыздың бірлігі және қоғамдық келісім және ұрпақтар сабақтастығы. Ал, қазақ халқы ұлттық бірегейліктің қозғаушы күші болу үшін ұлттық мүддемізді айқындап алу – бірінші кезектегі мәселе. Міне, сондықтан, Елбасымыздың «Рухани жаңғыру» бағдар­ламасын ұсынуы әлеуметтік-мәдени даму қажеттілігінен туындап отыр. Бұл баршамызға ортақ, әрқайсысымызға әртүрлі деңгейде қатысты өткір, өтімді, өнегелі мәселе. Осы орайда адам капиталын қалыптас­тырудың негізі – білім мен ғылымның дамуында бірқатар кемшіліктер бар екені жасырын емес. Философ ретінде айтар болсам, гуманитарлық ғылымдар теориялық жағынан әлі де жетілмей жатыр. Өйткені, білім мен ғылымды көтеретін де, дамытатын да теориялық негіз бен ғылыми ізденістер. Қай салада болмасын, әсіресе, біздің әлеуметтік-гуманитарлық салада осы мәселе кенже қалып бара жатқанын біз мойындауымыз керек және осы бағыт­та ақылдасатын мәселелер көп. Тың идея­лардың, ізденістердің жүйелі түрде іске асы­рылмауының бір себебі де осында жатыр. Осы тұрғыдан қарағанда, біз рухани жаңғыруға жаңа кезеңде жаңа серпін беру үшін терең, әрі ауқымды көзқарас болуы қажет. Ал, мұның өзі теориялық дайын­дықсыз болмайтын нәрсе. Сондықтан, бұл мәселеге кәсіби көзқараспен бірге әріптестік әрекет керек. Әр түрлі сала өкіл­дері күш біріктіріп, нақты әрекет ететін болса, онда айтылып отырған мәселелердің дұрыс шешімін табудың мүмкіндігі анықтала бастайды. Бізге бүгінгі таңда керегі де осы ғой. Дәулетбек Раев: – Расымен де бү­гінгі таңда рухани жаңғыру деп тарихшылар өз бетінше, әдебиетшілер өз бетінше, әркім өз са­ласы тұрғысынан қарастырып жатыр. Ал, ұлттық бірегейлік дегенді біз өте ауқымды ұғым, күрделі категория ретінде түсінуіміз керек. Мысалы, қазір ұлттың ағзасын әртүрлі апаттардан қалай сақтап қалу керек? Ұлттық кодты жаңа заманға сәйкес жаңғыртудың жолдары қандай? Жалпы ұлтымыздың психологиялық, моральдық күш-қуаты қандай? Айталық, хандық дәуірдегі батырлар мен билердің, жалпы елдің рухани күш-қуаты сол кездегі халықтың жеңісіне әкелді. Ал, бүгінде осындай ұлттық күш-қуат, әлеует бізге керек пе деген тұста біз ойлануымыз керек сияқты. Сондықтан, ұлттық бірегейлік деген ұғымға жан-жақты қарауымыз керек. Тарихшылар да, философтар да, мәдениеттанушылар да, экономистер мен менеджерлер де кәсіби әріптестік тұрғысынан бірлесіп, осының барлығын жан-жақты зерттейтін болсақ, теориялық мәселелердің шешімін табуға болады. Ал, енді теориялық жағы бір басқа, прагматикалық жағы қалай болмақ деген мәселе бар. Дәл қазір көшедегі жазуларды қарасаңыз, барлығы шетел сөздерімен жазылған, шетелдік мәдениетті жарнамалайды. Міне, сондықтан, «Рухани жаңғыру» аясында ұлттық бірегейлік пен ұлттық тұтастықты қалыптастыру үшін шындығында бізге көпшілік қауымның араласуы, әріптестігі, жұмыла кірісуі керек деп ойлаймын. Қоғам деген де, адам ағзасы сияқты біртұтас дүние. Мысалы, қазір ағзаны емдеуде дәрігерлер батыс медицинасының әдіс-тәсілдерін қолданады. Ал, неге өзіміздің ұлттық ем-домымызды қолданбасқа? Ондай дәстүрлі медицинамыз бар ғой. Соны неге қайта жаңғыртпасқа? Біздің ағзамызға өзге елдің дәрі-дәрмектері зиянын тигізуі де мүмкін ғой. Неге біз Гиппократты жатқа білеміз, ал, Өтейбойдақты танымаймыз? Яғни, менің айтпағым, бүгінгі таңда қазақ қоғамына, қазақ ағзасына не керек? Оның күш-қуатын арттыру үшін қандай дәрі-дәрмек керек? Міне, осы жағынан бізде тиянақты зерттеулер жоқ. Сондықтан, мына ұлттық бірегейлік дегенде, ұлттың өзінің тұтастануы тұрғысынан жан-жақты ғылыми көзқарастардың қажет екендігін аңғарамыз. Ал, әр жерден жұлып алып, айта бергеннен ештеңе шықпайды. Мысалы, экономистер қазақтың шаруашылықты жүргізу мәдениеті туралы айтпайды. Бұл жаңағы адами капиталға барып тіреледі. Мәселен, қазақтың төрт түлік малға өріс таңдауы, қыстау, көктеу, жайлауы мен күздеуі бар. Мұны сол мәдениеттанушы немесе экономист айтуы керек. Яғни, ұлттық бірегейлікті қалыптастыру үшін осындай біртұтас көзқарас болмайынша, әр тұстан үзіп-жұлып ақыл айтудың бізге пайдасы жоқ деп ойлаймын. – Ұлттық бірегейлік дегеніміздің өзі ортақ тіл бірлігі, мәдениет бірлігі негізінде жүзеге аспай ма? Олай болғанда, қазіргі ресми тілдің басымдығы жағдайында ұлттық бірегейлену процесі қалай жүріп жатыр? Нәбижан Мұқа­метханұлы: – Ұлт­тық бірегейлік деге­німіз, бір мем­лекеттің бүкіл әлеуеті мен күш-қуатының өл­шемі. Мемлекеттің іш­кі бірлігі деген ке­шенді мәселе. Сондықтан, Елбасы рухани жаңғыру деп жайдан-жай бастама көтеріп отырған жоқ. Ал, енді ұлттық бірегейлікті қалыптастырудың бірнеше ерекшелігі бар. Біріншіден, қазақ мемлекетінің тарихи тағдыры өте күрделі. Сондықтан, осы елде тұрып жатқан барша азаматтың басын қосу, ұлтты, халықты біртұтастандыру үшін кешенді іс-шараларды жүзеге асыру керек. Мәселен, шетелде жүрген этникалық қазақтарды Отанға оралтудың өзі ұлттық бірегейленудің нақты бір шарасы деп білемін. Елбасы «Рухани жаңғыру» бағдарла­масында ұлттық код туралы айтты. Біздің дәстүрлі мәдениетіміздің бүкіл өзегі сонда. Егер, мемлекет өзінің тілін, дінін, ділін, ойлау жүйесін, құндылықтары мен көзқарастарын ұлттық код, ұлттық дәстүр негізінде құрса, онда қоғам да біртұтастанады. Әрине, құндылық пен көзқарастар заманның өзгеруіне, жаңғыруына байланысты үнемі толықтырылып отыратын құбылыс. Сондықтан, ұлтты біртұтастандыру процесі үздіксіз жүре береді. Екінші мәселе, қазақ тілінің мемлекеттік тіл ретінде жалпы Қазақстанда өмір сүретін халықтарды біріктіретін және бірегейлендіретін негізгі код қызметін атқаруына байланысты. Біздің мемлекеттік, ұлттық құндылықтарымыз да осы мемлекеттік тіл негізінде қалыптасуы тиіс. Бірақ, қазақ тілі өзінің осы басты функциясын әзірге толық атқармай отырғаны жасырын емес. Ел тәуелсіздігі – біздің басты құнды­лығымыз. Оған ешқандай күмәндануға да, нұқсан келтіруге де болмайды. Тәуелсіздігіміз бен территориялық тұтастығымыз – бұл екеуі мызғымайтын құндылық. Үшінші құндылығымыз – санадағы тұтастық. Бұл мемлекеттік сана. Мейлі қандай ұлттың өкілі болсын, бүкіл Қазақстан азаматтарына ортақ болуы тиіс мемлекеттік сана. Бұл ретте «Мен Қазақстанның азаматымын, осы елде өмір сүріп жатырмын, Қазақстанға менің азаматтық борышым бар» деген сананы қалыптастыру керек. Бүгін уақытша мына жерде тиын-тебен тауып, байлық жинап алып, ертең сырғып кететін ойдағылар бізге жат. Мінекей, ұлттық бірегейлікті осы тұрғыдан қарастыру керек деп ойлаймын. Оған қол жеткізу үшін санада үлкен өзгерістер жасау керек. Ал, санадағы өзгерістердің негізі неде? Жоғарыда айтқанымыздай, ұлттық кодымызда. Оның басты өзегін тіл құрайды. Біздің рухани қуатымыз да, тірегіміз де ұлттық тілде жатыр. Кез келген мемлекеттің тілі осындай міндеттерді атқарады. Мысалы, біз университетте шетел тілдерін оқытамыз. Ал, неге шетелдіктер өз тілдерін соншалықты бізге тықпалап жатыр? Жайдан жай ма? Өйткені, олар өздерінің құндылықтарын, көзқарастарын қабылдатқысы келеді. Мұның бәрі ең алдымен тіл арқылы келеді. Ал, біз өзіміздің мемлекеттік тіліміздің рөлін осы күнге дейін толық түсінбей отырмыз. Тіл жай ғана коммуникация, байланыс жасау құралы емес. Ол сананы қалыптастырушы, өзгертуші, құндылықтарды енгізуші рөлін атқарады. Сондықтан да, Қытай мемлекеті арнайы қаржы бөліп, көптеген елдерде Конфуций орталықтарын ашып жатыр. Тілмен бірге діл келеді, мәдениет келеді, ойлау жүйесі өзгереді. Бұл бізді ойландыруға тиіс мәселе. Ал, енді өзіміздің мемлекеттік тілде сана-сезімімізді, құндылықтар жүйесін қалыптастырмай тұрып, ел ішіндегі біре­гейлікті жүзеге асыру деген қиын нәрсе. Сондықтан, оны жалпы халық, Қазақстанда өмір сүретін кез-келген ұлттың өкілдері дұрыс түсінуі керек. Басқа мемлекеттердің барлығында осындай. Айталық, Иранда немесе Кореяда сол елдің тілін мойындамай көріңіз. Мүмкіндік бере ме сізге? Бермейді. Не үшін? Өйткені, ұлттың қуаты осында тұр. Ел болашағына деген сенім де осыдан басталады. Осы сенім ұлттық құндылықтардың негізінде болу қажет деп ойлаймын. Жаңа дәуірде ұлттық салт-дәстүрді, тарихты жаңғырту дегеніміз ұлттық дәстүрдің заманға қарай іріктелуін, сұрыпталуын білдіреді. Мен бұл тұрғыда өткен әдет-ғұрпымыздың барлығы керемет еді деп айтпаймын. Ол сол кездегі қоғамға, сол кездегі тұрмысқа үйлескен құндылықтар. ХХІ ғасырда отырып, ХІХ ғасырдың салт-санасымен өмір сүруге болмайды ғой. Сондықтан, бұл жерде қандай салттарды қалдыруымыз керек, олардың нағыз жауһары мен алтыны, қауызы қай жерде дегендей сараптама керек. Осындай терең екшеуден өткізіп, іріктеп алғанымыз жөн. Одан кейін балабақшадан бастап, университетті бітіргенге дейін осы ұлттық бірегейлікті қалыптастырудың идеологиялық құжатын қабылдау керек. Сол бағытта тәрбие жұмыстары жүргізіледі. Осы орайда айта кетерлігі, білім беру саласында қазір түрлі мүдделер қақтығысы жүріп жатыр. Шет елдер өз құндылықтарын тықпалауда. Бұқаралық мәдениет үлгілері қаулап барады. Қазақ қай кезде де интел­лектуалдық деңгейі, шығармашылық қабілеті өте жоғары халық. Бейімделуге де икемді. Сондықтан, бұрын империя болған мемлекеттер біздің жерімізге де, елімізге де көзін қадап отыр. Тіл арқылы, мәдениет арқылы жұмсақ жаулау олардың бірден-бір қолданатын тәсілі. Бұл орайда біздің білім беру жүйеміздегі бағдарламалар сын көтермейді. Жалпы бұл салада тек әлемдік стандартты басшылыққа алуға болмайды. Әрбір мемлекеттің өзіндік ұлттық құндылықтары, басымдықтары бар. Бұл абстрактілі нәрсе. Сондықтан, біз әлемге бет алған екенбіз деп, кез-келген қызарған нәрсенің барлығын қызық көріп, енгізе беру қауіпті. Шынын айту керек, бұл салада түрді жобаларды, бағдарламаларды қабылдар алдында көптеген зерттеулер жүргізу керек. Ұлтымызға керек нәр­селер ғана қабылдануы тиіс. Бірақ, біз өз мамандарымызға сенбей, шетелдік сарап­шылардың пікіріне жүгінетін болдық. Мәселен, гуманитарлық білімдер бойынша шетелдіктердің билігіне бас ұрудың қаншалықты негізі бар? Мейлі, жаратылыстану ғылымдарын айтпай-ақ қояйық. Міне, осындай күмәнді тетіктердің өзі кешенді зерттеулер жүргізуге мүмкіндік бермейді. Мен соның ішінде жүргендіктен айтып отырмын. Соның салдарынан біздің біраз ғылым салалары көшірмеге айналып барады. Нағыз терең ойлар, нағыз жаңа идеялар еркін ойлаумен келеді. Ал, біздің зерттеушілерде еркіндік аз. Біріншіден, уақыт еркіндігі аз. Үш айда сен жүргізілген жұмысың туралы есеп тапсыруың керек. Ғылым деген ұзақ мерзімнің, терең ойдың нәтижесі. Осы мәселе біздің білім және ғылым министрілігінің қаперінен тыс қала беретіні өкінішті. Ағылшын тілін жақсы білсе болды дейді. Ал, ұлттық сана, ұлттық құндылықтар ше? Сана қай тілде сөйлейді? Біраз тіл білеміз ғой. Сіз қай тілде ойласаңыз, сол тілдің құндылықтары көз алдыңызға келеді. Сондықтан, азаматтарымыздың барлығы қазақ тілін жетік меңгергенде, бірінші кезекте қазақша ойлана білгенде ғана ұлттық бірегейлік жүзеге асады. Тоқтар Әлібек: – Біздің қоғамда сіздер айтқан мәсе­ленің барлығы әбден қор­даланып қалған. Елбасымыз осыны терең түсін­геннен кейін, рухани жаңғыру туралы бастама көтеріп отыр. Ұлттық бірегейлікке байланысты айтарым, шын мәнінде қазақ халқы – Қазақстандағы мемлекет құраушы халық. Ал, қалған этностар соның төңірегінде топтасуы тиіс. Сондықтан, біз үшін ең басты мәселе – қазақ халқының болмысын, тілін, дінін, ділін жетілдіре жаңғырту. Менің ойымша, «Рухани жаңғыру» бағдарламасы шын мәнінде сондай үлкен үдерістерді талап етеді. Ұлттық код, ұлттық сана, ұлттық жад, тарихи жад деген түсініктер бар. Бұлардың барлығы айналып келгенде, біздің өткеніміз, тарихымыз. Қазір ақпараттың дамыған заманы ғой. Айтыңызшы, қазақ сияқты он миллион халқы бар қандай ұлт бір-бірімен басқа тілде сөйлеседі? Осыны көз алдыңызға елестете аласыз ба? Жоқ. Ол тек біздің Қазақстанда ғана бар. Екі қазақ бір-бірімен орысша сөйлеседі. Бұл біздің әбден құлдырап, төмен түскендігіміздің белгісі. Сондықтан, осындай бір үлкен серпіліс қажет. Нәбижан дұрыс айтып кетті. Серпіліс жасау үшін шын мәнінде өткенімізге оралуымыз керек. Мысалы, өзінің бүкіл салт-дәстүрін, әдет-ғұрпын, әдебиетін, тарихын білмеген адам келешекке қалай қадам жасайды? Тарихын, дүниетанымын, болмысын білмеген ұрпақ қандай елдің жоғын жоқтайды? Бүгінгі таңда қазақ ұлтын сақтап қалу – өзекті мәселенің бірі. Егер, біз ХХІ ғасырдың басына дейін аман жетіп, тілімізден айрылсақ кім кінәлі? Міне, бұл жағынан бізде алаңдайтын жайттар өте көп. Жақан ағамыз дұрыс айтты. Ең бірінші, іргелі зерттеулерге негізделген ғылым болуы керек. Қазір бізде іргелі ғылым жоқ деп айтсам, жаңылмаймын. Әрине, жекелеген ғылыми ізденістер, іс-шаралар бар шығар. Бірақ, жүйелі зерттеулер, ғылымдағы тұтастық, сабақтастық деген жоқ. Президент ұсынған бағдарламаның негізін жасайтын гуманитарлық ғылым емес пе. Егер, гуманитарлық білім болмаса, рухани жаңғыруды насихаттау, жүзеге асыру мүмкін емес. Жоғарыда Нәбижанның айтқаны шындық. Жуырда менің өзім сарапшылар кеңесіне алты жоба ұсындым, бірақ, ешқайсысы өтпеді. Шетелдік сарапшыларға қазақтың ғылымы, тарихы мен тілі керек емес. Біздің сансырап кеткеніміз сонша, сарапшы етіп кімді алатынымызды білмейміз. Бұның өзі ғылым мен білім жүйесіндегі кемшіліктерге келіп тіреледі. Әр саланың өз ерекшелігі бар, оны түсіну үшін маман керек. Егер, ол жобаны басқа бір саланың адамы қараса, ол қайтіп өтеді? Сонда біз ғылымды қалай дамытпақпыз? Президенттің ұсынған бастамаларын қалай іске асырамыз? Қазақ тарихына қатысты деректердің көбі бізге ауызша, тарихи жад арқылы жетті. Осыдан бірнеше жыл бұрын М.Әуезов атындағы әдебиет және өнер институты «Мәдени мұра» бағдарламасы бойынша 100 томдық «Бабалар сөзін» шығарды. Бұл еліміздегі ғана емес, дүние жүзіндегі үлкен бір жаңалық болды. Неге? Себебі, дүниежүзінде фольклоры дәл осылай сақталып қалған елдер кемде-кем. Сондықтан, бұның маңызы өте жоғары. Ал, енді осыдан келіп шығатын тағы бір мәселе бар. Біз сол «Бабалар сөзін» шығарғанда, бүкіл жинақтаған мұраның 30 пайызын ғана пайдаландық. Ал, 70 пайызы әлі сол күйінше тұр. Бұл кітаптар бір-екі мың данамен шықты да, көпшілікке жетпей қалды. Өйткені, мәдени-рухани мұрамызды насихаттау жағы кемшін. Жоқ десе де болады. Бұл кітаптар ғылыми тұрғыдан да әлі зерттелмей жатыр. Академиялық басылымдарды зерттеу керек. Оның ішінде көркем мәтін де, басқа мәтін де бар. – Бұл жұмыстар «Мәдени мұра» бағдарламасының жалғасы болуы керек еді ғой? Яғни, жинақталған том-том кітаптарды зерттеп-зерделеу, халыққа жеткізу кезеңі жүргізіліп жатыр ма деген сұрақ туады. – Әлбетте. Біз маман ретінде оны жарыққа шығардық. Ол деректердің түпнұсқасы шағатай, қадім жазуы, одан кейінгі төте жазу мен латын сияқты әртүрлі қаріптермен бізге жеткен. Енді оларды тарихи деректермен салыстыру, зерттеу керек қой. Бір ғана «Бабалар сөзінің» ішінде тіл де тұр, тарих та тұр, философия да тұнып тұр. Ғылымның бүкіл саласы соның ішінде. Ал, енді осыны зерттеу жағы кемшін болып отырғаны рас. – «Рухани жаңғыру» бағдарламасы аясында қолға алынған «Жалпы­қазақ­стандық мәдениетті қалып­тастыру» деген жоба бар. Ал, жалпы­қазақстандық мәдениеттің өзі қазақтың дәстүрлі мәдениетіне негізделуі тиіс. Міне, осы жоба аясында «Мәдени мұра» бағ­дарламасы кезінде жинақталған материалдарды неге кәдеге жаратпасқа? Мысалы, «Балапан» арнасы балаларға неше түрлі хабарлар, бағдарламаларды ұйымдастыру кезінде сол 100 томдықтан алуға әбден болады ғой. Тоқтар Әлібек: – Мен тағы қайталап айтамын, бұл мәселенің кілтипаны көп. Біздің институт, мысалы, «Ұлттық фольклор – рухани жаңғырудың тұғырнамасы» деген жобаны арнайы комиссияға ұсынды. Бірақ, ол өтпей қалды. Ал, енді, қазір телевизиядағы хабарларды алайық. Соның ішінде ұлттық мәселеге байланысты бағдарламаларды өте сирек көреміз. Себебі, ұлттық мұраға ешкім қызықпайды. Барлық телеарнада қаптап кеткен шетелдік сериалдар. Еңбектеген баладан еңкейген қартқа дейін соны қарайды. Ал, біздің отандық туындыларымыз қайда деген сұрақ туады. Оның барлығы жаңағы 100 томның ішінде тұр. Егер, мен режиссер болсам, фольклордың өзінен мыңдаған серия шығаратын едім. Нәбижан Мұқаметханұлы: – Менің прагматикалық көзқарас керек дегенім сол ғой. Теория жүзінде керемет, ал, оны іске асыратын тетіктеріміз жоқ. Соған ынталы адамдар жоқ. Көрші өзбек елі жуырда түріктердің фильмдерін көрсетуді тоқтатыпты. Себебі ол фильмдерде бірін-бірі қылмысқа итермелеу, өсек-аяң, психологиялық қысым жасау, т.с.с. теріс қылықтар көп болғандықтан, мемлекет оған тыйым салған. Ал, біз әлі күнге дейін үнді мен түріктердің жылауық сериал­дарын қоюды тоқтатпай отырмыз. Менің үйімнің қасында бір шіркеу бар, соған келетін адамдардың жартысынан астамы қазақ. Жарайды, ересек адамдар келсе мейлі ғой. Кішкентай балаларды соның ішіне жетектеп кіріп бара жатқанда, менің жүрегім ауырады. Осының барлығы бізде ұлттық тәрбиенің әлсіреуінен болып жатыр. Тоқтар Әлібек: – Біздің институт 100 томдық «Бабалар сөзін» шығарумен тоқтап қалған жоқ. Институт директоры Уәлихан Қалижановтың басшылығымен тағы да 150 томның жобасы жасалды. Өйткені, жүз томдыққа көптеген дүниелер кірмей қалды. Тіпті, дүниежүзінде мұндай тәжірибе болған емес. Тұңғыш жоба болғандықтан, қиындықтары да көп болды. Сондықтан, қалған мұрамызды 50 томдыққа жинақтап, тиісті орындарға жібердік. Жалпы халық мұрасы екіге бөлінеді. Біреуі – фольклор, авторы ұмытылып кеткен, ауызша жеткен шығармалар. Екіншісінің авторы бар: айтыстар, ақындар шығармашылығы, билер сөзі, т.с.с.. Осыларды топтағанда тағы 100 том шығады. Біз бұның да жобасын жасап, дайындап қойдық. Ол жобаны жібермеген жеріміз қалған жоқ. Кезінде Серік Ахметов басшы болғанда да, одан кейін Кәрім Мәсімовтың екі үкіметіне де жіберілді. Бірақ, бұлардың ешқайсысынан реакция болған жоқ. Ешқандай хат та жоқ. Бұл шындық. «Рухани жаңғыру» бағдарламасында айтылған патриотизм де, ұлттық сана мен ұлттық код – осының барлығы біздің мәдени мұрамыздың ішінде. Бір ғана мысал келтірейін. Жыраулық поэзияда не жоқ дейсіз. Еуропа философтарының том-том кітаптарындағы ойлар жыраулардың бір ғана толғауында айтылып кеткен. Енді, соның бәрін жарыққа шығаруымыз керек. Кеңес кезеңінің өзінде ықшамдалып, түзетіліп шықты. Қазір еш қорқыныш жоқ, тәуелсіз елміз. Сондықтан, осы мұраны тұтастай сол күйінше шығарайық деген ойымыз бар. Бірақ, осындай мәселелерге келгенде, тиісті орындардан қолдау табыла бермейді. Жіберген жобаларымыз өтпейді. Біз осы күнге дейін, 70 жыл кириллица әрпімен жазып келдік. Арабша жаз­ғандарды көп ғалымдар оқи алмады. Мақсұт Шафиғи ағамыз оқыды, әлі де оқып жүр. Сондықтан, бұл іс ақсап келді. Енді шеттегі қазақтардың балалары оқуға келгендіктен, бұны оқитын мүмкіндік туды. Латынға көшер алдында ескі қолжазбалардың барлығын жүйелеп, ғалымдарға, оқырмандарға ұсыну керек. Оны ары қарай зерттеу – ғалымдардың міндеті. Нәбижан Мұқаметханұлы: – Дұрыс айтасыз. Қазір бізде техникалық мамандарды даярлауға басымдық беріліп отыр. Ол да қажет, әрине. Ал, тіл мамандарына, арабтанушы, қытайтанушы, т.б. бөлінетін гранттар мардымсыз. Бүкіл Қазақстан бойынша үш-ақ грант береді. Мәселен, қолжазба бойынша бір маман дайындау үшін 15 жыл керек. Ғалым болу үшін бүкіл өмірің жетпеуі мүмкін. Мен мысалы өзімді ғалыммын деп есептей алмаймын. Қазақ «оқу деген инемен құдық қазғандай» дейді. Сонша уақыт қазасың, су шықпауы мүмкін. Енді, оны ары қарай жалғастыру керек қой. Егер, менің жобам өтпесе, сол бөлімдегі қызметкерді жұмыстан шығару керек. Ол маманды біз он бес жыл дайындадық. Енді ол кете беруі керек. Басқа маманды дайындау үшін тағы 15 жыл керек. Сонда ғылыммен кім айналысады? Осы сұрақтың жауабы маған түсініксіз. Оған ешкім жауап бермейді. Ұлттық бірегейлікке байланысты айт­қанда, қазақты орыс отаршылдары басып алғанға дейін біздің халқымыз біртұтас болды. Шежіреде де, тарихта да солай. Бір ханға бағынды, соның төңірегіне топтасты. Шындығында, одан кейінгі отаршылдық кезеңде бөлініп кетті. Бұл да бір үлкен процесс. Сондықтан, өткенін білмейтін адам, өткенінен тәлім алмаған адам елінің ертеңіне сенеді дегенге менің көзім жетпейді. Біз бүгін өткенімізбен де мақтануымыз керек. Неге? Мен ғалым ретінде оның теориялық-әдіснамалық негіздеріне зер саламын. Иә, сол кездегі дүниеге көзқарас қандай болған, бүгінгі көзқарас қандай? Батыстың көзқарасы басқа тұрғыдан қарайды. Ал, менің ата-бабам адам­гершілік негіздерге табан тіреген. Мен бүгін соны мақтана отырып, болашақ ұрпаққа жеткізуім керек. Менің міндетім сол, өткен тарихтың маңыздылығын, оның құндылығын, тағылымын көрсетуім керек. Кешегі Әйтеке би не деді? Төле би, Қазыбек би, олардан басқа билер жүздеген билер туралы мәліметтер бар. Ал, енді оның жарыққа шықпағаны қаншама? Міне, солардың ақылнамалық ойына мен әдіснамалық негізде талдау жасауым керек. Кеше ғана бізде аралық бақылау болды. Студент Абайдың кім екенін білмей отыр. Бұл білім бе? Тарих неге үзіліп қалды? Сондай-ақ, қазір бізде ағылшын тілінде оқыту деген үрдіс шықты. Сонда мен қазақ халқының төл мәдениетін ағылшын тіліне аударып беруім керек пе?! Жақан Молдабеков: – Өзекті мәселе­лер көп екенін бәріміз сезінеміз, мойындаймыз, естіп жатырмыз. Соның кейбіреуін ортаға салғым келіп отыр. Біріншіден, ұлттық бірегейлік, ха­лық­тың мұрасы, өзіміздің рухани құнды­лығымызды айтып өттік. Осы тұрғыдан айтылған ой-пікірдің барлығын топтайтын үлкен бір бағыт бар. Ол – қазақтану. Біздің бағанадан айтып отыр­ғанымыз да сол. Осы қазақтану деген білімнің бір бағытын қалыптастырып, үш кітап шығарып, оқу орындарының бағдарламасына еңгізіп едім. Қазір алып тастады. Енді, оны жал­ғастыра алмай отырмыз. Мұны әдейі құлаққағыс ретінде айтып отырғаным. Өйткені, әртүрлі салалық көзқарас бар болғанымен, соның бәрін жүйелейтін, сараптайтын, бағыт беретін ортақ ілім керек. Бұл бір мәселе. Екінші мәселе. Біз тарихымыз, өткеніміз, болашағымыз туралы айтып отырмыз. Мұның бәрі біздің ресурстарымыз. Бұрынғы дәстүр мен бүгінгі жаңашылдық бағыт әр салаға қатысты. Ол денсаулық, туризм болсын, дәстүрге байланысты болсын, бәрінде бар. Бірақ та негізінен жеке авторлардың мақсатына, міндетіне қарай айтылып келді. Ол да керек. Бірақ бұл жеткіліксіз. Айтайын дегенім, біз әлі де көп жағдайда жаратылыстану ғылымының деңгейінен шыға алмай жатырмыз. Өйткені, біз өзіміздің әлеуметтік, мәдени, рухани ресурстарымыздың не екенін әлі толық түсіне алмай жатырмыз, соған әлі деңгейіміз жетпей жатқан сияқты. Ұлттық код деген терминді енгізіп жатырмыз. Бұл жаңа ұғым, түсінік. Ауқымды, терең. Енді бұл жерде бәрімізге ортақ бір нәрсе бар. Біз сырттағы жүйеге бейімделуіміз керек пе? Әлде оны өзімізге бейімдеуіміз керек пе? Әлбетте, өзімізге бейімдеуіміз керек. Түйін осында жатыр. Тәуелсіз елміз, мақсат-мүддеміз де тәуелді болмауы керек. Сондықтан, оны өз жағдайымызға, мүддемізге, мақсатымызға бейімдеудің қандай жолдары, мүмкіндіктері, тетіктері бар дегенге жанайқайымыз жетпей жатыр. Оны қолдау, қолдамау бөлек нәрсе. Бірақ, сіз бен біз осы мәселені тереңірек таратып айтсақ, бүгінге, болмаса ертеңге ой тастамаймыз ба. Бір-бірімізге қозғау салмаймыз ба. Осындай ауқымды дүниелерге қатысты бір-бірімізді түсіну жетпей жатады. Эмоционалды деңгейде емес, танымдық, ұстанымдық деңгейде түсіну. Сонда біз теориялық мәселеге тереңдеуге жол ашатын едік. Біздікі ой тастау. Шешіп беру емес. Өзімізге, қалың оқырманға ой тастау мәселесі. Сондықтан, рухани жаңғыру дегенді ғылыми тілмен жеткізу бәрімізге қиын. Көркемдік тұрғыдан рухани жаңғыруды түсінудің өз жолы, өз деңгейі бар. Мүмкіндігі көбірек. Тәсілдері бар. Авторлық еркіндік деген сияқты. Ғылыми тілмен кең қанат жайып жаза алмаймыз ғой. Бұл тұста мен бағдарламалық ұстанымның, қағиданың неғұрлым мазмұндық жағын, маңызын аша білсек, соғұрлым бір-бірімізді кәсіби деңгейде жалғастырып кетудің мүмкіндігі арта түсетінін айтқым келіп отыр. Нәбижан Мұқаметханұлы: – Соңғы 30 жыл уақытта біздің бірегейлігімізден гөрі ала-құлалығымыз көбейіп барады. Қазір қазақтың тілі де ала-құла, киімі де ала-құла, дүниетанымы да ала-құла, бір-біріне мүлде ұқсамайды. Міне, бұл қорқынышты нәрсе. Мен 1997 жылы «Қазақстанның ұлттық саясаты, діни саясаты өте әлсіз, оның зардабы 20-30 жылдан кейін көрінеді» деп жаздым. Шынын айту керек, мен оны сәуегейлікпен айтқан жоқпын, тарихи тәжірибелер негізінде, логикалық талдау бойынша айттым. Қазір бізде рухани агрессия жүріп жатыр. Сондықтан, менің айтайын дегенім, дін туралы заңды әлі де күшейту керек. Егер біз заң бойынша ретке келтірмесек, үгіт-насихатқа қайтпайды. Діни агрессияның үгіті мемлекеттік үгіт-насихаттан әлдеқайда күшті. Оның арғы жағында қолдаушылары да бар. Олар Қазақстанды, қазақ халқының көсегесін көгертемін деп жүрген жоқ. Қайтсе де ішкі жақтан ыдыратуды ойлайды. Мысалы, сіз банкте жұмыс істейсіз. Хиджаб киіп отыруға болмайды ғой. Біз ХХІ ғасырда қандай ел боламыз? Міне, осы маңызды. Мәдениеттегі ала-құлалық дегеніміз дүниетанымдағы ала-құлалыққа алып келеді. Мәдениеттің негізі – дүниетаным. Сыртқысының бәрі форма. Мәдениетті бұрынғы тар ілімде түсініп қалғанбыз. Ән айту, би билеу деген сияқты. Жоқ. Біріншіден, қалай билету керек, нені ойнату керек, нен насихаттау керек дегеннің астарында үлкен идеология жатыр. Сондықтан, нақтылық пен нәтиже керек. Идея затқа айналуы керек. Одан басқаның бәрі бос сөз. Жалпы ұлттық идея дегенді қазақтың ұлттық идеясы деп түсінуіміз керек. Ұлт пен мемлекет екеуі бір сөз. Ұлттық десек ол қазақ дегенді білдіреді. Өйткені, қазақ – мемлекеттің иесі. Сондықтан, ұлттық мәдениет пен мемлекеттік мәдениет ұғымын бір деп қабылдауымыз керек. Ұлттық құндылық – мемлекеттік құндылық. Бұл біріншіден. Екінші айтпағым, осы ұлттық құнды­лық­тардың өлшемдерін, тұжырым­дамасын нақтылау керек. Мысалы, киноны алайық. Киноға біз қандай құндылықтар, көзқарас пен мақсат тұрғысынан қараймыз. Жай ғана эфирді толтыру үшін бе?! Әлде ең арзан жолын табу үшін бе?! Жоқ, ең арзан дүние – ол қоқыс. Рас, телеарналарда біраз жақсы өзгерістер, бар. Оны жоққа шығаруға болмайды. Дегенмен, өте жалаң, ұсақ-түйек, тұрпайы дүниелер де жеткілікті. Оның керегі не?! Мінеки, бұл рухани тапшылық. Сол ма бізге керегі? Үлгі ме сол бізге? Осындай нәрселерді назарда ұстау керек. Жақан Молдабеков: – Тәуелсіздік, тұтас­тық және тұрақтылық – бұл біздің басты идеямыз, ұстанымымыз. Сондықтан, басқа идеялардың барлығы осы ұстанымға бағытталуға тиіс. Бұл бір. Екіншіден, өнім, өндіріс, өнер және өнеге. Ол халыққа да, ғылымға да, бүгінге де, болашаққа да қажет. Бұны айтып отырған себебіміз, «Бүгін және болашақ үшін ең қажетті тетік, құрал, әдіс қандай?» деген сұраққа жауап іздеу керек. Егер осы тәсіл мен тәжірибені ұштастыра алсақ және де оны дұрыс қолдана алатын болсақ, сонда ол адами капиталды басқарудың, үйлестірудің бірден-бір тетігі болады деп ойлаймын. Үшіншіден, серіктестік, сабақтастық және сауаттылық дегенде қазіргі жаһандану кезеңінде әр жерде әртүрлі аумалы-төкпелі дүниелер орын алып жатқанын ескеруге тиіспіз. Осы тұрғыдан әлеуметтік-мәдени бағдар бойынша іргелі ізденістер болса, сонда көп нәрсеге жол ашылар еді. Қорыта айтқанда, мемлекеттік тұрғыдан дұрыс түсінік, бағыт-бағдар, қолдау болмаса, онда жеке талпыныстар ұзаққа бармайды. Міне, сондықтан, жаңа өзгерістерге өзіміз де бейімделуіміз керек, ортаны да бейімдеуіміз керек.