• Заманхат
• 22 Қараша, 2018

ӘУЕЗОВ ӘУЕЗЕСІ немесе шырғалаң

Вячеслав Огрызко, «Литературная Россия» газетінің Бас редакторы

Бірсыдырғы жақсы жазылған көлемді мақала құранды құрақ көрпені қағып-сілкіп қайта жасауға қосқандай әсерге бөлейді. Базбір ақиқатты ақтарып, олардың жай-жапсарын, себеп-салдарын айтып, ашып, өткен-кеткенге үңілдіргендей екен. Болмысты нақ боямасыз сол күйінде көрсеткен шарайнаға кім өкпелейді? Алайда, етене таныс тақырыпқа қайта қайырылып, әлдекіммен ой салыстыру қашанда оңай емес. Мен де әдебиеттің М.Горький атындағы институтында оқып жүрген кезімде «Огонек» журналына Абай мен Мұхтар Әуезов туралы жазып, хал-қадарымша қалам тербетіп, олар жарық көрген болатын. Қажеті болмаса ешкім де айдын­дағы түбіне тартып кететін құрдым көкала терең иірімге ермек үшін қаймақ тас лақтырмайды. Әуезов. Әуезов. Әуезов!.. Алыс­тан көрсем де, шығармалары арқылы болмаса, өзімен сырласқан емес­пін. Қандай болса да біз онымен мақтанамыз, бәрібір. Шындық шарайнасын ешқашан шаң баспайды. Қаламгер тақтайдай түзу жолдан өткен жоқ. Бәрі рас. Жұмыр басты пенде болған соң періште өмір – арман дүниесі. Елес. Сағыныш. Қиял. Ол да махаббат пен машақат арасында күн кешті. Жүрді. Сүрінді. Тұрды. Адасты. Тапты. Тарихта арамтер алашапқын алаөкпе болғандар аз ба? Бес күн жарық жалғанда бұйырған дәм-тұзын тата жүріп, М.О.Әуезов те сол ауыр мектептен өтті. Ат жалын тартып мінді. Оқыды. Еңбек етті. Қуғындалып түрмеге де түсті. Ақыл азабын тартты. Адасып, қуатты нұрлы қайнарға қайтып оралды. Әркімнің де осал тұсы бар шығар. Бірақ... Мақала авторы, қазақ жазушысы оған мұқтаждай оны әлдекімнен қорғаштап-қорғайтындай тұрпат танытады. Кімнен? Қалай? Қайтіп? Ниет дұрыс, әрине. Өмірде де, өнерде де Әуезов Әуезов екенін танытып кетті! Туған халқының, қазақ қауымы – жас ұрпақтардың рухани кәдесіне жарайтын шырғалаңға толы шығармаларын жазды. Мәңгілік мұра! Күйінген де, сүйінгенде де ол сөйтті. Зады, Әуезов тағдыры – адам ретінде де, суреткер ретінде де ешкімге ұқсамайтын күрделі жанның тағдыры. Қанша қол ұшын созуға кешіксек те тұлғаға шаң жуытпауға тырысу қиянат. Жауырды жаба тоқу жақсылыққа апармайды, әйтеуір. Күлбілтелемеген абзал қазір. Біз Әуезовты сол күйі қабылдаймыз. Иә, сағына қабылдаймыз!..

Аян НЫСАНАЛИН

Сиырқұйымшақтанып кеткен сауалдар

Ұзақ уақыт бойы ресми Кеңес әдебиеттанығышы әртүрлі себеп-салдармен алдарқатып, қазақтың ұлы жазушысы Мұхтар Әуезов пен оның «Абай жолы» дәуірнамасы туралы шырғалаңға толы бүкіл шындықты жасырып келді. Сөйтіп, 1962 жылы шыққан «Қысқаша әдебиет анықтамалығында» А.Нұрқатов бүйтіп тұжырды: «1942-1947 жылы жазылып, 1949 жылы КСРО мемлекеттік сыйлығын алған «Абай» роман-дәуірнамасының (1-2 том) бірінші кітабы басылып шықты. 1952-56 жылдары жарық көрген «Абай жолы» романының екінші кітабында суреткер Абайдың халықпен байланысына назар аудартады (...)». Бірақ, кешіріңіздер, Әуезов дәуірнамасының бірінші кітабын 1942 жылы емес, 30-жылдардың ортасында бастаған жоқ па еді. 1949 жылғы бір сұқбатында жазушы «романның тұңғыш үзіндісі А.С.Пушкиннің 1937 жылғы мерейтойы қарсаңында жазылған еді» деп хабарлады. Алайда, Әуе­зов­тың сөзі шындықпен сәйкес кел­мей тұр. Бел шешіп басталған роман­ның беташары – «Татьянаның қырдағы әні» деген атпен баспадан 1936 жылға жетпей жарияланды.

Мұхтар Әуезов

1949 жылғы «Абай» романының Мәскеу басылымының соңғы сөзінде белгісіз біреу былай деп жеткізеді: «1937 жылы М.Әуезов қазақ жазба әдебиетінің іргетасын қалаған Абай Құнанбаевтың өмірі мен қызметі жайындағы жарияланымдарды сұрыптауға кірісті. Солардың негізінде 1942 жылы Әуезов «Абай» романының бірінші, 1947 жылы екінші кітаптары жарияланды (Дереккөзі 1949 ж. Мәскеудің «Советский писатель» басылымы бойынша алынып отыр). Бұл тұста Әуезовтың Абаймен айналысуы 20-жылдардың басынан басталғанын нақтылай кеткен ләзім: «Жазушы 1949 жылы қазақ ақынының өмірі 1923-1925 жылдардағы студент кезінен қызықтыра бастағанын айтып, «Казахстанская правда» журналистеріне сыр шертті. Әл­бетте, сол кездің өзінде менің бола­шақ романымның кейіпкерін тіке­лей білетін кісілерді кездестірдім. Әлі күнге дейін Абайдың шәкірті Көкбаймен өткізген әсерлі әңгіме санамда сайрап тұр. Талдай кетсек, ол маған Балқыбек құрылтайына арналған тарауда суреттелген таптырмас деректерді берді». Бірқатар жанама мәліметтерге сүйенсек, Әуезов Абай туралы романды талапкер кезінің өзінде ойлап жүрген болып шығады. Әйтсе де, бұл қияметке 1930 жылғы қамау кедергі жасайды. Қызылкөздер айып­кердің ұлттық «Алаш» партия­сында барлығын мін етіп тақты. Тағы бір жаңсақтық. Кеңес кезіндегі көптеген анықтамаларда үш кітаптан тұратын Абай туралы эпопеяны тек қана бір тәржімашы Леонид Соболев деп көрсетілген. 1949 жылғы Алматы жазбагерлерімен жасасқан сұқбатында Әуезов те тек жалғыз Соболевтің есімін айтады. «Романның орысша аудармасы хақында Сіздің пікіріңіз қандай деп сұрағанда (бұған дейін дәуірнаманың екі кітабы жарық көрген болатын) ол: «Аударма мен Л.Соболевтің ре­дак­циясы шынайы шеберлікпен жасал­ғаны мені қуанышқа бөлейді. Біз Л.Соболевпен бірігіп пьеса жаздық, бірлесіп қазақ әдебиеті тарихы бойынша жазбалар дүниеге келді. Соболев қазақ тұрмыс-тіршілігін тамаша біледі, ұдайы қазақ қаламгерлерімен шығармашылық қарым-қатынаста байланысып отырды. Орыс аудармасының біршама бөлімдері бір-бірімізбен күн сайынғы тығыз аралас-құралас болғанымыздан туды» деп ағынан жарылады. Бірақ, жеме-жемге келгенде Әуезов дарабоз даңғайыр дәуірнамасының тұңғыш тарауларын тәржімалауға тырысқан Соболев қана емес, «Абайдың» алғашқы аудармасына Шәріпова кіріскен. Оның кейбір беттері қазақ баспасөзінде 30-жылдардың басында басылған еді. Дегенмен, бәрі де тек қана шағын көлемде екі-үш үзінді жарияланумен шектелді. Жалпы алғанда, Шәріпова деген кім? Бұл сұрақты 2018 жылы шілдеде Әуезовтың ұлы – Мұрат Мұхтарұлына да қойдым. Әйтсе де, ол тәржіманың сапасы әкесін қанағаттандырмағандықтан жаңа аудармашы іздеген болуы керек деп топшылады да қойды. Айта кетсек, кейіннен Шәріпова Әлжаппар Әбішевтің «Біздің буын» хикаятын аударып шықты. Шәріповадан соң «Абайды» аударуға Темірғали Нұртазин талпынды. Одан кейін бұл жұмысқа Анна Никольская жегілді. Шынтуайтында бұл адамдар кім еді? «Абайдың» төлбасы тәржімашысының бірі Анна Никольская қайдан пайда болды? Анна Никольскаядан бастайын. Ол туралы М.Лепехин 2005 жылы жария көрген ХХ ғасырдағы үш томдық орыс әдебиетінің өмірбаяндық сөздігінде там-тұмдап сыздықтап айтып кетеді. Ол туралы Ресей әдебиеті мен өнерінің мемлекеттік мұрағатынан (РГАЛИ) толығырақ мәлімет табуға дәмеленіп едім. Солай бола тұрса да, біраз жылдар бойы зерттеушілерге 631 қордағы 30, 40 және 41 тіркемелерде көрсетілген істерді ешқандай шартсыз беріп келген. Құзырлы меке­менің басшысы Татьяна Горяева 2017 жылдың қарашасынан бастап бұрын­ғы қолданылған тәжірибенің маңсық­талуына байланысты тарихшылары библиографиялық тізімді көруге тиым салды. Басқа деректерін іздеуге тура келді.

Анна Никольская

Никольская ұшан-теңіз білімнің адамы болып шықты. 1924 жылы Ленинград университеті этнология-лингвистика факультетін тамамдап, мемлекеттік өнер тарихы институтына орналасып, байырғы әдебиеттің стилі тарихы жөніндегі монографияны қолға алады. Сонымен қатар, зерттеуші «Әлем әдебиеті» баспасының ұсынысымен Жорж Дюамельдің «Каффар ханзада» романын француз тілінен аударуға кіріседі. Сөйткенмен, 30-жылдардың басында, Кеңес үкіметін мүлде мойындамай, 1919 жылы большевиктер атып тастаған белгілі құқық профессоры болған әкесін алға тартады. Қыз басына жаңа қауіп бұлты үйіріле бастағанын сезіп, Никольскаяның анасы өзіне қол жұмсайды. Чекистер Никольскаяны алып кетуге 1933 жылдың қарашасында ке­леді. Оны ұстап берген Ғылым академиясы кітапханасының директоры И.Яковкин деседі. Әуелі тергеушілер оған академиктер Грушевский, Перетц және басқалар бастаған Бүкілодақтық академиядағы «Төңкеріске қарсы ұйымға» қатысы барлығын, одан соң жас оқымыстыны «славистер ісіне» байланысты айыптады. Түрме бейшара әйелдің денсаулығын басыбайлы бұзды. Ол үнемі өз көңіл-күйін бақылай алмады. 3 желтоқсанда ажал құша жаздаған Төтенше жағдай болып өтті. Тексеруден өзі оңаша камерасына қайтып келе жатып, Никольская құлап, 1934 жылғы тамызда орнынан тұра алмайтын дәрежеге жетіп еді. Сонан соң, Айрықша кеңес үш жылға кесіп, 1934 жылғы көкекте Қазақстанға жіберді. Алматыға келіп, Никольская қазақ тілін айтақырдан бастап үйрене бас­тады. 1935 жылдың көктемінің өзінде Республика Жазушылар одағында жергілікті санаткерлер оның тәржімасындағы халық эпосы «Қыз Жібектен» үзіндіні талқылады. Сонан соң сенімсіздігі үшін жер ауда­рылған Петербург қызы Медеудегі қаламгерлер саяжайына шақырылып, оны онда Әуезов ұзақ ұстап қалды. «Мен Алматыға сырт адаммын, – деді көп жылдан кейін еске алып. – Қала сыртына, жалпы тауларға шығуым алғаш. Мен үшін бұндағының бәрі таңсық. Алатау баурайындағы табиғат та, тіпті, жолдың әрбір бұрылысынан кездейсоқ шыға келетін жартас пен бірнеше күн тұрып, жұмыс істейтін киіз үйлер. Мұхтар Омарханұлы меймандос қожайындай қарсы алды. Бізді дастарқанға шақырған сәттерде мойын бұрып, уақыттың тез өткені сонша, кеш түскені байқалмай қалды. Тау аңғарлары мен шатқалдарды жылдам іңір басады. Екеуміздің де сілеміз қатыпты. Мұхтар Омарханұлы маған киіз үй маңайындағы соқпақпен аздап жүріп қайтуды ұсынды. Айнала көз түрткісіз қараңғылық пен жалқау тыныштық. Тек қана жанында ағып жатқан әлдебір бұлақ сылдыры мен киіз үйлерден булыққан әңгімелер естіледі. Үстімізден жап-жақындығы сезіліп ірі жарық жұлдыздарды шашып тастағандай көкторғын аспан төніп тұр. Жай әңгімелесіп келеміз. Ленинградтан жақында ғана келген менен Мұхтар Омарханұлы Қазақстанда өзімді қалай сезініп, тіршілікке үйрене алғанымды сұрайды. Бұндағы маған «Солтүстік Пальмира» – Ленинградтың байырғы тұрғынына әлі күнге Алматыдағы көп нәрсе тосын әрі біртүрлі екенін айтты. Таныстарыма бала кезімнен көріп, тани алатын сол көктегі жұлдыздар да бұндағы Қазақстанда басқаша, тіпті, жат сықылды. Мұхтар Омарханұлы қызынды. – Бұл түсінікті, – деді ол жауап беріп. – Отан деген ұлы күш. Ленинградта оқыған кезімде оның аспаны жатбауыр, өте-мөте жырақ һәм суық көрінді. Ал, енді... Аспанға қарап, жұлдыздар туралы қиялдайсыз. Сізді қазақ елімен таныстыруымды қалайсыз ба? Сіз біздің жырларымызды орыс тіліне аударып жүрсіз ғой, сіз біздің табиғатымызбен, хал­қы­мызбен, халық мұрасымен танысып кетіңіз. Бұнда өзіңізді «үйіңіздегідей» сезінуіңіз ғанибет. Мен шыңдықпенен келістім: әрине, ондай сәт тезірек туса. Мен арбалғандай тыңдап қалып­пын. Әуезов ғажап әңгімешіл еді. Қазақ аспаны мен үшін ашыла бастағандай. Жұлдыздар бойынша халқының неықылым аңыздарын оқығандай балаша тесіле бер. Ол бар ықыласымен жауап беретін. Фәлсапаларда өз алыс ата-бабаларының қиялына сүйсінеді. Бұл жаз кешінде Әуезовтың әңгімесін алғаш тыңдадым. Дегенмен, Әуезов пен Никольская бірінші мәрте бір-бірімен 1935 жылы Алматыда емес, 20-жылдардың аяғында Ленинградта жүздесіп, бұнда ескі әріптестердей қарым-қатынас жасады дейтін жорамал бар. Бұл жерде олардың қашан танысқандығы маңызды емес. Өз кезінде екі жарым жыл түрмеде отырған Әуезов әр қадамының аңдулы екенін жақсы білді, жер аударылған петербургтық келіншекпен кез-келген байланыс міндетті түрде арнайы қызмет пен жергілікті партия ұйымдарына белгілі болып, оған жаңа қолайсыздықтар әкелетінін түсінді. Соған қарамастан, ол Никольскаямен кездесуден іркілмей 1935 жылы керісінше, әдейі жиі-жиі қонаққа шақырды. Никольская бойынан сол кездегі Алматыда жете бермейтін ерлікті байқады. Ондай періштедей әйелмен әңгімелесуге қазақ жазушысы да құштар болатын. Тез арада Никольскаяның бүкіл Әуезовтар отбасымен дос-жарандай араласып кетуі кездейсоқ емес. Әсіресе, оның жазушы қызы Ләйламен шүйіркелесіп кетуі ерекше болды. Ол Ләйлаға мынандай өлең де арнады: Өмір оты лаулайды, Әрбір сәуле – талшықта. Сенсең, бақыт баурайды. Жер аудару мерзімі біткенде Никольская Ленинградқа баруға бекінді. Онда ол бірден ауруханаға түсті. Одан соң оның Невадағы қалада тұруы қолайсыз екені айқындалды. Никольская Алматыға оралуға мәжбүр болды. Ал, бұнда қаламгер қауым арасында дау-дамай өршіді. Әдебиетшілер бір-бірін көрсетіп, ұстап беріп жатты. Бәрінен көп Бейімбет Майлин таяқ жеді. Жазушылар одағының жауапты хатшысы Сәбит Мұқанов оған ұлтшыл, сатқын, зиянкес, маскүнем деп бәле-бәтірдің бәрін үйіп-төгіп жала жапты. Қазақстан Компартиясы Орталық комитеті мен Кеңестік халкомда жоғарғы лауазымды қолдаушысы бар дейтін Ғабит Мүсірепов суреткерді жазықсыз жағылған күйеден арашалауға тырысты. Алайда, жатыпатарлар бұл тұста да қалғып қалмай оған көлденең тартып қайдағы-жайдағыны қозғады. Мүсіреповтың атына Майлинмен үш күн той-томалақта арақ ішті деген жеңіл күнә тағылды. Ең қауіптісі көсем Сталинге Қазақстандағы ашаршылық жайында хабарлаған бесеудің хатының мұрағаттан табылғаны болды (оған қол қойғаны үшін сол кездегі Қазақстан басшысы Голощекин Мүсіреповты бір жылға жер аударды). Қауесет Әуезовті де айналып өтпеді. Ол жұмыстан босатылып, бар­лық кітаптары кітапханалардан алы­нып тасталды. Жаманшылықты күтпей, Әуезов біраз уақыт Алматыдан Мәскеуге кетуді дұрыс деп тапты. Кейіннен Майлинді қорғағаны үшін Қазақстан Компартиясының әкімшілігінен шығарылған Мүсірепов те сөйтті. Никольская Қазақстаннан әлдеқайда мүлде кетуіне мүмкіндік болмады. Құзғындар оны алып кетуге 1937 жылы 29 қарашада келді. Бұл жолы ұзақ тергелген жоқ, 10 желтоқсанда тергеуші он жылға ең­бекпен түзеу орнына кесіп, Сол­түс­тік Оралға жөнелтті. 1939 жылы желтоқсанда өз жазасын жеңілдетуге тырысып, Сталин құзырына жүгінді. Өз хатында ол Қазақстанда айдауда жүргенде мемлекет алдындағы кінәсін жууға тырысқанын айтып тәпсірледі. «(Алматыға) жер аударылған жыл­дары мен ең алдымен Қазақ­станның Мемлекеттік көпшілік кітап­ханасында үздіксіз еңбек еттім, одан соң НКВД рұқсатымен Алматы қ. КНК мүшелеріне шет тілдерінің мұғалімі болдым, артынан профессор дәрежесіндегі доцент ретінде Алматы Педвузында сабақ беріп, сонымен бір мезгілде Қазақстан Жазушылар одағында кеңесшілік қызмет атқарып, Өлкелік баспада қазақ поэзиясы негізінде көне эпос­ты аудардым, – деп жазды Никольская. – Екі жинақ шығардым. «Қыз Жібек» аңызы мен «ХІХ ғасырдағы көтерілісші қазақтардың төңкерісшіл жырлары» жарық көрді. Қос аудар­маға да әдебиеттанушылар мен түркітанушылар тарапынан тек мақ­тауға толы лебіз білдірілді (мәсе­лен, Бүкілодақтық ғылым Академиясы Шығыстану институты, соның ішінде академик Самоилович). Бірнеше мәрте «Казахстанская правда», «Вечерняя Алма-Ата» газеттерінде менің жұмысымды құптаған сыни мақалалар жарияланды. Ақырында, 1937 жылы жазда Казпедвуз жанындағы арнайы француз курсының негізгі жетекшілерінің бірі етіп шақырылдым. Француз тіліндегі күн сайынғы төрт сағаттық дәрісте бүкіл жазғы демалысым зая кететіндіктен одан ұзақ бас тарттым. Әйткенмен, мен бас тартқан жағдайда французша мендей білетін басқа маман филолог болмағандықтан курсты жабу мәселесі туындады. Қазақстанға француз тілінен маман нұсқаушылар мен тәлімгерлер беретін жұмысты тоқыратуға себепкер болмайын деп, қандай ауыр болса да бұл курсты (тарихи және практикалық грамматика һәм фонетика курсы) жүргіздім және 1937 жылғы қыркүйекте тұңғыш түлектер түлеп ұшты»».

Әуезов - Соболев байланысы қалай туды?

Пысықтайын: Әуезов екінші қа­маудан Қазақстаннан қашып құтылды. Тіпті Мәскеудің өзінде оны қамауға алмасына сенімді емес еді. Мәскеуде жазушы бірден ықпалды жақтастарын іздеуге кірісуі таңқаларлық құбы­лысқа жатпайды. 30-жылдардың аяғында бірінен кейін бірін түрмеге тыққандықтан, үлкен саясаткерлерге жүгінуге қаламгердің жүрегі дауаламады. Қазақ қашқыны ірі ғалымдардан да қолдау таппады. Үміт жазушы Леонид Соболевта қалған болатын. Әуезов көмек сұрап, неге тек Соболевке барды? Себебі, Соболев Кеңес жазушылары одағында, егер, жетекші болмаса да Қазақстан әдебиетшілерінің қамқоры болып есептелетін. Бірінші рет екі марқасқа 1935 жылы кездесті. Ол жылдары Соболевтің басына да бұлт үйіріліп еді. Қаңқудан құтылу үшін Алматыға баратын Кеңес Жазушылар одағы бригадасын басқарып, Қазақстанға сұранды. Алматыда екі суреткердің қанша арақ ішкенін қазір нақтыламай-ақ қойған игі. Одан соң, Соболевтің жолы болды. Оның «Түбегейлі түзеу» романына еліміздің Бас оқырманы Сталин назар аударды. 1935 жылы 10 желтоқсанда көсем Жазушылар одағының басшысы Владимир Ставскийге Соболевті жан-жақты қолдауға нұсқау берді. «Мейлі Соболев жаза берсін, – деп атап өтті Сталин Ставскийге хатында. – Құлқы соқса қашан да. Қысқасы, еркелеуіне мүмкіндік бер... Оны сақтаңыз». Расында, одан кейін де Соболевтің басына күн туды. Бірақ, ол идея негізінде емес, махаббат машақаты еді. Жазушы ашынасының бірі пәрменді ішкі істер халық комиссары Ежовтың әйелі болып шығады. Бұны Кремльде білгенде Ежов жазушыға бұрынғы жиналған жаланы қайта қозғады. Және Соболевті ажалдан жеке Сталин арашалап қалды. Көсем жазушы менменсіп кетпесін дегендей 1939 жылы ақпанда елдің үлкен марапатын бермей, небәрі кішкентай «Құрмет Белгісі» орденін бергізгені басқа мәселе, Әуезовке Соболевтің кіммен ұйықтағаны маңызды емес, еліміздің бірінші тұлғасының ықыласы ауғаны қажет еді. Ол Соболевті өзіне әлдебір панагер көрді.

Леонид Соболев

Қысқасы: «Соболев қиқаймады. Әуезовпен ұғысқанда өзінің бас пайдасын да көздегенге ұқсайды. 30-жылдардың аяғында Әуезов «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» атты ғылыми шағын еңбегін аяқтады. Баспасөзде ол басқа ныс­пылармен шықты: Әуезов пен Соболев. Әуезовтың қатысы түсінікті. Сөзге қазақтағы фольклор көптеген жанрының пайда болуының тарихын зерттеп, халық әндері мен ертегілерінің ерекшеліктерін анықтады. Ал, Соболев не істеді? Ол қазақ тілін білмеді және қазақ тіліндегі фольклорлық мұраларды жинауға қатыспады. Қазақтардың фольклорының мәтінін талдауға әлі келмейтін. Бәрінен бұрын Соболев мақаладағы мәтінге шамалы қол тигізіп, бірнеше үтірді ауыстырып қойды. Демек, бұнда басқа сәт қызықтырақ. Әуезов пен Соболев атымен қазақ фольклоры туралы мақала «Әдеби сын» журналының 1939 жылдың аяғы 1940 жылдың басындағы екі санында жарияланды. Бұл басылым жазушылар мен ғалымдар ортасында біркелкі беделге ие емес еді. Өз атына айтылған ешқандай ескертулерге төзбей, шығармашылығын үздік үлгі санайтын кейбір әдебиет генералдары бұл басылымның тезірек жабылғанын қалап тыншыды. Олар журналдың бас идеологы – венгер зерттеушісі Г.Лукачтың сыртынан сыпсың сөз айтып, не істемеді? Ақыр соңында Кеңес жазушыларының жаңа басшысы Александр Фадеев пен оның сенімді қолшоқпарлары Валерий Кирпотин мен Владимир Ермилов «Әдебиет сыны» партияға қарсы басылым деп атап ел басшысына шағымданып тынды. Бұндай байланған жаладан кейін 1939 бен 1940 жылдардың жағ­дайында не болатынын айтудың керегі не? Бұндай айыптаудан соң әлгідей журналдардың редакторы мен авторлары әдетте түрмеге тартылады. Бұны Әуезов пен Соболев білді ме? Әлбетте. Онда олар өз мақаласын неге «Әдебиет сынына» берді? Әлде, олардан «Знамя» мен «Новый мир» де бас тартар ма еді? Бұл жерде бір ойдың төбесі қылтиып тұр: яғни, бұл екі жазушыға ықпалы Фадеевтен кем түспейтін адамдар қамқорлық білдірді. Олар кімдер? Меніңше, «Әдеби сын­ның», яғни, оның авторларының артында ең алдымен партияның жаңа идеологы – ВКП(б) ОК хатшысы А.Жда­новқа, тіпті, Сталиннің өзіне тура шыға алатын П.Юдин тұрған шығар деп топшылауға болады. 1939 жылдың аяғында Әуезов «Абай» пьесасын жазып бітті. Әйтсе де, Мәскеу театрлары не дегенмен қызыға қоймайтынын түсінді, себебі, олар үшін Абай есімі түкке тұрмайтын. Алматыға да Әуезовтің иегі қышыған жоқ. Бұнда оның есіміне үнсіз тыйым салынған еді. Қазақ авторы ойлағандай сындарлы сәтте құтқаратын ықпалды қосалқы автордың пайда болуы еді. Сондықтан, Әуезов Соболевке қолқа салды. «Абай» пьесасынан үзінділер екі автордың атынан «Литературная газетада» 1940 жылы қаңтарда жарық көрді. Жарты жыл өткенде Қазақ драма тетрында оны қоюға А.Тоқпанов кірісті. Пьеса жеке кітап болып 1945 жылдың басында Мәскеудің «Искусство» баспасында жарық көрді. «Тарихи-өмірбаяндық «Абай» қасі­ретнамасы Мұхтар Әуезов пен Ста­линдік сыйлықтың иегері Леонид Соболевтің жемісті достығының нәтижесі, – деп тұжырды Николай Львов бұл кітаптағы соңғы сөзде. – Екеуі үшін бұл тақырып кездейсоқ емес. Бұл пьесаға дейін М.Әуезов Абай туралы роман жазса, ал, Леонид Соболев бес жыл бойы орыс тілінде қазақтың бай эпосы, фольклоры мен осы заманғы қазақ жазушыларының шығармашылығын насихаттаса, сонымен қатар, Қазақстан, қазақ театры, мәдениеті мен оның қайраткерлері туралы шынайы әңгімелер, очерктер мен мақалалар жариялады. Атап айтқанда, ол Абай Құнанбаевтың орысша «Лирикасы мен поэмалары» (Гослитиздатта шыққан) жинағының редактор құрастырушысы болды. Қазақ эпосы, фольклоры мен осы заманғы қазақ жазушыларының шығар­машылығымен қалың оқырман қауым арасында таныстыруда бес жылда (1935-1939) Л.Соболевтің еңбегі зор – олардың ауқымдылығы мен зәрулігін Қазақ КСР үкіметі мен кеңес жұртшылығы атап өт­ті. Сол себепті 1935 жылдан бастап Қазақстан тақырыбы қазақ мақалдары, мәтелдері, қанатты сөздері мен айшықтығы оның флот тақырыбымен, теңіз әңгімелері һәм очерктерінің өзегімен қатар өріліп отырады. Авторлардың Абай туралы пьеса жазу ойы 1939 жазда бірігіп, «Қазақ халқының эпосы мен фольклоры» атты монография туғызу үстінде пайда болды. Қазақ эпосы, оның әдебиеті және мәдениетімен терең таныстық. Қазақстанға деген сүйіспеншілік, ақырында Әуезов пен Соболев арасындағы тығыз шы­ғармашылық достық қарым-қатынас іргетас болып қалануына әсер етті. Пьесаны жазу барысындағы тә­сіл қызық болғандығы сондай, ол еш­нәрсеге ұқсамайды. Авторлардың бірнеше рет бас қосып, пікірлесіп, ойласып, достасуы нәтижесінде (жеке-жеке кейбір көрініс пен кейіпкерлердің тіл қатысуына дейін) шығарма либ­рет­тосы өте нақты құрылды. Сон­дықтан, пьесаның либреттосы орыс және қазақ тілдерінде ұқсас туды. Қасіретнама осы түрінде 1940 жылғы күзде Қазақстанда Кеңес үкіметінің орнауына 20 жыл толуына орай Алматыда қойылып, содан бері қазақ театрларының сахнасынан түспей келеді. Қазақстаннан тыс орыс театрлары сахнасында қою үшін авторлар әдет-ғұрып, сөз саптаулары мен қазақ тілінің Қазақстанға түсінікті ерекшеліктеріне байланысты орыс көрерменнің ыңғайына қарай кейбір тұстары жеңілдетіліп, қайта қаралып шықты. Енді оны бес актінің орнына төртке түсіріп, көрініс саны мен қатысушылар азайтылып, бір қалыпқа түсірілді. Сол күйі трагедия осында жарияланып отыр».

Абай Құнанбаев

Сол кезде, яғни, 1939 жылдың орта­сы мен 1940 жылдың басында Әуе­зов қазақ тілінде өзінің Абай ту­ралы бірінші романының көп бөлігін жазып бітірген болатын. Бұны қазақтың тағы бір әдебиетшісі – Сәбит Мұқанов өз хатында нақтылай көрсетеді. Соғыс басталғанда Әуезов Қазақстанға оралды. Ол санаулы айлар ішінде Абай туралы романның бірінші бөлімін аяқтады. 1942 жылы қолжазба Қазақтың біріккен мемлекеттік баспасының (Казогиз) тартпасына түсті. Әуезовтың іштен шыққан шұбар жыланын орыс тілінде көруге әре­кеттенгенін түсінуге болады. Аудармашыны атау қажет еді. Әрине, жазушы Соболевке баруға теріс қарамайтын. Сталин орыс қаламгерін Америкаға жібергісі келетін хабары дүңкілдеп жетіп жатты. Ал, Алматыда тәржімеші табудың реті келмеді. Шариповамен жазушының соғысқа дейін байланысы үзілген болатын. Алматыда тұратын орыс жазушылары өз қотырын өздері қасып жатты. Қазақстанға қоныс аударған Мәскеу әдебиетшілерін де Абай қызықтыра алмады. Әуезов торығу торына түсті.

«Абай» аудармасы қалай басталды

Қазақ суреткеріне алғаш көмек қолын созған ғалым Темірғали Нұртазин болды. Сол уақытқа дейін ол білімді кісі болып есептелетін. Ол Петропавлде татар медресесі мен орыс мектебін тәмамдаған еді. Қазақша және орысша екі тілді еркін меңгеріп, сондай-ақ, кедей шаруадан шыққандықтан (май айыратын зауытта еңбек етті) партияның Петропавлдегі укомында лауазымы тез көтеріліп, маңызды қызмет атқаруға сұранып тұрған болатын. Нұртазин мансабының шыңы 1936 жылы жазда Ленинград журналистика институтын бітіріп, Қарағандыдағы қазақ тілінде шығатын облыстық газетке редактор етіп бекіткен кезге сәйкес келеді. Шамамен сол уақытта орыс классикасын аудара бастайды. Бірақ, 1937 жылғы 28 тамызда оны әкетуге келді. Нақты не үшін айыпталғаны әлі күнге дейін маған анықтаудың сәті түскен жоқ. Тек, білетінім, Нұртазин 1938 жылы 1 наурызда 10 жылға жазасын лагерьде өтеуге кесілді. Оққағары бар екен, 1942 жылы абақтыдан ерте босап шығады. Алдымен бір ауыл мектебінде ұстаздық етуге рұқсат етті. Одан соң Алматы институтында сабақ беруге де рақым жасалды. Айдаудан шыға салысымен қатты мұқтаждық көрген Нұртазин қандай жұмыспен болсын айналысуға мәжбүр еді. Әуезовтың «Абайын» аударуға шексіз ризалығы түсінікті. Көп ұзамай Нұртазин тоқтап қалды. Жұмысы жүрмеді. Шынтуайтында, істеген жұмысы көңіл көншітпейтін. Нұртазин бар болғаны жолма-жол аударма жасап, толық аударуға шамасы келмеді.

«Абайдың» қазақша пайда болуы немесе Мәскеудің түсініксіз тоңтерістігі

«Абайдың» бірінші кітабы ана тілінде жеке 1942 жылы жарық көрді. Оның бір данасын әдеби шенеу­ніктердің біреуі Мәскеудегі Жазушылар одағына жіберуге асықты. Десе де, ондағы әдебисардарлар қа­зақша қақпайтын. Ішкі тұтынуға пайдалануға Разия Файызоваға пікір айтуға берді. Ол әйелдің тағдыры оңай емес еді. Ол ерте күйеуге шықты. Оның таңдауы әзербайжан әдебиеттанушысы Мамед Кязим Алекбероғлы Алекберуге түскен болатын. Бұл оқымысты Мәскеудегі қызыл профессура институтын бітірген соң Әзербайжан Жазушылар одағын басқарып, соңынан Бакудағы көптеген басылымға редактор болып, 1938 жылы қуғындалып, атылып кеткен еді. Сол кезде Файызованы кім құтқарғанын анықтау әзірше мүмкін болмай тұр. Тек, белгілісі, кейбір суреттерде татар әде­биетінің тәржімашысы болғысы келіп, Ғалымжан Ибрагимов пен Гумер Баширов романдарын қотаруға күш салды. «Абайдың» бірінші тарауын оқып, Файызова Әуезов көп жағдайда тарихи ақиқаттан аулақ кеткен деген қорытындыға келді. Өз рецензиясында ол былай деп тұжырды: «Абайдың орыс мәдениетін қа­был­дауына айнала қоршаған ақи­қат, тарихи мүмкіндік емес, түйсік итермелейді. Автордың бас­ты кем­шілігі осында, сол себепті Абай бей­несі ойдан құрастырылып, бос­кетік болып шыққан» (РГАЛИ, ф.631, оп.д. 820, д.5) Файызованың пікірінше, Әуезовтың романы сәтсіз. «Роман, – деп жазды ол, – өмірбаяндық сипат алады және де ол қамтыған сол кездің айқын әлеу­меттік-тарихи суреттері жоқ» (РГАЛИ. 631 ф. оп.6, д.820, 8 б.).

Файызованың тоқтамы мынадай:

«Роман әлі аяқталған жоқ. Әуезов екінші кітабын жазу үстінде. Бәлкім, онда Абай бұдан да сәтті шығатын шығар. Бірінші бөлімде оның бейнесі біршама нығайды, бірақ, қан жүгірмей тұр» (РГАЛИ. 631 ф. оп.6, д.820, 8 б). Алайда, Әуезовтың Отанында Абайды басқаша бағалады. Қаңтарда өткен Қазақстан Жазушылар одағының пленумында бұл романды осы заманғы қазақ әдебиетінде бірінші орынға қойды. Әуезовтың туындысы рес­публика ОК, сонымен қатар Қазақ КСР Кеңхалкомында да құпталды. Жергілікті басшылардың Әуезовты Сталиндік сыйлыққа ұсыну ойы пайда болғаны жайдан жай емес. Рас, Сталиндік сыйлық бойынша комитеттің әдебиет секциясы (онда сол кезде А.Н.Толстой, А.Е.Корнейчук пен А.С.Гурвич бар еді) 1943 жылы 2 наурызда өткен отырыста проза, роман саласында қазақ авторының кандидатурасын шығарманың төменгі көркемдік деңгейі мен идеялық әлсіздігі үшін емес, пәруайсыздық салдарынан ысырып тастады. Секцияның қарарында: «...Мұхтар Әуезовтың «Абай» романы мен Ай­бектің «Науайы» романы танысу үшін Сталин сыйлығы комитетіне дер кезінде берілмеді» деп келтірді (РГАЛИ, ф.2073, оп.1, д.7, 78 б.). Сөйтсе де, егер «Абайды» ұсын­ғандар жағы дер уақытында көрсетілген мерзімге үлгергенмен Әуезовтың Сталиндік сыйлық алуға шын мәнінде мүмкіндігі жоқ еді. Сол сәтте де, одан кейін де бәрі аударманың жоқтығына тірелер еді.

«Абайды» қотаруға Никольскаяның үлесі

1943 жылы Анна Никольскаяның Алматыға оралуымен ұзақ шешілмеген «Абайды» аудару мәселесі өлі нүктеден қозғала бастады. Еске салайын: Бұл әйел 1937 жыл­дың аяғынан бастап Солтүстік Орал­да жазасын өтеп жатқан болатын. Бес жылдан астам уақытта ол сыр беріп, ажал шыңырауының алдында тұрғандай еді. Оның ауыр хал-жағдайын ескеріп, лагерь басшылары бейшара әйелді мүсіркеп, жазасының қалған мерзімін өтеуге Қазақстанға жібереді. Шынында, Алматыда Никольскаяға ешқандай баспана берілмеді. Ол қала маңына баруға мәжбүр болып, Тастақтағы бір жертөледе пәтерде тұруға мүмкіндік алды. Ескі танысының қайта оралғанын естіп, Әуезов Никольскаяны іздеуге жүгірді. Кешегі тұтқынды Нұртазин аудармасын, «Абайдың» тың тәржі­масын қайта қарауға көндіруге ұзақ уақыт кеткен жоқ. 1967 жылдың өзінде Никольская Әуезов кітаптарын аударудағы еңбегі туралы айтып берген еді: «Көбірек «алтыншы сезім» деп аталатын ұғымды пайдалануға тура келді, әсіресе, ой негізіне және шығарма тұңғиығына бойлап, автор бейнешілдігіне ет үйренгенде нұсқа үстінен түсетін... Бір рет мен де тығырыққа тірелдім. Жолма-жол аудармада: «Оларды ойлағанда (қаршадай немерелер туралы) менің ұйқым шайдай пышырайды» дегенді оқыдым (Түсіндірмеде бұл қазақ тіркесі екені айтылады. Орыс тілінде оған мағыналас сөз табылмады). Дәл бұл күйінде оларды қалдыруға болмайтыны түсінікті. Орыс оқырманына басыбайлы түсі­нікті болу үшін, мәселен, қатты шайдан кейін ұйқы быт-шыт болды немесе басқаша ұғымды қолдануға тырысамын. Авторға бардым. Ол менің сөйлемдерімді шұбалаңқы әрі теңеуден алыстататын адымдар деп жаратпай тастады. Ақырында ол басқа шайсыз теңеу тауып берді, өйткені, ол орыс оқырманына бұрыс жететін еді... ...Басқа мысал: жолма-жол аудармада Құнанбай жас әйелінің көзінше ақылды, нау­ша жігіт Базаралыны мақтайды. «Оған көңілі толып, сонымен қоса қызғанғаны көрініп тұр...» Сосын одан әрі : «Нұрғаным (Құнанбайдың әйелі) Құнанбайды ықыластана тыңдады... Ол ыңғайсыздықты сырып тастап, махаббатты қабыл алды». Автор не айтқысы келді? Алтыншы сезім бұл тұста параллелизм болатынын аңғартады: Құнанбай риза және қызғанышы оянады – екі түсінік. Нұрғаным болса ыңғайсыздықты же­ңіп, сүйіспеншілікке ырық берді. Бұл тұста қос сөз ойнауы тиіс екені айқын. Түпнұсқаға жүгіндім. Бір оралымда барлық күрделілікті тілмен айқындап беру маған ауыр екені аян. Мен мейлі әртүрлі грам­матикалық пішінде болса да екі рет қайталанатын қос сөзді іздеймін. Табыла кетті: бұл етістіктер қызғану мен қызығу. Бәрі өз орнына қойылды: Құнанбай ырза болды, әрі қызғанды: Нұрғаным ыңғайсыздықты қойып, сүйіспеншілікке бет бұрды. Аудармада тек етістіктердің фонетикалық ұқсастығы сақталмағандай... Қазақ тілінде көп мағыналы ауыспалы сөздер көп. Көп жағдайда бұдан құтылуға болады. Жолма-жол аударманы құрастырушы мағыналардың арасында таңдау жасап, қажетті сөз қояды. Ал, бір нысанға қатысты сол бір тіркесте бір сөздің екі мағынасы айтылып тұрса қайтеді. Мәселен, жорға сөзі тайпалма жорға да, сонымен қатар мәмлегер, сөз тапқыш, қуақы адам. Осы қасиеттерге ие Жұмабай жөніндегі тіркес бар, оған әрқашан мәмле жүргізу тапсырылады. Ол осындай тапсырмамен аттанады: «Жорға Жұмабай өз жорғасында қатып қалыпты, онымен тұтасып кет­кен сықылды. Иә, Жұмабай нағыз жорға еді!» Тағы бір мысал: бауыр деген сөз ет бауыр да, сонымен қатар туыс, бауыр. «Қодар сенің бауырың болса, бауы­рың күйсін!» деген тіркес бар. Осындай жағдайды мүмкіндігінше түп­нұсқаның табиғатына орай әркім әрқалай шешеді («Простор», 1967 ж. №7).

Абайдан ауытқу

Бұл жерде Әуезов көп суреткердей әлсін-әлсін өзінің басты кітабынан ауытқып басқа ойлардың жетегінде жүрді. Кейде өстіп ол демалатын. Кей кейде бұған қомпиған мемлекеттік тапсырыс та әсер етті. Бұндағы қызық не еді? Әуезов бас­қа тақырыптар мен кейіпкерлерге ауысқанда, ол жаңа жұмысқа Никольская басқа нәрсеге алаңдамас үшін өзге аудармашыларды іздеді. Мынандай мысал келтірейін. Соғыс жүріп жатқанда Әуезовтың ойына қыпшақ руының жас батыры Қобыланды жөнінде пьеса жазу ойы келді. Нәтижесінде дүниеге сегіз суретті интермедиясымен үлкен драма келді. Бұл жоғарғы орындарды қызықтыра бастады. Шынында да, олар автордан айтулы өзгерістер жасауды талап етті. Сонымен, Әуезов «Қара қыпшақ Қобыландыны» жазу үстінде жаңа жұ­мысқа Никольскаяны жегуді ойлаған да жоқ. Никольская «Абайдан» басқаға мойын бұрмауы керек еді. Пьесаны аударуды жазушы өзіне Руст атты бүркеншік лайықты көрген Екатерина Тарловскаяны өтінді. «Қымбатты Екатерина Александровна! – деп қиылды Әуезов Тарловскаядан 1944 жылғы 16 ақ­панда. – Сізге «Қобыландының» соңғы нұсқасын жіберіп отырмын. Бұнда ОК жасаған бүкіл ескертпелері ескерілген. Бұл соңғы нұсқа Алматыда оқылып, қазіргі күнде қойылымға әзірлену үстінде. Түзету көп болмаса да, айтарлықтай. Сізге бұл түзетулер көп болмағандықтан қо­сымша істеудің қажеті жоқ, «Сәбитті» Мәскеу кезінде барған баспаға өткізу үшін оны тез істеу қажет болып тұр. Әрине, мен Сізден Сәбит кеткенше емес, одан әлдеқайда ертерек жасауды өтінер едім. Пьеса біздің онкүндікке дейін жарық көргені абзал. Жылдам баса алар ма екен? Тұсаулау барлық жерде бірдей белгілі. Егер Марк Аркадьевич мүмкіндік тапса, сонда бастырғаны мақұл, бірақ, ол жағын шешу (белгісіз) Сізге айқын болғандықтан өз ұйғарымыңызға байланысты шығар. Тек шықса болды, оның тоқтап қалуы маған тіреледі. Ұзақ уақыт түзеуге мойным жар бермеді. Енді, Сәбит Сіздің аударманы аяқтауыңызбен (белгісіз) сол шешіммен жарық көргізуге міндетті (белгісіз), өйткені, бәрі өз қолыңызда. Тек жолмажол аударманы ғана жі­бердім. Әлбетте, мәтін Сізде бар. Бір нәрсені ескеріңіз – бұл (белгісіз) жайында Сіздің жұмыс басталмай тұрып айтып едім ғой. Театр үшін пьесаның тілі мен жыры жеңіл болуы шарт. Бұндағы орыс театры Сіздің соңғы аудармаңызды күтіп отыр, бітірісімен бір данасын маған салып жіберсеңіз. Мені Марк Аркадьевичке айтыңыз. Үйімде кішкентай бар. В.Н. екінші ұл тапты, оның есімі ағасы Елдарға ұқсас – Ернар. Сізге Валентина Николаевна (бел­гісіз) сәлем жолдап жатыр. Қолы­ңызды құшырлана қысып. Мұхтар. Алматы, Калинин 63, пәтер 29. 16/І. 44 ж.» (РГАЛИ, ф.2180, оп 1, д. 321, пл. 1, 1 ст). Қосайын. Әуезов 1944 жылы қаң­тардың аяғында Ташкентте ашылатын Орта Азия мен Қазақстан Рес­публикаларының музыкалық он­күн­дігіне орай асықты.

Алексей Толстой неге Әуезовке қарсы шықты

1944 жылдың басында Қазақстан басшылығы Әуезовтың ығына жы­ғылуды ұйғарды. 15 ақпанда рес­публика халық комиссарлар Кеңесі мен Қазақстан большевиктері Ком­партиясының Орталық Комитеті жазушыны басшылардың пікірінше Лениндік сыйлық алуға лайықты, Қазақстанның өткені туралы монография жазған оқымыстылар тобына қосты. Басшы мекемелер қаулысының жұрнағы сақталыпты. Онда: «Қазақ КСР ертеден бүгінге дейінгі тарихын» құрастыруға белсенді қатысқаны үшін Кеңес Жазушылар одағының мүшесі М.Әуезовты ұсыну туралы хабарланыпты (РГАЛИ, ф.2073, оп. 3, д.8, 25 б.). Сонымен бірге, Қазақстан шенеу­ніктері Сталиндік сыйлыққа Әуе­зовтың «Абай» романын сәл-пәл іркіліп, ұсына жаздады. Дей тұрса да, Мәскеуде оның кандидатурасын Алексей Толстой қоспай тастады. «Бұны («Абай» романы мағына­сында) келер жыл үлесіне қалдыруға шешім қабылданды, – деді Толстой әріптестеріне 1944 жылғы 9 наурызда. – Біздің қолымызда тек екі тараудың жолма-жол аудармасы ғана бар. Егер комитетке бұл кандидатураны ұсынсақ үкіметте: «Аудармасы қайда» деп сұрамай ма? Біз барлық еңбектің тәржімасы жоқ дейміз бе? Бұл дүдәмалдар романды талқылауды келер жылға қалдырып, толық аудармасын талап етуге тура келді» (РГАЛИ, ф.2073, оп. 1, д.75 б). Мәскеудің әдеби сардарлары «Абайдың» толық тәржімасын білмеуі кәдік. Әуезовты Сталиндік сыйлыққа кезекті ұсынудағы бұл сәтсіздік Қа­зақстан шенеуніктерін ойға қал­­дырды. Олар жалғыз партия қаулы­сының көшірмесімен іс бітпей­тінін түсінді. Күшті артдайын­дық қажет еді. Іле-шала «Абайдың» бірінші кітабын Алматыда кеңінен талқылатуы да ұйымдастыруы кездейсоқ емес. Бұл шараға олар партия қолжаулықтарын, министрлерді, академиктерді және әрине, жергілікті әдебиетшілерді шақырды. 1937 жылы қуғындағы Майлинді қорғап шыр-пыр болып, сол үшін қалыс жүрген Ғабит Мүсірепов уәж­ді жарқын сөздің бірін айтты. Ол: «Абай шындықты бейнелеген бірінші ұлттық роман және онда қазақ хал­қының нағыз бейнесі көрінеді» деді (РГАЛИ, ф.2073, оп.3, д.9, 49 б.). Жұртшылық үшін Анна Николь­скаяның сөзі де төбеден түскен жай болды. «Кітап «Абай» атын алған, – деп атап көрсетті зерттеуші. – Бұл Абайдан да үлкен дер едім. Бұл нағыз қаны тамып тұрған дәуірнама, ХІХ ғасырдың үшінші жартысындағы Қазақстан туралы кітап, тарихшы мен этнограф және әдебиеттанушы мен пси­холог қызғылықты мағлұматтар табатын кітап. Оның кіндігінде – өсіп бара жатқан Абай. Мен сүйікті перзентін сеніп тап­сырғаны үшін авторға алғыс айт­қым келеді. Кішкентай Кәмшат­тың түбіне жететін Бөжей болмаспын. Менің жұмысыма үнемі назар аударып, көмек қолын созғаны және сонымен қатар Қазақстан туралы ғажайып һәм құнды қасиеттер танытқан кітап үшін ризашылығымды білдірсем деймін». Бұл талқыдан кейін Әуезов КСРО Ғылым академиясы қазақ бөлімшесінің (КФАН) төрағасы геолог Сәтбаевтың қолдауына дәмеленді. Бұл тұста да оған Никольскаяның көмегі қажет болды. «Қымбатты Анна Борисовна! – деп жазды Әуезов аудармашысына. – Машинистка Г.Ев.-пен бәрі келісілді, ол ақшаны 29 сенбі күні алған болатын. 2 кг қағаз жіберуді дүйсенбі күні таң­ертең Өтесов уәде етті. Сізге тек­серсеңіз артықтық етпейді. Г.Евг. КФАН-дағы Сауранбаев немесе Сү­лейменов төлейді. Басылғаннан кейін бір данасын (ең жақсысын) оған сіздің лебізіңізбен (талқылаудағы сөзіңізбен) тапсыру келісілді. Ол үшін бұнда менің келгенімше романды машинистка теріп үлгерсе, анау Сәтбаевқа беретін бір дананың дұрыс түптелгені жақсы болар еді. Дерматинде түптеуді музейдегі біздің үйде тұратын Жиреншин орындауға уағда берді. Оған дейін, бәлкім, өзім де кіріп қалармын, онда онымен жолық­тырамын. Әзірше табыс тілеймін. Құрметпен Мұхтар Әуезов. P.S. Анна Борисовна, менің Сізге үлкен өтінішім бар. Мен Сізге сценарийден екі шағын үзінді қалдырып кеттім: Көкбайдың өлеңдері мен Баймағамбеттің ертегісі. Ғафу етіп, оларды осы жолма-жол аудармадан тәржімаласаңыз, әсіресе, кино қызметкерлеріне керек болып тұр. Көкбайдың өлеңдері фильмнің соңы: оны ілкіалды натурада түсіреді. Бай­мағамбеттің ертегісі – ол проза, әрлеуіңізді өтінемін. Олар аяқталып, шығысымен екеуін де Ефим Ефимович Аронға басылып берілсе нұр үстіне нұр. Оның П.Ж.: Мәдениет үйі, Абай фильмінің тобы, Аронды сұрау керек...» Айналып келгенде, «Абай» Сәт­баевқа ұнаған. Ықпалды геолог Әуезовке Мәскеуде қуатты қолдау ұйымдастыруға уәде етті деседі.

Қазақстан шенеуніктерінің Мәскеуге шабуылы

Күшті артдайындықтан кейін мен 1944 жылғы 15 мамырда өткі­зілген «Абайдың» Алматыдағы тал­қылауын айтып отырмын. Қаз­ақ­стан атқамінерлері өздеріне сәйкес құрылымдардың Әуезовты Сталиндік сыйлыққа ұсыну мәселесіне қайта оралуына сенім артып, Мәскеуге қысым жасай бастады. 1944 жылдың мамыры соңында Қазақ КСР Халық комиссарлары кеңесі төрағасының орынбасары И.Тәжиев Сталин сыйлығы бойынша комитеттің төрағасы Москвинге хат жолдады: «Қазақ КСР Халком кеңесі төрағасы ж. Оңдасынов атына 23 мамыр 1944 жылғы жолдаған Мұхтар Әуезовтың «Абай» романына қатысты Сталин Комитетінің күзді күнгі сессиясының отырысы романның орысша аудармасы жоқтығына байланысты кейінге қалдырылуына қосымша роман туралы мәліметтер мен оның авторы жайында тоқетер тұжырыммен қоса ж. Әуезовтың романының аудармасы мен аталмыш шығарманың сипаттамасы жіберіліп отыр» (РГАЛИ, ф.2073, оп. 3, д.15, 15 б). Тәжиев өз хатына қосып, Әуезов пен оның романы туралы КСРО Ғылым академиясы қазақ бөлімшесінің, Қазақстан Жазушылар одағының пікірлерін, Ғабит Мүсіреповтың толық рецензиясын салып жіберді. «(Әуезов) кітабының көркемдік құндылығы мен тиянақтылығы, – деді КФАН-ның Тіл, әдебиет пен тарих институтының директоры филология ғылымының докторы Н.Сауранбаев. - оның түзілісімен баурайды, тіпті ол бөлінетін тараулардың тосындығы да тартымды» (РГАЛИ. ф.2073, оп. 3, д.9, 25 б). «Абай» романының құндылығы тек идеясында емес екеніне Сауранбаев айрықша тоқталады. «Кітаптың бір тақырыбы – оның өзекті бөлігінде жатыр, яғни, Абайда – махаббатта, бұл тақырыпта романның жоғарғы лиризмі, оның жұмсақ романтикасы шоғырланған» (РГАЛИ, ф.2073, оп.3, д.9, 24 б.). Академиялық институт дирек­то­рының негізгі тұжырымына қарағанда, Әуезов өзінше бір көркем энциклопедия туғызған. «...Абайдың өмірбаяны өз маңыз­дылығымен кітапта басым түсіп жатқан жоқ, – деп баса көрсетті Сау­­ранбаев. – Халық үшін, халық жүре­гінде өмір сүрген Абай ел дәуірін бойына сіңіріп, бұл кітапта барынша толығымен дәуір мен халық өзінше көрініс тауып, жүз жылдан кейін оның күндерінің көркемдік шежіресі жасалады. Бұл ХІХ ғасырдың орта шеніндегі қазақ даласының шын мәніндегі көркем энциклопедиясы. Зарзаман аталған кезеңнің шығармада халықтың бар тұрмысы, оның кезінде қанды оқиғаларға ұласқан рулық және отбасылық күрделі қарым-қатынасы барынша көрінеді» (РГАЛИ, ф.2073, оп. 3, д.9, 17б). Өкінішке орай, мұрағатта Мәскеуге Тәжиев жіберген топтама құжаттар арасында «Абайдың» аудармасы болмай шықты. Сталиндік сыйлық комитетіне Қазақстан шенеуніктері қай нұсқаны ұсынғаны айқындалмай қалды. Никольскаяның мәтіні ме, жоқ басқа аудармашылардың қолжазбасы ма?

«Абай» аудармасының жаңа редакторларының пайда болуы

1944 жылы көктемнің басында, не аяғында Сталин сыйлығы бойынша Комитетке түскен «Абай» аудармасының бұл нұсқасы әлдебір жерінен мәс­кеуліктерді қанағаттандырмаған шығар дегенге негіз бар. Қазақстан әріптестеріне одан әрі жұмысты аударуға атақты филологтардың бірін тартуға әлдекімнің кеңес беруі де кәдік. Солай ма, жоқ басқалай ма, көп ұзамай бұрынғы жаңа аудармашылар қол қойған «Абай» аудармасының нұсқасы пайда болды. Рас, әзір мен мұрағаттан әлгі қолжазбаның өзін емес, оған жасалған ойқосуларды таптым. Міне, соның бірінде мынандай пікір бар: «Мұхтар Әуезов. Тарихи роман. І кітап. Аудармашылары Никольская мен Т.Нұртазин. Редакциясын басқарғандар Е.С.Истрина мен Ғ.Мүсірепов. Қолжазбаға Ғылым академиясы қазақ бөлімшесінің (Каз ФИН) тіл мен әдебиет институтының сипаттамасы (алғысөз) тіркелген (593-ХІҮ бет (30 авт. баспатабақ)» (РГАЛИ, ф.631, оп. 6, д.820, 12 б.). Көріп отырғанымыздай, «Абайды» аудару ісіне Истрина мен Мүсіреповтың қосылғаны байқалады. Бұл кімнің ұсынысы болды екен: Әуезовтың ба, әлде республика басшылығының ба? Әйткенмен, шешімді роман авторы емес, жоғарғы жақ қабылдағандай. Соған ұқсайды. Бұл тарихқа Истрина кездейсоқ тап болды. Ол ғұмыр бойы орта ғасырдағы орыс тілімен айналысып келе жатқан жан. Соғыс басталғанда оны Қазақстанға қоныс аудартты. Бәлкім, әлдекім Алматыға келген зерттеуші жергілікті жағдайға тастай батып, судай сіңеді деп ойлаған шығар. Егер, Истрина бұл салада бірнәрсе тындырса, ол парызын өтеу мақсатында туған талап. «Абай» аудармасының редакциялануына бар күш-жігерін жұмсамағаны түсінікті. Мүмкін, мәтінде базбір тұстарды түзеген болар, нақты ешнәрсені қайта жазып шыққан жоқ. Мүсірепов, қайталап айтайын, бұған дейін соңына қалбыр байланып жүрді. «Абайдың» аудармасын редакциялауға оның тартылуы өз бағыт-бағдарын түзеп алу болуы мүмкін. Өйткені, Әуезов ол кезде Қазақстан басшылығынан толық қолдау тауып жүр еді. Демек, ол арқылы жағдайын түзеп алуға болатын. Сөйтсе де, Мүсірепов «Абай» аудармасын қалай жақсартып еді, әлі күнге бұл жұмбақ күйі қалып отыр. Бұл тұста мынандай сәт атап өтілуі тиіс. Кейіннен «Абайдың» тәржімашысы ретінде Истрина да, Мүсірепов те аталмайды. Неге? Бұл адамдардың сыпайылығынан ба? Немесе олардың «Абай» аудармасына тікелей қатыспағандығының себебінен шығар. Бәрінен де шенеуніктер 1944 жылы тек қана Истрина мен Мүсірепов есімдерін өз мақсаттарына пайдаланды.

Тың тұжырымдар

Зады, 1944 жылдың аяғына таман әдеби басшыларға Әуезовтың романына тың тұжырымдар керек болған сыңайлы. Бәлкім, бұл Қазақстан халкомының әрекетіне қарай жасалғандай. Не болғанын көкейге түйіңіз. Республикалық халком кеңесі жылма жыл Әуезовты сталиндік сыйлыққа ұсынса да Мәскеу әдебисардариаты қазақ жазушысының романы туралы ешнәрсе білген жоқ. Енді, міне, әлдекім соған орай анықтамалар береді. Мұрағаттан 1944 жылдың соңына қарай «Абайға» жасалған қос пікірді таптым. Бірі С.Евгенов қаламына тән. Евгенов деген кім? Ол КСРО халықтар әдебиеті мәселелеріне бас-көз болып, Жазушылар аппаратында ұзақ уақыт қызмет еткен ұсақ әдебикеңсе шенеунігі. «...Әуезовтың романы – қазақ кеңес әдебиетінің талантты шығармасы» (РГАЛИ, ф.631, оп.6, д.820, 16 б.). Шынын айтқанда, Евгеновтың бірнеше ескертуі бар екен. Екіншісі – аударма сапасы. «Е.С.Истрина мен Г.Мүсіреповтің редакторлық басшылығымен А.Ни­коль­ская мен Т.Нұртазиннің аудармасы өте-мөте мұқият қосымша редакциялауды қажет етеді, – деп қадалды Евгенов. – Ара-арасында аударма оқырманға түпнұсқадағы ойларды жеткізе алмай тұр» (РГАЛИ, ф.631, оп.6, д.820, 18 б.). Екінші тұжырымды Евгений Лундберг әзірлепті. Ол, сөз жоқ, кәсіпқой еді. Әлем классикасын тамаша білетін. Оның шым-шытырық шырғалаң шырмаған өзгеше саяси өмірбаяны бар еді. Лундбергті көбісі тұрақты түрде бұрынғы эсерлерге жақын болғандығы үшін күстәналады. 1938 жылы, тіпті, эсерлермен бұрынғы байланыстары үшін қамауға да алынды. Дегенмен, әлдекімнің есептеуінше, оның ту сыртында арнайы қызмет орындары тұрғандықтан-мыс оған көп нәрсе кешірілетін. Сонымен, ол қазақ әдебиетімен Алматыда эвакуа­цияда болғандықтан, кездейсоқ айналысты. Ол Әуезовтың кеңқұлашты әлеміне толыққанды түрде үңіліп, қазақ суреткерінің еңбегін бағалай алатын ба еді? Күмәнданамын. Лундберг «Абайды» Евгеновтен өзгеше ықылассыз қабылдады. «Әуезов сюжетті меңгере алмаған, – деп мәлімдеді ол. – Бағамдай қарағанда оның романы, тіпті, төменгі сатыда тұр» (РГАЛИ, ф.631, оп.6, д.820, 72 б.). Лундбергтің әділетсіздігі түсінікті.

Әуезовтың «Абайын» Сталиндік сыйлыққа ұсынудағы тағы бір талпыныс

1945 жылдың басында Қазхалком кеңесі кезекті мәрте Әуезовты Ста­линдік сыйлыққа ұсынуды қолға алды. Тағы да жазушының жолы болмады. Енді, оның кандидатурасына Александр Фадеев қарсы шықты. 1945 жылғы 20 наурыздағы Сталин сыйлығы бойынша Комитеттің пленумында ол былай деп мәлімдеді: «Қазақ прозасы үшін бұл шығарма дара және мағыналы, өйткені, Қазақстанда проза болған емес және Әуезов ондағы бірден бір мәдениетті, аса білімді жазушы. Бұл дүние үлкен жүрекпен, талантты жазылған. Қазақстан туралы жазылғандар тым аз. Тайпалар тартысы, әлеуметтік байланыстар, орыстармен қарым-қатынас өте бедерлі, күшті бейнеленген. Мінез-құлықтар қызық, әйтсе де бірінші том сюжет жағынан үзіліп қалған сымдай. Сюжет жүйесі жоғалып кетеді. Абайдың өзі әлі Абай емес, ол небары 25 жасқа толып, жазбаған кезі. Әуезов қартайып тұрған жаста емес, еңбек ете берсін. Шығарма шикі» (РГАЛИ, ф.2073, оп.1, д.11, 13 б.). Сыйлық бойынша Комитет пле­нумының ресми қатарында «Абайдың» біріншіден аударма жұмы­сының аяқталмағаны, екіншіден кітаптың тек бірінші бөлігі ғана жария­ланғандықтан шегерілгендігі айтылады (РГАЛИ, ф.2073, оп.1, д.15, 4 б). Есесіне, Әуезов кандидатурасын Сталин сыйлығы бойынша комитетте бірнеше мәрте ұсыну Мәскеудің «Октябрь» журналы редакциясының тарапынан қазақ жазушысының романына қызығушылық туғызды. Онда да аударма сапасымен қанағаттанбай, қолжазбаны талапқа сай орындауға Әуезовтың өтінішімен жазушының сыралғы досы Леонид Соболев кірісті. «Абай» романының бірінші бөлігі 1945 жылғы «Октябрьдің» жетінші, сегізінші кітапшасында шықты. Екі санда да редакторлар Соболевтің редакциялық етуімен мәтін орыс тіліне Никольская мен Т.Нұртазин аударды деп көрсетті (Истрина мен Мүсіреповке ешкім сілтеме жасамайды). Сол 1945 жылы «Абайдың» бірін­ші бөлігі «Советский писатель» баспасынан жеке кітап болып шықты. Кітап ішінде романды Соболев басшылығымен аударғандар А.Никольская мен Т.Нұртазин деп нұсқалаған. Уақыт ағымында кейбір басшылықта Әуезовты тағы Сталин сыйлығына ұсыну ойы туды. Ұсынушылар туралы мәселе Кеңес жазушыларының 15 наурыз 1946 жылғы Президиумында қаралды. Әйткенмен, Президиум тек қағаз жүзінде өтті. Шын мәнінде отырысқа күллі орынбасарлар, көмекшілер және түрлі жолбикелер келді. Негізгі айқас Федор Панферов, Аркадий Первенцев, Вадим Кожевников және басқа да адамдардың кандидатура айналасында болды. Әдебикеңсе шенеуніктері ұлттық әдебиет оларды толғандырмайтынын жасырған жоқ. Пақырлар жасырын ойын ережесін сақтап, тізімге небәрі екі-үш республика өкілдерін қосуға дайын еді. Мифтік Президиум республика кандидаттарын әбден сілесі қатып шаршап, отырыс шымылдығын жабар кезде талқылады. Қысқаша хабарды «Советский писатель» баспасының қызметкері С.Бородин жасады. «Біздің баспада, – деп түйді Бородин. – Өндірісте үш кітап – М.Әуезовтың «Абайы», Айбектің «Науайы» және Зарьянның «Пап патшасы» жатыр. Бұл үш кітаптың бәрі тізімде бар, олардың бәрі бұл жиналыс үшін мүлде әртүрлі реңк алады. Мұхтар Әуезовтың «Абай» романы оның шығармасының бірінші бөлігі болып табылады және ол Абайдың жас шағын қамтып, характерлер қалыптасуын қадағалайды. Сөйтіп, еңбектің ең жауапты бөлігі автордың тартпасында жатыр және ешкімге белгісіз. Сондықтан, маған еңбектің бірінші негізгі бөлігі аяқталмағандықтан «Абайдың» алғашқы жартысын талқыға ұсынуға болмайтын еді деген ой келді» (РГАЛИ, ф.631, оп. 15, д. 769, 59 б). Одан соң отырысты басқарып отырған Михаил Добрынин сөз қыстырды. Бұл сыншы белорус әдебиетінің маманы болып саналатын. Белорус қаламгерлері өз шығармашылықтары туралы оның мұрнына иісі де бармайтынын айтатын. Жазушылар одағынан Дмитрий Поликарповты шығарғаннан кейін ОК үгіт-насихат бөлімі Добрынинді шығармашылық ұйымның жауапты хатшысы етіп бекітті. Ол бұнда өзін асқақ ұстады. Бірақ аса астамшылық оның болмысына бітпеген еді. «Әуезов романының («Абай» романы) бас кейіпкері әлі қалыптасу үстіне екені ақиқат, – деді Добрынин. – Абай әлі ашылған жоқ. Әуезов жағдаяттардың жай-жапсары мен әкесі туралы жазбағанда да бұл бөлім бәрібір қызық көрінетінін пайымдап көріңіз. Ол 1945 жылы шыққан еді. Оны қалай 1946 жылға бөлуге болады» (РГАЛИ, ф.631, оп. 15, 769, 60б.). «Екінші бөлімі жазылып болғанда тапсырамыз» деп жауап қатты Добрынинге Бородин. Одан кейін тағы бірі эстетика маманы Иван Астахов бес тиынға татымайтын сөзді қойып қалды: «Мен Абай туралы пьесаны білемін, – деп көкіді бұл қайраткер. – Ойы түгел айқын. Оның түпқазығы Абай дарынды ақын болып, халық жүрегіне жол тауып, халықтың тілін бойына сіңіріп, сонымен қатар өз халқының кеңес халқымен терең, дұрыс ілгерішіл қарым-қатынас орнатуға саяды. Абай шығармашылығының альфасы мен омегасы, міне, қандай. Бұл кітапта бар идея соған шоғырланған болса да, осы идеяны мінездей алмайды, тіпті, оның ишарасы да байқалмайды. Бұл шығарманың талантты жазылғанын лайықты бағалай отырып, біз ұлттар әдебиетіне мән-мағына беруді ескере отырып, идеясының нобай-сызығы да жоқ дүниеге баға беруге қалай дәтіміз баратынына таң қаламын. Қырсық шалмаса Мұхтар Әуезов екінші бөлімін дарынды жазып бітіргенде ғана қара қылды қақ жарғандай қазылық еткеніміз ләзім» (РГАЛИ, ф.631, оп. 15, д.769, 62-63 б.). Осындай бөстекі сөздерден кейін Әуезов Сталиндік сыйлыққа ұсынылғандардың ішінде болмағаны түсінікті. Бірнеше айдан кейін аспаннан шұға жауғандай болды. Әуезовты жапатармағай мақтай бастады. «Литгазетада» В.Жирмунский, К.Зелинский, «Новый мирде» Л.Климович, «Известияда» П.Скосыров қолды-аяққа тигізбеді. Жазушы даңқ пен абыройға бөленді.

Қауесет қаупі

1947 жылғы 21 ақпанда жай түскендей күн күркіреді. Бұл күні Қазақстан Компартиясы Орталық Комитеті Қазақ КСР Ғылым академия­сы Тіл мен әдебиет институтының жұмысындағы сыңаржақ саяси қателер туралы қарар қабылдады. Бұл құжатта жеке Әуезовтың өз басына көп тиісті. «Қазіргі Қазақстан жазушы­лары­ның көрнектілерінің бірі – өт­кендегі М.Әуезовтың буржуа­зиялық-ұлтшылдық идеологияны насихаттаған антикеңестік әдеби қызметіне тікелей мақсатты түрде сипаттама берілмеді» деп атап өтілді қарарда. Сонан соң, ықпалды шенеуніктердің әлдекімі Әуезовке жазушының ешнәрседен секемденбеуін айтты. Небәрі оны партиялық қаулыға қосып жазды, әйтсе де, одан ешқандай қортынды жасауға болмайды. Айтқандай, жазушыны екі айдай қозғаған жоқ. Анықталғандай, қарсы қауесетті дабырайтып таратқан білетін адамдардың айтуынша, Әуезовке түк жаманшылық ойламайтын ВКП (б) ОК үгіт-насихат басқармасының бастығы Георгий Александров болып шықты. Бірақ, 1947 жылдың басында Александровтың өзі тырнағына ілініп тұрды. Бұл жоғарғы лауазымды партия қолғанаты ол кезде балға мен төс арасында болып еді. Бір жағынан ол тікелей ВКП(б) ОК хатшысы Ждановқа тәуелді болса, екінші жағынан – Ждановтың емес, көбісі Маленковтың адамы деп есептейтін. Сұмдық сәт пайда болды: мырзалар қырқысқанда, құл-құтанның төбе шашы тік тұрды. Кремльдегі күштердің салмағын безбендей келіп, Қазақстан басшылығы Ждановқа арқа сүйеп, 1946 жылдың екінші жартысында Жданов ұдайы сілікпесін шығаратын Ахматова мен Зощенко тарихымен ұштастырып, Әуезов ісін соған жатқызуға тырысты. Мәскеудің ыңғайына жығылып, Алматы атқамінерлері Әуезовты құртуға пәрмен беруге ыңғайланды. Құныкер міндеті таяудан бастап жазушының сенімді серігі болып саналатын Бәйішевке тапсырылды. 1947 жылғы 14 наурызда бұл қайраткер суреткерді жергілікті баспасөзде масқаралық бағанына жапсырды. Әуезов күйініп, Сталиннің өзіне жазуға бекінді. «Қазақ Республикалық «Социа­листік Қазақстанның» осы жылғы 14 наурыздағы ж.Бәйі­шев­тің мақаласында маған ауыр кінә тағып, 30 жылдық бүкіл жазушылық, ғылыми-зерттеушілік және Қазақстан жоғарғы оқу орындарындағы 15 жылдық қызметіме күйе жағып, жүйелі түрде табанды антикеңестік әрекетке балайды. Бұл мақаланың негізі нақты, қатал талапшыл, большевиктік шынайы сын емес, беделді рес­публикалық басылымның беттерінде адал кеңес жазушысы, мәдениет майданы қайраткері, шынайы кеңес азаматын анайы айыптау тұрғысына құрылған – бұл жарияланым тапсырыспен және қорлайтын мақсатта туып отыр. Менің қызметімді және жеке басымды қатыгез мұқатуға келіспей, қайсыбір ресми тәсілдермен әрекет ете алмағандықтан, өмірдің бұндай ұсақ төзгісіз жағдайында, мен сияқты бүкіл партиядағы, партиясыз қызметкерлердей сіздің құзырыңызға жүгініп отырмын. Кеңес жазушылары, ғалым­дарының әкесі әрі досы ретінде өзімнің кеңестік отаныма ың-шыңсыз қызмет ете беру үшін менің қызметімді, мәдениет майданының қарапайым еңбеккерінің есімін ақтап алуға көмектеседі деген өтінішпен Сіздің әділ және жоғарғы қазылығыңызға салып жүгініп отырмын».

Мәскеудің майшелпегі

Кейбір жанама мәліметтер бойынша, 1947 жылы жазда Әуезовтың тағдырын Литваның шығармашылық пен ғылыми ортасында осындай дау-дамайда аздаған тәжірибе жинақтаған ВКП(б) ОК жаңа хатшысы Михаил Суслов шешті деседі. Жаңа жел соғысының лебін сезініп, сол кездегі Қазақстан басшысы Шаяхметов атақты авторды талауды тоқтатуға пәрмен береді. Алматыда жөпелдемеде қазақ тілінде «Абайдың» екінші томын шығарды. 1947 жылға қарсы «Литературный Қазақстан» альманағында, Мәскеудегі «Дружба народов» журналында, Мемәдеббаспасы мен «Советский писательде» төрт мәрте орыс тілінде жарияланып үлгерді. Білетін адамдардың айтуынша, бұл томның аудармасын жасаған Никольская еді. 1948 жылдың тамызында Республика Жазушылар одағы Әуезовты Сталиндік сыйлыққа ұсынуды ұйғарды. Расымен де, Қазақстанның әдеби қаймақтары «Абайдың» авторынан басқа ұсынушылар қатарында С.Мұқанов пен Ғ.Мұстафинді кіргізді. Өз бастамаларын Қазақстан әдебисардарияты ресми түрде 1948 жылғы 11 желтоқсанда толтырып, соған сәйкес құжаттарды Сталиндік комитетке жолдады. Орталық баспасөз Әуезовке қандай мақтаусөз айтты? Оны мақтады, нақтылап айтсақ, Зоя Кедрина «Правдада», В.С.Иванов «Литгазетада» аяғын жерге тигізбеді. Онан соң Шаяхметов те қыбырлай бастады. Оның бастамасымен республиканың ОК шешім қабылдады: «ХІХ ғасырдың ортасындағы қазақ халқының өмірі туралы баяндайтын Мұхтар Әуезовтың «Абай» романы қазақ кеңес әдебиетінің үздік шығармасы болып табылады. Автор социалистік реализм аясында қазақ әдебиетінің іргетасын қалаған ағартушы-ақын Абай Құнанбаевтың жарқын да шынайы бейнесін сәтті жасаған. Қазақстан БКП(б) ОК жазушы Мұхтар Әуезовтың «Абай» романын 1948 жылғы әдебиет бойынша Сталиндік сыйлыққа ұсынуға қарар қабылдады». Сонымен бірге, 1949 жылғы 17 ақпанда Әуезовтың кандидатурасын бұрынғы ОК үгіт-насихатының басшыларының бірі А.Еголин басқарған М.Горький атын­дағы әлем әдебиеті институты да ұсынды. Сталиндік Комитетке өз өтінішін Кеңес Жазушылар одағы президиумы да (қол қойған Анатолий Софронов) жолдады. Бұнда тағы бір сәтті айта кету орынды сияқты. Сол кездегі ереже бойынша Сталиндік комитетке басқа әртүрлі құжаттармен қосып, ұсынылған адамның өмірбаянын тапсыру керек еді. Сөйтіп, міне, Әуезов 1930 жылғы қамау, басқа уақыттағы қатаң бақылауда болған шырғалаңдар туралы бір ауыз сөз айтылмаған өз өмірбаянының сол нұсқасын жіберді. Неге өйтті? Бұл үкімет жазушыға бәріне қол сілтеп өткен жылдардағы қамаудың барлығын кешірді деген сөз бе?

Тобықтай түйін орнына

Ресей Мемлекеттік академиялық әдебиет институтының директоры табан астында Әуезов туралы мағлұматтардың біраз бөлігін құпия қалдырды. Неге? Бұл өзімбілер мен өркөкіректің қолын кім қағады? Бұл санның жарыққа шығуына қол қойған кезде РГАЛИ директоры Татьяна Горяева бұл автордың қаперіне хат жазып, осыдан бастап 75 жылға дейін барлық зерттеушілерге 2073 қордың, оның ішінде 9 хаттама істің 3 бабы жабылатынын хабарлаған болатын. Бұл қорда ресейліктер мен қазақтар әзір білмеуге тиіс көп мағлұмат сақталып тұр-мыс. Әйткенмен, бұл бумада әлдекімнің жеке бас тіршілігіне қатысты жасырын сыр да, құпия хабар да жоқ. «Бұдан 2073 қордың 3 бабы, 9 хаттама істе көптеген құжаттардың үзіндісі мейлінше мол келтірілген «Қазақстан шенеуніктерінің Мәскеуге шабуылы» атты зерттеуді оқып шыққанның өзінде көзі оңай жетеді. Бәлкім, Горяеваны қайсібір ашкөздік пен кекшілдік әуендері билеп кеткен шығар. Одан неге Россия мен қазақ оқымыстылары зардап шегуі тиіс? Сауал: қашанға дейін Горяева жігерсіздік танытып, өзім білермендікке салына береді? Қазақтың ұлы классигі Мұхтар Әуезов туралы оқушы әлем ешнәрсе білмеуіне жанын салатын Горяева, Злобин, Яковлевтей қызметтегі «әулие үштікке» Росмұрағаттың жетекшісі Артизов қалай төзеді?

«Абайдың» негізгі аудармашыларын көрсетуге баспалар неге енжар

1949 жылдың басында Әуезов бірін­ші дәрежедегі Сталиндік сый­лықты алды. Табанда «Абайдың» екі кітабын қайта бастырудың мәселесі туды. Мәскеудің сауысқаннан сақ редакторлары Әуезов романының орыс тіліне аударған екі аудармашы да әдебиетші Никольская мен Нұртазин бұрын қуғынға ұшырап, әлі сотталғаны алынбағанын қазбалады. Сақтануды мақұл санап, «Советский писатель» баспасы 1949 жылғы жазда «Абай» романын жарыққа шығаруда сыртына қазақшадан авторлық аударма деп қысқаша хабармен шектеліп, аудармашылардың әкесінің атын көрсетпеуді ұйғарды. «Молодая гвардия» баспасы басқа жолға түсті. Сол 1949 жылы ол «Абайдың» сыртында шын аудармашылардың есімдерін жасырып, аудармасымен қазақшадан Леонид Соболевтың редакторлығымен шықты деп хабар берді. Бір жорамал былай. 1949 жылы «Абайдың» алғашқы екі кітабының қайта басылымын көргенде Никольская қатты қабарыпты. Ол шағым жазғандай. Кеңес Жазушылар одағы бас хатшысының орынбасары Конс­тантин Симонов комиссия құрыпты. Бірақ, КЖО (Кеңестік Жазушылар одағы) аппаратының қызметкері С.Евгенов жанжалды өршітпеуге тырысыпты. Жалпы, Никольскаяның қолы ешнәрсеге жетпепті. Өзге жорамал бойынша, ешқандай шағым болмағандай. Жай ғана Симонов бір жыл бұрын Никольскаяға Жазушылар одағына кіруге көмектесіпті.

Абай туралы үшінші кітаптан эпопея

1949 жылғы көкекте Алматының бір журналы Абай туралы эпопеяның үшінші кітабы қазақ тілінде «Ақын аға» деген атпен жарияланды. Шамамен сол шақта жаңа романның жолма-жол аудармасы да дайын болған еді. Жеме-жемге келгенде оны кім орындағанын әзірше анықтай алмадым. Тек бір ғана белгілісі жолмажол аударманы Әуезовтың жасамағаны. 1949 жылдың 9 шілдесінің өзінде Вадим Кожевников қазақ жазушысымен басқа атпен «Абайдың кемел кезі» көлемі 13 баспатабақ жаңа кітабына келісімшартқа отырды (РГАЛИ, ф.618, оп.18, д.2, 5б.). Ол келісімшартта үшінші кітаптың жолма-жол кім жасайтыны көрсетілмегені айқын. Жұрт қауесет қылғандай, Никольская Абай туралы екі кітапты Абай туралы алғашқы өзінің есімі тұрмаған соң қытығып келесі романға барудан бас тартқан дейді. Тығырыққа тіреліп жазушы тағы да Леонид Соболевке барды. 1950 жылы 7 наурызда Кожевни­ковтың орынбасары – Людмила Скорина екі шартқа, біреуі Әуезовпен, басқасы Соболевпен қол қойды. 9 шілде 1949 жылы жойылған шарттың есесіне Әуезов «Знамяның» редакция­сына Леонид Соболевтің аудармасымен көлемі 15 табақ болатын «Ақын­дар ағасы» деген атпен 1950 жылғы 1 тамызға дейін өткізуге Әуезов келіседі (РГАЛИ, ф.618, оп.18, д. 3, 2б.). Оқи­ға ушыға бастады. Кейбір жанама жарияланымдардың негізінде Соболев құйтыланып, аударма мерзімін ұзартып, дер кезінде ұзақ уақыт Соболевке қолжазбаның дайын үзінділерін бермегендіктен Әуезов кінәлі болып шықты. Осылай сөзбайлыққа кімнің кінә­лі екенін түсінбей, «Знамя» проза бөлімінің меңгерушісі Василий Катанов 1949 жылғы 14 желтоқсанда жазушыға хат жазды: «Ғизатлы Мұхтар Омарханұлы! Ғафу етіп, Л.Соболевке романы­ңыздың үшінші кітабының жаңа тарауларын қашан беретініңізді хабарласаңыз. Журналдың көктемгі сандарында жариялауға үшінші кітаптың аудармасын 1950 жылдың басында алуды есептегенбіз, ал, Леонид Сергеевич бізге кейбір тараулардың жоқтығынан аударма жұмысы тоқтап тұрғанын хабарлады. Сіздің қолжазбаңыздың алу мерзімінің анық-қанығына көз жеткізіп, журналдың қай нөмірінде жариялайтынымызды айқын белгілегіміз келеді» (РГАЛИ, ф.618, оп. 13, д.155, 34 б.). Одан соң, Собо­лев жолмажол аударманың көп тұсы қанағаттандырмайтынына сілтесе, Әуезов аудармашының тұтас тарауларды қайта қарастырудан бас тартқан-мыс. Қысқасы, даудың құлағы қылтия бастады. 1950 жылғы 29 наурыздағы «Знамя» журналында өткен кеңес не көрсетті. 1950 жылы 29 наурызда одан әрі қай бағытта жылжу үшін «Знамяның» бас редакторы Вадим Кожевников арнайы кеңес өткізді. Шынтуайтында онда бас кейіпкер – кітап авторы Әуезов болған жоқ. Кеңесті ашарда Кожевников былай деп мәлімдеді: «...біздің бәріміз ол еңбекті оқығанбыз және ең бастысы айтқандарымыздың бәрі В.В. (сол кезде «Знамя» проза бөлімінің меңгерушісі Катинов - В.О.) сабақ болып, нақ соның негізінде ұсыныстармен авторға хат жазады. Әрбір сөйлеушіге көп ауа жайылудың керегі жоқ, мейлінше іскерлік сипатта өрбігені игі, біз авторға жасаған кейбір ескертпелердің төңірегінде туындайды. Бұл көп уақыт алмай, көп пайда келтіреді» (РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 1 б.). Басты баяндамашы болып Александр Чаковский сөз алды. Кезекті редактурадан кейін қолжазба байдың тұрмысы мен аста-төк тойды қысқартудың нәтижесінде ұтты – әйтсе де, бірқатар қадау-қадау кемшіліктер әлі де бар деп мойындады. (Олар ақаулар-В.О.) төмендегіге саяды: Біріншіден, Базаралы мен ол тұлға артында тұрғандар, яғни, халық және басқалар жүйесі әлі әлсіз таратылғандай. Базаралы кейбір тұстарда бейне бір дарашыл кейіпкер Гец Фон Берлихенгенге ұқсап кетеді» (РГАЛИ, ф.618, оп. 15, д.7, 1 б.). «Ары қарай романда Ресейдің әлеуметтік ықпалының әсері де Чаковскийді ойға қалдыратыны айтылды. Оның ойынша, Қазақстанның дамып, өркендеу үрдісіне Ресей ойының тигізген шарапатын Әуезов нашар көрсеткендей. Үшіншіден, Чаковскийге ұнамағаны – Әбіш пен Долгов бейнелері – бұлар өмірде болған адамдар (Әбіш – Абайдың баласы, ал, Долговты Қазақстанда көп уақыт тұрған халықшыл Долгополовтан көшіріп алған)». Чаковскийдің байқауынша, романдағы Долгов әлеуметтік жүк кө­теріп тұрған жоқ. «Егер, Базаралыға келсек, – деп өзеуреді Чаковский. – Оған кешіруге болады, ол тарихи жағдайларға орай тәрбиеленген қазақты төңкеріскер ету қиын десек те бұл жағынан қазақтар шешуші роль атқарар болса да, Долговқа байланысты бұл мүлде пайдаланылмай қалған. Келтірілген құр жалпылама сөз саптау. Шын мәнінде нысанаға дөп тиіп жатпайды, сол мақсат үшін көр қазу түсініксіз» (РГАЛИ, ф.618, оп. 15, д.7, 4 б.). Чаковскийдің таққан басты мінінде Әуезов романында Абай ақын ретінде көрінбей қалады. «Абайда жыр ұш­қырлығы жоқ, – деп күйіп-пісті Чаковский. – Бұл ортада ақын бар, ақын болғанда да аруақты ақын, туатын әннің әуезділігі жоқ (...) Бұл істің мән-мағынасы жоқ (...) Бұдан тыс Абай өз қал-қадерінше өмірбаянды дерек пен болмыстың деректі салмақты, енжар (...) Осылардың бәрі қосыла келіп әлдебір буалдыр былжырақ бейнені туғызады» (РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 5 б.). Романның аудармашысы Леонид Соболев көп нәрсеге айқындық берер еді. Дегенмен, атақты жазушы Әуезов кітаптарына суып үлгергенін адал мойындады. «Менің роман жоқ және оны қайта жазу керек екеніне көзім жетті, – деп мүләйімсіді ол. – Бұндағы айтыл­ғандардың бәрі өте-мөте қызық жайлар, егер айтар болса, қызықты болар еді. Алайда роман жазылып бітті, оны не мүлде сызып тастап, қайтадан жазу керек, не қазіргі жағдайға бейімдеп шыңдай түссе болады. Қазіргі айт­қандай, романды қайта қарауға болмаса, басқа үшінші жол жоқ» (РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 33 б.). Өкінішке орай, одан әрі Соболев төте Әуезовты сөгуге дейін барды. Ол сюжет пен композиция мәселесінде Әуезовтан да білгір деп есептеп, қазақ әріптесіне өз көзқарасын таңды. Ал, Әуезов көп ретте оған құлық қоймады. Мәскеулік әдеби генералды ашындырып Әуезов жоқта жазушы үстіне шелектеп кір-қоқыс төкті. «Әуезов айтқанды қабылдамайды, тіпті оған тоңмойын, – деп шағын­ды ол «Знамя» журналының қызмет­керлеріне... Базаралы тарихын еске алдым қанша айтса да, қанша жазсам да ол әлдекімнің Абайдан биік болғанынан қорқады. Базаралы басынан не өткенін талдайық. Мен автордың жолма-жо­лын­дағы ең алғашқы нұсқасын аламын. Базаралы атқа қонып, Абайдың сегіз жылқысын айдап кетіп, оны түзде сойды да, одан соң Базаралы билер сотына шақырылып, не болғаны туралы сөз қозғалады. Мен авторға айттым: – Білесіз бе, МХА-қа қойылымға кіріскенде: кейіпкер неге оң емес, солдағы есіктен шықты деп сұрайды. Ол МХАТ қой деді. МХАТ па, МХАТ емес пе, арға салып көрсек қайтеді? Бәрі білетін Абайға жүгінеді. Ол халық ақыны, ұят-намысы, оны бәрі біледі. Үш кісі келеді. Бірі - жаманды-жақсылы өмір сүріп жатқан орта шаруа, – оған бие әкеліп сойғанда – сойып ал, ал, бір аптадан кейін жылқыны барымташылар алып кетті. Базаралы не істеді? Ол байдың емеурінін таныды. Бұнда қандай жағымды қылық бар? Ол түсіндіре алмайды. Ешкім де түсіндіріп бермейді. Абайға бақуатты өмір сүрген адам аттарды айдап әкеліп, сойып ал дейді, ал, соңынан соңғы шалбарын сыпырып алады. Бұны Абайдың өзі түсіндіре алмайды, – себебі, шындықты айтқанда, – ол Қазақстан шекарасынан тыс жерде шиеленіскен күресті білмейтін жұмысшы табы бар екенін білмей, түсіндіріп бере алмайды. Оны Долгов қана түсіндіре алады. Және бұл ықпалдың әсерімен қосымша жасалды, Долгов не болғанын түсіндіреді-міс. Дегенмен, бәрі бір ешнәрсе түсіндірілмейді. Бұның бұл жердегі болып жат­қан әңгімелердің бәрін авторға тық­палаудың қандай ауыр екенін сіздер түсінеді деп айтып отырмын. Сондықтан, қалай істеу қажет? Бәрінен бұрын оны осында шақыру дұрыс» (РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 33-34 б.б.). Сонша шабылатын не болып еді? Түптің түбінде Соболев Әуезовты аудармау (дәлірек айтқанда, оған берілген жолма-жол аударманы редакцияламау) ниеті болмағанда автор үшін қайта жазып шығу керек пе еді. Ал, бұл Мәскеу атақты әдебиетшінің жоспарында жоқ болуы табиғи құбылыс. Соболев «Түбегейлі түзеу» романының бұрынғы дақпыртын малданып өз прозасын баяғыда тастап еді, енді, біреудің дүниесін жүйелеп, одан жауһар жасауы қалды. Соболев әзіл үшін ызаланбай, «Знамя» редакциядағы кеңесте Әуезовты ағаш атқа мінгізіп шүйілді. Оның пікірінше, қазақ жазушысы тарихи шындықтан ауытқып, әлеуметтік тартысқа бармай, марксшылдарды елемеген болып шығады.

Әуезовтың уәждері Кожевниковқа да ұнамай қалды. «Авторда Абайдың адам ретін-де суреттелгенінен қорқамын, – деп «Знамя» журналының бас редакторы жақауратты. – Оны ақын толғандырмайды, адам ретінде жанды қозғамайды. Бұл жөнінде оған батыра айтқан дұрыс. Бұл оған орасан алғышарт қауіп. Егер Абай адам ретінде мені баурамаса онда роман жазылмауы тиіс еді» (РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 38 б.). Талқылауды қортындылай келіп, Соболев тағы бір рет қолжазбаны қайта жақсылап жазып шығу керектігін баса айтты. «Мен де онымен (Әуезовпен - В.О.) Абаймен әлде бір қасіретті тартысты іздедім, – деді ол жайбарақат, – Абайдың өлетінін де білдім. Онда қасірет толып тұр – бір баласының өлімі, басқа баласының өлімі қасіреттің негізі неде? Абай шәкірттерінің бірі күштеп Абайдың істегенін өзіне істегізетін жол тауып едік сонда, өйткені, Қазақстанда исламдық ағым пайда болды. «Қайда баратыны қорқынышты емес. Егер өз қолыма тізгін тисе ол біз қалаған жаққа барады» дейді ол. Абай қасіретін көрсету керек. Сүйкімді адамды көрсетуге тырыспай, жанына үңілу керек. Көп рет қайталанғандай ол өзі ұдайы ойлағанды ойлай бермей, мейлі ол не істеу керек екенін ойласын. Ол халыққа ешнәрсе бере алмайтынын айтады. Мейлі ол не істеу керек екені жөнінде ойласын. Осыдан бастап, әлдене істеуге тырыссын. Дегенмен талпыныс жазылған романның аясында болсын. Тарихшы кеңесшіні тартса дейтін ой да пайдалы. Енді тағы да оның өзі академик, өзі дәріс оқиды және онымен тарих туралы тәжікелесу өте ауыр екенін еске алыңыздар. Жаңа соңы хақында. Осы жерде екі көзқарас болды. Мынау да, анау да болмайды. «Ақындар атасы» екенінен бастадым. Егер осы көзқараста тұрсақ, соңы дұрыс аяқталған, алайда, мәселе сүреңсіз жазылғанында болып тұр» (РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 39-40 б.б.). Бұдан кейін Соболевке Әуезовпен кездесіп, ортақ мәмілеге келіп, бірігіп жұмысқа кірісетіндей көрінген. Алайда, Соболев қайталап айтайын, бұл романға суып қалған болатын. Оның үстіне Менмендік те қазақ әріптесімен жаңа келісім жасауға мүмкіндік бермеді. Катиновтан мән-жайға қанығып, қисынды талапты ескеріп, Әуезов қайта қарауды қолға алып, тұтас тарауларды өңдеп шықты. Келеңсіз кеңес және сыншы

Александр Макаровтың ақылсуы

Әуезов «Знамя» редакциясына өз романының жаңа нұсқасын тапсырғанда Кожевников қолжазбамен өзінің жаңа орынбасары Александр Макаровқа таныстыруға жарлық берді. Ол басқа орынбасары – Людмила Скорина мен проза бөлімінің меңгерушісі Катиновтың көздерін шел басып, көп нәрсені аңғармай қалатындықтан тың көз керек деп есептеді. «Литгазетаның» жаңа Бас редакторы сұлу сөйлеп Маскаровты «Знамяға» алдырып еді. Лақап бойынша, Симанов оған космополиттерді (бұрын, соғысқа дейін, әдебиет институтында оқып жүргенде Макаров ұнамайтын ұстаздарды тұқыртқанына бола курстастары оны салпаңқұлақ деп есептейтін) әшкерлегені жалған мақала үшін кешірмеген сыңайлы. Әуезовтың қолжазбасын алған соң Макаров өзінің Кожевниковқа зәрулігін көрсету үшін негізінен заттың идеялық жағына шұқшиды. Оған мәселенің көркемдік жағына ден қоюдан гөрі әлде бір сойқанды жіберіп қою маңызды көрінді. Әуезов өз романын қандай құрылысқа құрғанының бүге-шігесін білмей тұрып, Макаров өзіне қатал ұстаздың міндетін алып, тәжірибелі шеберді әртүрлі заманды қалай зерттеуді үйреткісі келді. Сыншы бар ынты-шынтымен Әуезов үшін әлдебір сценарий түзіп, сол бойынша қазақ жазушы тіпті түгел кітапты жаңадан қайта жазып шығуы тиісті еді. Жеме-жемге келгенде Әуезовтың білім деңгейі мен пайымдауы жағынан одан әлдеқайда өресі биік. Мұрағатта сыншы сандырағы сақталып қалыпты. «Екінші нұсқасы біріншісіне қарағанда әлденеше жақсы. Солай болса да, менің пайымдауымша, төмендегілерді істеу өте керек сықылды: 1. Қозғалыс өткен уақытты дәл анықтап, қазақ даласына сол төңкеріс болған оқиғалардың «Жұмысшы табының бұлшық етті қолдары көтерілді» деген П.Алексеевтің сөзі, жұмысшы қозғалыстары, т.б. Морозов, Қазақ университетіндегі студенттердің бас көтеру жаңғырықтары көрініс тапса. Оны Қазаннан өткенде Лениннің университеттен шығарылғанын естіп, жылдары сәйкес келсе Әбіш арқылы жасауға болар еді. Бұл бағытта автор бірнәрсеге талпынғысы келеді, алайда, әлі үстірт және сәтсіз. Абаймен екеуара әңгімесінде барынша кең қамтылып, Әбіштің хабары Абай тарапынан сауал тудыруы қажет, мәселен, патшалыққа қарсы жұмысшылар көтерілсе, қазақтармен, шаруалармен не болады т.б. мәурітінде бұларға Әбіш те жауап бере алмаған болар еді. Бұл әңгіме бір жерде, сайып келгенде, «Мұң» тарауындағы Әбіштің екінші оралуынан соң болса, Абайдың бар жоқ жітік-жақыбайлар бас қосқан жатақ алдындағы күтпеген сөзі жалпы елдегі төңкерістік дүмпудің аужайын, оның жаңа сапасын сипаттаған болар еді. Долговтың көп жақсы қасиеттері бола тұра уақыттың алдыңғы қатарлы тұлғасы еместігін көрсетсе. Маңызды жайлар, мәселен, ІІ Александрдың өлтірілуі ортаға салынып жатқанда күштірек айтылса. Базаралы жер аударылып жүргенде каторға алыстан болса да, қашқанда қылмыскерлерді ғана көрген жоқ қой, бай-бағланды өлтіргендерді, саяси қуғындалғандарды ұшыратты. Романның «Достыққа» дейінгі екі тарауын жолдар мен қыстырма сөздерді, киім-кешекке сүйсініс, үңгірге бару (20 б.) өткенге оралта беретін, кітаптың құндылығына жауап бермейтін тұстарын қысқарту керек мейлінше. Долговтың барымташының бассүйегін өлшеуі артық (Ломброзаның реакциялық теориясы туралы әңгімелесуді суреттесе де жетеді), әйтпесе бәрібір Долгов қарапайым қазаққа ақ нәсілдің жабайыға қарағанындай тұрпайы болып қалады. Әбіш әскери мектептен босануды армандаса құрт ауруы оған мүмкіндік береді. Қысқа қайырғанда, құрт ауруымен дертке ұшырағандарды юнкерлер училищесінде ұстау шындыққа сая ма? Бұлтақтамай мыналарды істеу керек: 1. Ж.Катинов Әуезовтан оқиғалар өткен уақыттың дәл мерзімін сұрауы шарт. 2. Тарихшының көмегімен бірінен кейін бірі сол жылдары өткен төңкеріс оқиғаларының тізімін жасаса артықтық етпейді (кітаптарды көрсетіп). 3. Бұл сілтеме сценарийді, баяндау-ды атүсті кіргізбеу әрине, романдағы іс-әрекеттің дамуына орай – Әбіш пен Долгов (әрқайсысы өзінше) бірінші, екінші келуінде әлдебір айтқандары басқа жолдармен сыздықтап жатса дегендей. Әзірше Әбіштің екінші келуі біріншіге қарағанда күңгірттеу, ол жарқын болса, Абай өмірі әсіресе, Ресейде бір орнында тұрып қалмағанын сезер еді, сонда ғана бүкіл әңгіме тілектен емес, тіршіліктің өз талабынан туғандай нандырар еді (РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 51-52 б.б.). Скорино мен Катинов Макаровтың пікірін оқығанда ұят сезімін бастан кешірді деседі. Әуезовке сыншы ұсынған нұсқауларды жібермей жазушы үшін таптаурын талапты да ұстап қалыпты.

Айдарованың жақауратуы Әуезов романын құрта жаздады

Макаровтан кейін Әуезов романы-ның нұсқасын «Знамя» журналы редакциясының өтінішімен қазақ тарихшысы Хадиша Айдарова пікір жазды. Бұл сұмдық бике еді. Бір кезде ол Ленинград саяси ағарту институтын бітіріп, кейін Ш.Уәлихановпен айналыса бастаған болатын. 1948 жылы оның кесірінен қазақ тарихшысы Бекмахановты түрмеге қамай жаздады. Бекмаханов Кенесары Қасымов бойынша маман болып есептелетін. Ол академик Панкратоваға недәуір жақсы әсер еткен таласқа толы «Қазақстан ХІХ ғасырдың 20-40 жылдарында» атты кітап жазған еді. Басқа академик Борис Греков қазақ зерттеушісіне көмектескісі келіп, Мәскеуде ол кітапты талқылауды ұйымдастырды. Оған Алматыдан арнайы КСРО тарих институтына келген Айдарова Мәскеудегі барлық ғалымдардың көзін бақырайтып қойып, Бекмахановты - буржуазиялық ұлтшылдықтың насихатшысы етіп көрсетуге тырысты. Егер Греков жан салып араласпағанда қазақ тарихшысы торға түсер еді. Өз айтқанын қолдата алмай Алматыға оралған Айдарова Қазақстан тарихы, археология мен этнографиясы институты қабырғасында дискуссияны жалғастыруға қол жеткізді. Бұдан кейін қазақ тарихшысының артына қалбыр байлады. Соның бәріне қарағанда, Бекмахановтың сазайын тартқызған соң Әуезовты құрдымға жіберудің кезегі келді деп шешкендей. Бұл қолжаулық Әуезов марқасқа шебер екенін мойындап жүрді. «Бұл шығармалардың маңызды екенін айтқан абзал», – деді Айдарова 1950 жылғы 7 қыркүйекте шарасыздан. - Түптеп келгенде тарихи мәліметтерді іріктеп, этнографиялық мағлұматтарды бейнешілдікпен суреттейді және ең бастысы – бәріміз сүйіп, құрметтейтін ойшыл ақынның образын шынайы сомдаған» (РГАЛИ, ф.618, оп. 15, д.7, 102 б.). Арман қарай Айдарова Әуезовты аймандай ете жаздайды. Оның ойынша «Романда тарихи ая әлсіз бейнеленгенін мәлімдеді. Оны Долгов жүйесі қанағаттандырмайды. «Долгополов – Долговты социалист етіп көрсету тарихи шындыққа қиянат. Абайдың көзқарасы жолын айқындауда оқушыны адастырады. «Долгов социалист емес. Долгов – халықшыл, халықшыл болғанда да эсершілдікке әкеледі. Ол Абайға пролетариат рөлін көрсете алмады, қарапайым түрде социализм идеясын аша алмады», – деді ол аптығып (РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 105 б.). Айдарованың басқа талабы бас кейіпкердің бейнесіне тіреледі. «Абайдың рухани әлемін көрсет-кенде ауажайылушылық, жартыкештік байқалады, – деді бұл Уәлиханов бойынша маман. – Одан мазмұндаудағы шектеушілік «қазақ қауымының социалистік ортасын» баяндауы шымбайға батады». «Кек» тарауы да Айдароваға қабақ шытқызады. «Кек» тарауының атауы екі ұдай естіледі, – деп атап өтті ол. – Руаралық па, не тапаралық па бұл кек. Байлардың жалпы тұтас майданын суреттегенде нобайлар тым бұлдыр». Айдарованың тағы бір ескертуін келтіре кетейін. «3. Романда отарлаушылық пен ұлттық езгі жеткіліксіз, мүлде жеткіліксіз беріледі». Айдарованы тыңдағанда – бүкіл романды қайта жазып шығу керек еді. Әуезов ақылдылық жасады. Аздап түзегені болмаса, қауіпті бикемен салғыласып жатпады. Мұқият өңделіп, недәуір толық-тырылған нұсқа жаңа тәржімеге зәру болатын. Леонид Соболев болса қайтадан Абай әлеміне сүңгігісі келмеді.

Басылым мерзімін кейінге қалдыру

Аударманың мәтіні ширап, піскен соң Әуезов романның қолжазбасы көп кешікпей теруге кетеді деп сенді. 1950 жылғы қазанда «Знамя» редакциясына романның басы ІІ санда кететінін қуаттай ма деген өтінішпен сымхат жолдады. Жазушыны жайсыз хабар күтіп тұр еді. «Басылымды бастау мүмкін емес, – деп хабарлады Әуезовке Кожевниковтың орынбасары Макаров. – Он бірінші нөмір өндірісте тұр» (РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 58 б.). Бәлкім, «Знамя» журналы жаңа 51-жылмен ашатын шығар деп растады. 1950 жылғы 17 желтоқсанда жазушы Мәскеу әріптестерінен сұранды: «»Алматы, Калинин, 75, пәтер 29 телеграфпен хабарласуды өтінемін. Роман бірінші нөмірге бара ма? Сәлем. Әуезов» (РГАЛИ, ф.618, оп. 15, д.7, 59 б.). Редакцияда роман басын бірінші нөмірге қоюға асыққан жоқ. Онда әлі қолжазбамен түбегейлі жұмыс істеу керектігіне иланған болатын.

«Абайдың» аудармасында жаңа редактор – шолоховтанушы Юрий Лукин пайда болды

Әуезов кітабының жолма жол аудармасын ойға қонымды етіп жеткізген өз кезінде Шолоховқа редактор болып, қырқыншы жылдардың аяғында ықпалды партаппаратшыл Петр Посиелов пен Михаил Сусловтың қолдауының арқасында жүрген Борис Полевойдың дәрменсіз беттерін қопарып шыққан «Правда» газетінің белгілі қызметкері Юрий Лукин еді. Айта кетейік, «Знамяның» редакциясы аударманың редакторлығына келісімшартты 1950 жылғы 29 қарашада жасасты (РГАЛИ, ф.618, оп.15, 3б.). Жаңа редактор қолжазбаның бірінші жартысын «Знамя» журналына 1950 жылдың аяғына дейін тапсыру керек еді. Өзін жайсыз сезінуіне байланысты Лукин өз міндеттемесін дер кезінде орындай алмады. «Редактор Лукиннің сырқаттануына байланысты романмен жұмыс тоқтады, – деді телеграф арқылы Әуезовқа 1950 жылғы 20 желтоқсанда «Знамя» Бас редакторының орынбасары Макаров. - Ақпан басында Лукин редакцияға қолжазбаны беруге уәде беріп отыр. Губернатормен сахнадағы қосымшаңыз әлі жеткіліксіз. Сол тұсты қоса ширатып жедел түрде жіберіңіз. Сәлем. Макаров» (РГАЛИ, ф.618, оп. 15, д.7, 61 б.). Лукиннің сырқаттануы (сол себепті редактурасын созып, кейінге қалдыру) ымырамен жүргізілгендей. Бар мәселе 1950 жыл соңында Қазақстан компартиясының ОК бірінші хатшысы Шаяхметов елдің бас газеті «Правдада» республиканың бірқатар көрнекті зерттеушілерін сынаған Шойынбаев, Х.Айдарова мен А.Жақыптың «Қазақстан тарихы мәселелерін маркстік-лениндік тұрғыдан қарас-тырайық» атты мақаласын басқызу қамында жүрген болатын. Шаяхметов «Правда» от көсеп, Алматыда насихат мәселелерімен айналысып, өкшесін басып келе жатқан Илияс Омаровты тұқыртуға тырысты деседі. Партайлакердің қармағына «Правданың» бас редакторы Леонид Ильичев түсіп қалғандай. «Правдадағы» мақала 1950 жылғы 26 желтоқсанда жарияланды. Онда Кенесары Қасымов пен оның жақтастарын қолдаған баз бір қазақ тарихшыларының еңбегі сыналды. Елдің бас газетінің жарияланымы жанамалап Әуезовқа да тиді. Жазушының жаулары «Правда» мақаласын бетке ұстап, бұл жерде өз шығармашылығында көптеген ағаттықтар жіберген Әуезов Кенесары Қасымовқа іш тартады деп жанталасты. Жазушының қазақ тілінде шығып үлгерген Абай романының үшінші кітабына тыйым салу керектігін айтып талап етті. Бұдан кейін «Знамя» редакциясын Әуезов кітабының аудармасының мәтініне талапты күшейте түсуді шешкені табиғи. Журнал басшылығы Лукиннен бар күмәнді тұстарды алып тастап, қолжазбаның стилін ғана емес, идея тұрғысынан тазалауды тапсыруға құлық білдірді. Бұл шолоховтанушы тұтас бірқатар оқиғаны қарастыруға Қазақстан тарихынан әлсіз болатын. Дегенмен «Знамя» редакциясында Лукиннің істегеніне риза еді. «Романның жаңа нұсқасы бұрынғысынан ұтымды ерекшеленеді, – деп мойындады Василий Катинов 1951 жылғы 23 наурызда. -Халық тақырыбы бейнелі, нақты шықты. Романнан байлар тұрмысына сүйсіну сахналары біршама алып тасталған. Содан бұл роман одан сайын халықтық, осы заманауи бола түсіпті. Абай бейнесіндегі оқтау жұтқандай көрінетін кедергілер жоқ. Қазір романда Абайды іштей қаузаған ағартушылық бағытта қалып, жеңе алмаған қарама-қайшылықты көрсетеді» (РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 44 б.). Катинов Лукин мен Әуезовке (байқасаңыз Соболевке емес) бірталай түзетулерді енгізуді ұсынды. Атап айтқанда үңгірдегі сахна оны иландырмады. «1. Романнан тұтас үңгірдегі, одан кейінгі ата-бабалардың зиратына барғандағы көріністі алып тастаған жөн. Қазір роман Абай мен халық туралы роман болып тұр, ал, әлгі сахналар баяндауды бір бүйірге бұра тартқызады, тыпыршуды керек етпейді» (РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 44 б.). Катинов қолжазбаға небәрі жеті талап қойды. Ең жандысы Абай мен Әбіш образына тиесілі. Катинов суреткер ретінде кесіп-пішпеді. Ол үшін ең бастысы идея астына тықпалау болатын. Ол дөрекі тоғышардай болып, хабарлады: «4.Әбіш бейнесі де жетілдіре түсуді керек етеді. Петербордан бірінші келген сәтті сол кездегі озық ойлармен толтыру қажет. Қазір бұл сахнада Әбіш мүлде қуыршақтай. Әбіштің екінші келуіндегі (роман соңына таман) Абаймен әңгімені Абай халыққа шырылдап ара түскен шаққа дейін берген дұрыс. Сонда озық ойлардың Абай санасы мен мінезіне әсері айқын көрініс табады. 5. Жоғарыда мен Абайдың қозғалыста, абыржуда, қарама-қайшылықта екенін атап өттім. Бұл шамамен романдағы 150 беттен бас-талады. Абай қасіреті (озат сана мен халықтың пақырлық, құқсыз күн кешуі) романның алғашқы беттерден басталғаны мақұл» (РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 44-45 б.б.). 1951 жылғы 5 көкекте «Знамя» редакторының орынбасары Людмила Скорино мен Катинов романның жаңа нұсқасын жетілдіре түсудегі ұсыныстарын айтып, Әуезовке хат жібереді. Романдағы басты басымдық ХІХ ғасыр аяғындағы қазақ қауымының жіктелуі мен таптық күрестің қайшылана түсуін күшейтуді көрсетуге берілу керек болатын. «Біздің ескертуіміз бен тілегіміз мыналарға саяды, – деп атап өтті Скорино мен Катинов: 1. ХІХ ғасырдың аяғындағы қазақ қоғамындағы әлеуметтік жіктелуді бұдан да айқын көрсетіледі деп есептейміз. Қазақ еңбекшілерін жергілікті шонжарлар тарапынан жыртқыштықпен қанауын нанымды суреттейсіз де қазақ халқын патшалық үкімет жағынан отарлық езгіні жеткіліксіз көрсетесіз. Кейбір қосымшаларға қарамастан өзімшіл өкіметтің өкілдерінен (губернатор) көрініс әлі либерализм шалығы тигендей. Қортындыдағы ағартушы-губернатормен көрініс тіпті сорақы. Бізге финал бұдан да көтеріңкі болып, Абай таптық қайшылықты түсінуге дейін барса деп ойлаймыз. Қазақ шаруаларын екіжақты қанау романда мейлінше айқын бедерленуі тиісті. 2. Бұл міндеттерді шешу романда бар таптық күрестің күшею жүйесі, қаналған халық тарапынан әлеуметтік қарсылық жүйесі одан әрі даму үстінде баяндалуын талап етеді. Сіз көп нәрсе тындырдыңыз, сонда да романның екінші бөлігінде Базаралының мүлде көрінбей қалуы өкініш туғызады. Бай манаптар сотынан кейін олар неге Базаралыны патша үкіметіне ұстап бермейтіні қалай. Қазір ол түсініксіз. Сонымен қатар Сіз Базаралының ішкі әлемін аша түскеніңізді қалаймыз. Бұл қапелінде бүлікшіл байлармен күресу жолын ойлайтын шығар. 3. Біз романды одан сайын сол кездегі тарихи төңкеріс оқиғалармен байытып толтырады деп ұсыныс білдіреміз. Бұны роман беттерінде Петербург-тен екі рет келген Әбіш бейнесі арқылы нанымды етіп шешуге болады. Ақиқаты Әбіш сол кездегі озат қоғамдық қызығушылыққа қаныққан, өйткені Әбіш сол кезде жас Ленин көріне бастаған Қазанды басып өтуі мүмкін. Қазір Әбіш болмысы, біздің жалпы пікіріміз бойынша, солғын, шартты-лепірмелі, қызық емес. 4. Біз Сізге Абай бейнесін де біршама жетілдіре түсуге кеңес береміз. Енді Сіз романның алғашқы нұсқасындағы Абайдың ішкі бейғамдығын жеңіп шығыпсыз. Романның бірінші бөлігінде Абай бұрынғысынша өз жағдайының қасіретін сезінбейді және бұл өзінен өзі бейнені жүдетіп, романның тарихи құнын түсіреді. Біз Абайдың оның халқы туралы азапты ойларын бұдан да терең көрсетіп, одан Абай образы толыққанды болып, егер оңаша ойларда Әбіш пен Дәрмен Абайдан гөрі пайымды адамдар болып шыққанын күйттеуге кеңес береміз. Абай жағдайында трагизмді күшейту бұл бейнені оқырман алдында сүйкімді етеді деп ойлаймыз. 5. Кейбір қысқартуларға қарамай, романда шығарманың негізгі идеясын дамуынан бұрыс әкететін көріністер қалып отыр. Біз романдағы үңгір мен одан кейінгі ата-баба зиратындағы көріністерді табанды түрде толық алып тастауды ұсынамыз. Қазір роман Абай мен халық туралы романдай болып шықты: бұл көріністер баяндауды бұрып әкетеді, қажетсіз тыпыршудай көрінеді. Оспан қазасынан кейінгі мүлкаманды бөлісу көрінісін батыл қыстарту орынды. Оспан тұлғасы (оған деген Сіздің авторлық қатынасыңыз) романның бұл нұсқасында айқын емес. Мұхтар Омарханұлы, Сіздің романыңыз туралы біздің негізгі ескертпелеріміз осындай. Байқағаныңыздай, біз жаңадан талап қойып отырғанымыз жоқ, Сізге мәлім тілекті жеткізіп отырмыз. Бұл тілектердің қажеттілігі қазір айрықша зор» (РГАЛИ, ф.618, оп. 15, д.7, 46-47 б.б.). Өз хаттарының соңында Скорино мен Катинов Әуезовтың Мәскеуге тезірек келіп, Ю.Б.Лукинмен бірігіп романды шыңдай түсіп, жазға жақындағанда ең ақырғы қолжазбаны теруге жібергізуді өтінді. 1951 жылдың басында тез арада 200 бет қосуға не мәжбүрледі. Кейін анықталғандай, іс жеңіл-желпі түзеумен бітпепті. Әуезовке аударма үстінде (дәлірек айтқанда жолма жол аударма) біраз тер төгуге тура келіпті. Анығында, ол мүлде басқа кітап жазыпты. «Мен көлемі сегіз баспа табақтай өзгеріс енгіздім, – деп мойындады 1953 жылғы көктемде. Соңғы кітапта Абайдың Кенесарының өз басына және қозғалысына, сонымен қатар ол туралы поэманың иесі - Көкбайға қарсы қатынасын суреттедім (РГАЛИ, ф.631, оп. 30, д.229, 69 б.). Сталиннің өлімінен кейін Әуезов романды қайта қарауға 1950 жылдың соңында «Правдада» басылып, қазақ тарихын маркстік тұрғыдан қарастыруға шақырған мақала ықпал еткенін ашықтан ашық хабарлады. Ол «Правдадағы» жарияланым «Ақын аға» романында кеткен қате сәттерді түбегейлі түзеуге көмектесті деп жар салды.Романды қайта толықтырып қараудың себеп-салдарын 1953 көктемде мәлімдеді: «...Мен Абай ертеректе жазылып, жарияланбаған Абай шығармалары мен өмірбаян мағлұматтарын кешігіп жинаушымын, қолыма түскеннің бәріне тірі көзкөргендердің куәлігі мен естеліктерге сыни тұрғыдан қарамай, сене беріппін» (РГАЛИ, ф.631, оп.30, д.229, 70 б.). Қысқасы, екі жүз жаңа беттер Әуезов дұшпандарын қуанта қоймады. Олар жазушы мәтінінен мүмкін болатын бүргелер, ең алдымен жаңа идеялық ақау іздеді. Даукестердің бүкіл жоспарын республика қожасы Шаяхметов бұзды. Бұл тәжірибелі партия жандайшабы «Правдада» шыққан жарамсақ мақаладан кейін әртүрлі жиналыстарда сенімсіз зерттеушілерді тек айтақтаумен шектеліп, бірнеше ай бойы неге екенін қайдам, қалбыр байланған тарихшыларға қатысты ешқандай шұғыл шара қолданған жоқ. Партаппаратшының өз құрбандарын ақырына дейін құртып жіберуге асықпағанын ешкім түсінбеді. Бір жорамал бойынша, Омаров Шаяхметовке өте қолбайлау болды. Сондықтан Қазақстан қожасына республика ойпазын іздеу үшін үш жарым ай уақыт кетірді. «Правда» мақаласы дүмпуімен жергілікті ОК қаулыны тек 1951 жылғы 10 көкекте қабылдады. Онда Әуезов еске түспегендей. Басты соққы буржуазиялық-ұлтшылдық көзқарасы үшін үкімет жазғырған тарихшы Бекмахановқа тиді. 1951 жылғы көкекте Шаяхметов неге Әуезовқа зәрін шашпады? Жазушының атақ-абыройынан қорықты ма? Әрине, жоқ. Реті келгенде үкімет ешкімді, соның ішінде сталиндік лауреаттардың маңдайынан сипамайды. Немесе бірінші нұсқадағы кейбір өткір бұрыштарды жұмсартып, Әуезов жөпелдеметіп жазған екіжүз бет әсер етті ме? Неғайбыл. Онда мәселе неде? Әуезовты Мәскеуде қолдайтын ықпалды адамдар пайда болғанға ұқсайды. Сонда олар кімдер? Қауесет бойынша, қазақ қаламгеріне қамқор болған ВКП(б) ОК хатшыларының бірі Суслов сияқты. Бұнымен есептесуге Шаяхметовке болмайтын. Сол себепті Қазақстан қожайыны біршама уақыт Әуезовтен қалыс қалуды шешті.

Көкжиекте Блоктың кейінгі ынтызарының пайда болуы

Жаңа екіжүз беттін біркелкі тең болмайтыны түсінікті. Көбісі жаңа редакциялауды керек етті. Жаңа рецензияшы Евгения Книпович соны талап етті. Бұл жерде оның қандай бике екенін үстірттеу болса да екі ауыз сөзбен айта кету керектей. Бойжеткен Александр Блоктың кейінгі ынтызары болған деседі. 40 жылдары бұл сынгер Александр Фадеев айналасына жақын жүріпті. Книповичтың дау жоқ, жақсы әдеби талғамы бар еді. Қайсыбір сәтте мансап оған бәрінен де жоғарыдай көрінді. Мансап пен атақ алу жолында әдебиетшілерді бақылауға алуға келісті. Оның үстіне Книпович әлдебір ерме емес еді. Жазушылар одағы аппаратындағы өз мүмкіндігін пайдаланып, ол партиялық ұран астында топырақшылдарды жек көретін көптеген ауқиналарды сүйреп шықты. Айтсақ, оның арқасында өз кезінде бізде қуғынға ұшыраған Аркадий Белинковтың кітабы жарыққа шықты. Әуезов пен Книпович нағыз барып тұрған марксистей қарым-қатынас жасады. Әуезовтың Абай туралы кітабына жасаған өз ескертпелерінде ол Долгов пен Әбіштің тұжырымдарын анықтауды талап етті. «Әбіш жаңа адамнан гөрі Мағрипа-ның сүйіктісі ретінде көбірек көрінеді» деп мәлімдеді ол (РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 64 б.). Нанымшыл әйелге Әуезов кейіпкерлері әтектердей болуы керек еді. Ол өзінің Блокпен әмпей-жәмпейін ұмытып кеткендей. Кейбір сәттерде Книпович, сөз жоқ, дұрыс болып көрінеді. Роман мәтінінде берілетін жыр ұшқындары шынында да масқара болатын. «Өлеңдер біресе аудармада (сұмпайы), біресе жолма жол (кедір-бұдыр) беріледі» деп күйіп-пісті ол (РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 65 б.). Соңғы түзетулерді кім жасайтыны шешілу керектігі қалды. Лукин алақанын жалады, Книпович бас тартты. Бар салмақ Катиновтың иығына түскендей.

Кеңес құқы бойынша тарих маманының қолдауы

Әуезов «Знамя» редакциясына өз кітабының жаңа нұсқасын тапсырғанда, журнал басшылығы сақтану үшін түскен қолжазбаны пікірін алуға профессор Серафим Юшковқа қолқа салды. Неге Юшков? Асылы, ол ешқашан Қазақстан тарихы, нақты Абайды зерттеп маманданбаған. Ғылыми дүниеде оны КСРО құқы мен мемлекеті тарихы бойынша бағалайтын. Оның Қазақстанға бөтен емесі басқа кеп. 1941 жылы оқымыстыны Алматыға эвакупациялады. Ал, 1946 жылдан 1948 жылға дейін Алматыда Тарих институтын басқарды. Юшков Қазақстандағы саяси, ғылыми және әдеби күштердің ара салмағын жақсы білді, бастысы – республикада да, Мәскеуде де түрлі орындарға жол таба алатын. Айдаровадан айырмашылығы, Юшков қайбір жерлерін жақсартуды ұсынғаны болмаса басыбүтін қолдады. «Маған айрықша мән беретін дәйектердің керегі шамалы, – ғалым өз пікірінде 1951 жылы 23 мамырда атап өтті. – М.Әуезовтың жаңа романы сонша көркемдігі жоғары. Оның құндылығы әркімге аян. Маған, тарихшы ретінде, сол дәуірдегі Қазақстанның қоғамдық-экономикалық және құқық құрлысын ол қай деңгейде дұрыс суреттелгенін тек көрсету қалды. Бұл жерде менің ешқандай қарсылығым туындамайды. Маған салса, Қазақ мәдениетінің өсуіне орыс қоғамының алдыңғы қатарлы қабатының ықпалы және Қазақстанның қоғамдық-экономикалық дамуы туғызған қазақ ауылындағы тап күресінің өсуін М.Әуезов дұрыс көрсеткендей. Қазақ даласында Долгов секілді алдыңғы қатарлы орыс санаткерлерінің пайда болуы өте-мөте қызықты сәттер болып табылады. Далада орыс қара шекпенділерінің отрядтарының пайда болып, оларға байлар тарапынан қаналған қарапайым қазақтардың көмек көрсетуі де қызғылықты көрініс деп санау керектей. Патша әкімшілігіне М.Әуезовтың мінездеме беріп сәтті шыққан деп мойындауға болады. Біздің ірі жазушының жаңа романын қайтіп жақсартуға болар еді. Оның ірі артықшылықтары Ресей мен Қазақстанның экономикалық және мәдени байланыстарының өсуін көрсетуде автордың талпынысы болып табылады. Бұл байланыстардың ұйытқысы роман бойынша орыстың бір әскери училищесінде оқитын Абайдың ұлы Әбіш. Ол анда-санда қырға келіп, Абай мен оның айналасына Ресейде не көргенін жеткізеді. Егер бұл әңгімелерді ауыстырып ең құрығаны оның орнына романда Ресейде қалай тұрып, көз алдынан қандай оқиғалар өткенін берсе одан гөрі көркемделе түсер еді. Орыс санаткерлері өкілдерін романда әртүрлі көрсеткеннен әлдеқайда түрлендіріп кеңейтіп бергенде өрістей түспек. М.Әуезов өз романында дұрыс суреттегендей бұл қарастырылып отырған кезеңде Ресейдегі орыс шаруаларын осында көшіру қозғалысы басталды. Белгілі болғандай бұл қоныс аудару қазақ халқы үшін үлкен маңыз атқарды. Сұмдық мұқтаждыққа ұшырап, шонжарлардың езгісінен зәрезап болып, Қазақстанға қоныс аударуға мәжбүр болған шаруалар рөлі бұл елде қазақ социалистік төңкерісіне дайындық кезеңдерінде маңызды еді. М.Әуезовке өзінің жаңа романында орыс қоныс аудармашылар туралы жәй айтып қана қоймай, олардың одан арғы тағдырын аша түссе деген тілек туындайды. Орыс пен қазақ еңбекшілерінің өзара достығының қайнарына қайырылып, романда баяндалғаннан гөрі нақты, байыпты болар еді. Міне, менің ескертпелерімнің бәрі шартты түрде ескеріліп, өңделіп дұрысталса М.Әуезовтың жаңа романының көркемдігі одан сайын артатынына кәмілмін.

Қазақ КСР ҒА толық мүшесі, профессор С.Юшков 23.V.51 ж. (РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 98-99 б.б.)

Сәбит Мұқановтың Әуезовке шәркез шабуылы

Юшковтың пікірінен кейін бәрі тынышталып, қолжазбаны теруге жіберу керек еді. Олай болмады. Жазушының қарсыластары жаңадан шуылдап, айқай көтерді. Әуезовтың бас айыптаушысы болып Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы Сәбит Мұқанов шыға келді. Бұл әдебиетші Әуезовке көптен бері тісін қайрап жүргендей. Олардың екеуі де большевиктер партиясының қатарына ерте кірді. Әуезов пайымдау тәсілімен әрекет етсе, ал, Мұқанов өз дегеніне қару арқылы жетуге тырысты (оның 1921 жылғы Сібірдегі құлақтардың көтерілісін басуға қатысыпты-мыс, одан кейін бандиттерді жоюдағы Көкшетау ЯК-дағы қызметі). Тек Әуезов тез арада коммунистер саясатынан жерініп, сол үшін партиядан шығарылса, Мұқанов болса өз еркімен өкіметтен ешқашан бас тартқан жоқ. Содан соң олар иықтасып біраз жыл бірге жүрді деседі. Бірақ 1928 жылы Мұқанов Әуезовты сәл басып оза жаздады. Үкіметтегілерге оның бірінші романы «Бай баласы» ұнапты. Дегенмен, салихалы сыншылар Мұқанов сол кездің өзінде аса көркемдігімен емес, таптың атын жамылып, соны пайдаланатынын түсінді. Біліктілер жақын арада қазақ әдебиетінде негізін алашорда қозғалысы құрайтын жас өркен соны серпіліс туғызатынын байқады. Енді самғай бастағанда алашордалықтардың қанатын қиды. Олардың біразы 1930 жылы түрмеге тоғытылды. Әуезов та солардың кебін киді. Қазақ баспасөзінде жазып жаңылғанын айтып жазған хатынан соң тек екі жарым жылдан кейін оны абақтыдан босатты. Ал, Мұқанов ше? Ол Мәскеудегі қызыл профессура институтына түсіп, көркемдікті мансұқ етіп, таптық тартысты ұрандатуды жалғастырды, ол үшін соңынан майлы мансап иеленіп, Қазақстан Жазушылар одағының жауапты хатшысы қызметіне тағайындалды. Қуғын-сүргіннің қазаны қайнап тұрған кезінде 1937 жылы Мұқанов қазақтың көптеген көрнекті ойпаздары мен суреткерлеріне қарсы шықты. Мысалы, Майлинді тіке фашистердің құйыршық тыңшысы десе, жазушылар Сейфуллин мен Жансүгіровтің шығармашылығын «алашорда идеясының тұтас контрабандасы» деп соқты» («Казахстанская правда», 1937 ж. 5 қазан). Көзбе-көз қуғын-сүргінге ұшыраған әріптестеріне күйе жаққаннан Қазақстан Жазушылар одағындағы басшылық қызметін сақтай алмады (төрағалық орынтағына тек 1943 жылы оралды). Әуезовқа қарағанда – оны Қазақияда онша ағаш атқа мінгізген жоқ. Соғыс алдында Мұқанов Әуезовпен тіптен ат құйрығын кесісті. Өкпесі қара қазандай ол 1941 жылы 29 мамырдағы жеке хатында әріптесін осы заман мәселелерінен қашқақтап, кеңес тақырыбын терең қазбаламай, атүсті қарайтынын айыптады. «Саған өтің жарылып кетсе де тура айтайын, – деп қоқиланды Мұқанов. – Сен кеңес тақырыбын іздегенде пьесадан соң пьесаңда құлдырап, өзіңе де, қазақ әдебиетіне де абырой әпермейтін шығармалар жаздың. Оның себебі не? Талантың да бар, білімің де бар (тағы да ескертемін, сенің біліміңді біздің заманның алдыңғы қатарлы қаламгерлерімен еуропалықтарды қосқанда салыстыруыма келеді. Бұл асыра мақтау емес, дәйектерге құрылған менің ұстанымым). Бұндай жағдайда сенің кеңес тақырыбына туынды беруіңе не кедергі жасайды? Бұл жерде мен түрлі себептерді көріп тұрмын. Шындығы, өзіңнің саяси қателігіңді мойындағаннан кейін он жылдан аса уақыт саналы түрде сен қарсы күрескен қоғамдық өмірдің ағысына тез арада бейімделу саған ауыр. Адам жылдам кез келген қалыпқа түсіретін өлі зат емес, пенде тек өзі оларға сылбыр көмектесесің. Мен сені кеңес үкіметіне ынты-шынтыңмен келмеді деп ойламаймын. Оған менің құқым жоқ. Сенің үлкен кемістігің бұрынғы қателіктеріңнен жасырынып, олар туралы ешкім айтпаса екен дейсің, айта қалса сенің жауың болып шығады. «Новый мир» журналындағы Дроздовтың мақаласына өкпең осында. Үсті-үстіне адамның өткен күнәларын еске сала берсе ол өкпелегіш келетінін білемін. Қымбатты Мұхтар! Сенімен ешкім бүйтіп тәжікелеспеді! Әдебиет тарихы жазылғанда немесе жазушының шығармашылық жолы талданғанда күнәдан айналып кете алмайды. Қайтіп қаша алады? Сен болса 1932 жылдан бастап емес, анағұрлым бұрын жаза бастадың. Сен болсаң Кеңес үкіметінің жүйесіне қарсы ашықтан ашық бардың. Соның бәрі жуылып, шайылсын дейсің бе және не үшін? Оның бәрі әдебиетке де, саған да ешқандай пайда бермейді! Меніңше, сен бекерден бекер күнәларыңнан жасырынасың. «Қолыңмен істегеңді мойныңмен көтер» дейді мақал. Егер сен жаңа ұстанымыңда таза болсаң, онда күнәларыңа түкір, олар туралы айтып, жаза берсін, шыда! Өзіңнің жаңа жұмысыңды істей бер! Бұрынғы қателеріңді нұсқағаны үшін ешкіммен, тіпті Мәскеудегі мәселелерімізді реттеуге барынша көмектескені үшін Дроздовпен жауласуға тиісті емессің. Оның мақаласынан сен үшін ешқандай жаманшылық көріп отырған жоқпын. Ақырында, мәселе бұрынғы күнәларға тіреліп тұрған жоқ, сен кеңес жазушысы деген атақты қалай атқарып жүрсің. Мен (көптеген басқалар да) сен суреткер ретінде «Абай» романына, кеңес кезеңіне дейінгі шығармаларыңның деңгейіне жеткен жоқсың, қайта көп жайда құлдырап кеттің деп ойлаймын. Адамдардың, соның ішінде менің де заңды сауалым туындайды: кешегі ғажайып суреткер-тұлға бүгін, яғни, өз қатесін мойындағаннан кейін таптауырын жазады? Неге ол, суреткер ретінде, барлық мүмкіндіктері бола тұрып, одан әрі жоғары өрлей алмайды?». Мұқанов, оның пікірі бойынша Әуезов неге осы заман тақырыбын игерудегі сәтсіздіктерінің себебін көрсеткендей. «Менің жеке басым бұл жерде екі себеп көріп отырмын, – деп жазды ол Әуезовқа. – Біріншіден, бұрын сенбеген өмірге өзіңнің қателіктеріңді мойындаған соң газет мақалаларының көзімен қарадың, ұлы құрылыс жұмыстары жүріп жатқанда олардың табыстары мен кемшіліктерін бөлісу үшін бұқараға бармадың. Сенің кеңес тақырыбына қалам тартқандағы көптеген шығармаларыңның қасаң-дығы, көркемдігінің солғындығы осында жатыр. Бұл тұста сен менен: діттеген жаққа өзің неге бармайсың деп сұрауың мүмкін. Заңды сұрақ. Мен де біздің социалистік қоғамның не істеп жатқанын жете білмеймін. Егер ауылдың кеңестік өмірін сенен жақсы білемін деп қателеспеген болар едім. Өйткені, жеке өзім ауылдардағы тұңғыш кеңестерді, тұңғыш партия ұяларын, тұңғыш шаруашылық ұйымдарды, тұңғыш мәдениет ағарту мекемелерін құруға қатысып, олардың ары қарай өркендеуіне аз атсалысқан жоқпын. Сен маған тағы бір сауал қоятын шығарсың: жарайды, сен кеңес ауылын менен көбірек білесің, бұл жағдайда, ғафу ет, аталмыш тақырыпқа менен көп жаздың ба? О қымбатты Мұхтар! Мені өзімшіл, өркөкірек екен деп ойлама, қолымнан келгенінің бәрін істедім. Маған һәм туған халқыма өмір мен бақыт берген елге әлі аз бердім және бұл мені қатты толғандырады. Бұл өзімнің кемшілігіме іштей күйініп, аз тындырсам да ұлы құрылыс күресінен сырт қалмай, күшімнің қал-қадырынша және мүмкіндігінше оған белсенді араласқаныма шүкіршілік етемін. Ол әрекетімді одан әрі де жалғастыра беремін. Толыққанды көркем шығарма сомдамағаның екінші себебі сенің қорқасоқтап басқа әр қадамыңа тамыр тартып жатыр, бірнәрсе болып қалмасын дегендей жан-жағыңа көп алаңдап қарайсың. Көркем шығарма – тәуекелмен іздену екенін сен білесің. Кез келген жазушыда қателік болуы мүмкін. Қатеден қорықпаған уәжіп. Тек тұрған топырақ, кеңес топырағы мықты болсын. Ұлы Ленин қателесеміз, қатеден үйренеміз дегенді айтты ғой. Ондай батылдықты, тәуекелшілдікті өзіңнен іздеп таба алмай келесің әлі, сенің кеңес тақырыбына ақсап жататының содан. Өкпелесең де, өкпелемесең де тікесінен айтайын (бұл туралы көбісі айтып жүр) – жаңа тақырыпқа өзіңнің кеңестік жаныңды жұмсап, суреткер ретінде сенің талантың мен біліміңе лайық – қызмет көрсете алған жоқсың әлі. Өз замандастарыңның алдында жауап беретін сауал бұл. Әуезовтың Абай тақырыбына барғандығына Мұқанов жеке тоқталады. «Сен тарихи тақырыпқа барғанда жетістікке жетіп жүрсің, – деп нығар-лады Мұқанов Әуезовқа. – «Абайға» дейін сен көп мәрте халық әдебиетінен (Еңлік-Кебек, Айман-Шолпан, Бекет, Қалқаман-Мамыр) дайын сюжеттерді алып, тың туындыларды құрастырдың. Сен кейде халық сюжеттері жұтаң болғандықтан оны байыттым деп ойлайсың. Маған салса ондай емес. Сенің нұсқаларың ең асып кеткенде жоғары емес халықтікімен барабар. «Абайға» келсек, басқаша. «Абай» пьесасында сен Абайдың жақсы образын жасадың. «Абайды» оқыған кезде өзімді қанағаттандырмайтын кей тұстарды айттым. Сонан соң бұл мәселелердің үстінде-ақ ойланып, мен дұрыс емес екенмін деген қортындыға келдім. Абай бейнесін гуманистер тарабынан қарағанда жақсы сомдағасың. «Абай» пьесасындағы басқа образдардың жартыкеш екендігі туралы ойларымды қайтып алмаймын. Мәскеуде жасаған нұсқаны оқымағаным, әрине, өкінішті. «Абай» романы туралы менің пікірім жоғары. Ол өзінің көркемдік жағынан пьесадан анағұрлым биік, нағыз Еуропа проза шеберлерінің деңгейінде деп ойлаймын. Қайталап айтайын, роман жақсы, оның екінші бөлігінің де сондай сәтті шығуын тілеймін. Бізде «тарихи тақырып» десек құбыжықтай қарайтын адамдар да бар, бұл тарихқа қиянат, дұрыс емес. Мәселе қалай жазуда тұрған жоқ, қайтіп жазуда. Егер тақырыпты марксизм-ленинизм идеология тұрғысынан жазса, онда тұрған жамандық жоқ, қайта ол өте жақсы. Ондай еңбекті бағаламау көрегенсіздік болар еді. Ешқандай қызғанышсыз айтайын, сен «Абай» романын нағыз кеңес жазушысындай бітірдің, бұл өте жақсы. Бірақ, бәрі емес. Сен нақты тарихи кезеңде өмір сүріп жатырсың, бұл кезең туралы көпшілік сенен «Абайға» тең шығармалар талап етеді, олардікі жөн. Менің де тарихқа немқұрайды қараған уақытым болды. Жоғарыда жазғанымдай, бұл енді сын көзімен қарайтын өткен күндер еді. Диалектикалық тұғыртасқа негізделген менің қазіргі көзқарасымда менің әкем де, шешем де, халқым да деп айтқан адам сұмпайы. «Мен қазақпын, мен өз халқымды сүйемін» деген коммунизм қағидатына қайшы келмейді. Ұлы Лениннің өзі ұлы орыс халқының перзентімін деді ғой мақтанышпен. Бұл жақсы әрі күшті. Тек сол сүйіспеншілік коммунизм қағидаттарына қарсы келмесе болды. Біздің халқымыздың тарихының кейбір бөліктеріне жүре қарасам да мен ешқашан халыққа қарсы болған емеспін. Халықты бұрын да сүйдім, қазір де сүйемін, өйткені, ол көпшілік ішінен шыққан мен өзім де бар езілген тобы да бар. Мен бұрынғы Абай мен басқаларды бағалай алмасам, ол дегенің халыққа қарсы болғандықтың дәлелі емес. Сондықтан, өзін халық құлымын дегендермен бұрын да, қазір де бәсекелесе аламын. Мен өзімнің соншама ұзақ, сонымен қатар соншама қыңыр хатымды аяқтаймын. Бұл хатымды саған соққы беріп, өкпелетіп, сенімен ажырасу, т.б. үшін жазған жоқпын. Бәлкім оның кейбір тұстары өкпе тіпті жер-жебіріне жеткендей сезім туғызып саған ауыр тигендей көрінер. Алайда, қымбатты Мұхтар біз иман жүзді Қыздар институтының адамдары емеспіз ғой. Біз өзімізді кеңес жазушысы, большевик деп есептейміз. Сол себепті бір-бірімізден ойымызға келгенді, толғандырғанды жасырмауымыз ғанибет. Мен әлі ұзақ үнсіз қалуыма болады, ар-ұятым оған жібермеді, мен жазғандарым туралы жұмбақ қалдырғым келмеді. Бұған барғанымның себебі қазақ кеңес әдебиетін жасаудағы ортақ жұмысымызға бұндай жеке өкпе-наз қолбайлау болмасын дегендік... Әуезов Мұқановқа жазған жауабында былай дейді: «Қымбатты Сәбит! Сенің хатынды бірнеше мәрте оқып шығып, бұндай арнаудан туындаған екі мәселенің бетін айқын ашып алғым келеді. Бірінші сауал – сені бұл қадамға баруға не итермеледі. Екінші сауал – маған сөз тізгінін ұстатуыңның нәтижесінде көздегенің не? Сол күңгірттігіне қарамастан сенің хатың өзің бастаған (ол үшін сені ұсақтық етті деп жапатармағай бостан босқа кінәламаймын) мен туралы, өзің туралы, біздің әдебиеттің жалпы жағдайы туралы сені мен маған ашық, кейде тіпті ыңғайсыз келелі әңгіме болатындай көп нәрсеге тұнып тұрғанын баса айтқым келеді. Менің шығармашылығым, жеке басым, өзіне-өзі туралы тұжырымыңа жауап бере отырып, сенің ойларыңдағы олқы соғып жатқан жайларды да салқынқандылықпен, байыппен айтуға тырысамын. Бәрінен бұрын хатыңа тілек болған сен мемәдебиет баспасында естіген қауесет туралы тоқтала кетейін. Ол салдарлы әңгімеде сөз болатын жәйт емес, бықсыған өсек-аяңның төңірегінде ұсақ-түйек желдірме. Мен де сен тарапынан шығып жатқан сындарлы кісіге мүлдем жараспайтын сыпсың сөздерді жиі естіп жүргенім аз емес. Хатыңда әуелі содан бастадың ба? Соған жауап берейін. «Сызып» жекелегенде дұрыс жеткізіпті, бірақ сен айтқан тіркес емес, мен сені мейлінше әсіре теңегенді тілге тиек етіп едім. Мақалада мен байқағандай поэмаларын «Ақ аю», «Сұлушаш», т.б. дүниелерің жөнінде майын тамызып жеткіздім. Сондықтан, кейбір таптаурын тұстарды айтуға құқым болғандықтан көрсеттім де және бұнда тулап аттаңдайтындай дәнеме жоқ. «Жұмбақ жалауды» Дроздов жасады деген былшыл – солай ақымақтық пен барып тұрған өтірік екені бұған Дроздовтың есімін араластырудың өзінен көрінеді. Мен оны білмеймін. Өзіме қатысты оның әсіресе әйелінің маған жасаған қиянаты деңгейінде білмеймін. Мен сенің романыңның атақ-абыройын оған таңғандарды сол тұрғыдан құрметтемеймін. Сенің романың мен аудармасы туралы менің пікірімді кейін жастана жатып айтамын. Сәбит, сенің мінез-құлқыңның кейбір ерекшелігін білгендіктен өз хатың арқылы оны аз дегенде Дроздов оған көрсеттің деп ойлаймын. Сырттай әңгімеге ұқсас болмас үшін мен саған Дроздовтарға жолдаған хатымды көруге құқ беремін. Тек өкініштісі, сен менімен пайымды әңгімені ұзынқұлақ пен кішігірім өкпеден бастағаның болып тұр. Менің өкпешілдігімді айыптай отырып, хатыңның көп жерінде өзіңнің одан сайын өкпешіл, ұсақшыл екендігің байқалады. Орынсыз ғайбат әр тірі жанды тітіркендіретіні рас. Сенің айыптауларыңа жауап қатуға мәжбүр болып, сенің менімен, менің туындыларыма көзқарасың маған жетіп жататын ұзынқұлақ хабарларға қарағанда көп қинайтынын айтайын. Сенің «Абай» пьесасына көзқарасын тайғақ, ұзақ уақыт дұрыс болмай келді. Бұны маған көп адам жеткізді. Жекелеген жолдастар пьесаны тек сен жалғыз ғана тән алмайтынынды айтып, хабарлай отырып, олар сені кінәлап қате ұстанымыңды айыптайды. Бұның бәрін тыңдап, барлығы сенің ар-ұятыңа саяды деп санаймын. Біз сенімен бір-бірімізге ашық айтуды ұйғардық. Сенің қаламгерлердің екі құрылтайында 1935 және 1939 жылдары жасаған баяндамаларың есімде. Ауызшаға жеткілікті нақты дұрыс айта отырып, сен екі мәрте күрт қатаң, қарама-қайшы жаққа бұрылып, өз баяндамаңдағы жазбаша мазмұндауда мен туралы, менің шығармаларым туралы өз бағалауынды өзгерттің. 1940 жылы күзде Мәскеудегі баяндамам алдында сенің баяндамаңды оқып шығып, мен сенің тұрақсыздығыңа, сенің мінезіңдегі сондай ашық екіжүзділігіңе өте-мөте ашынып едім. Бұл ғайбат емес ақиқат. Оның үстіне Дроздовтың мақаласы менің шын ашу-ызамды тудырғаны рас. Оған арқау болатыңдарды сен бердің, бұл туралы 40 жылғы күзде Дроздова айтқан болатын (бұл да ғайбат емес, ақиқат). Сарынымен, негізімен, ұстанымымен оның бұл мақаласы менің ғана емес, әдебиеттен тыс сапта тұрған көптеген адамның ызасын келтірді. Біздің одақтың басқармасы оған жауап беріпті. Ол жазушылардың ықыласымен емес, ОК бұл мақала жөнінде еш сөз айтпасам да жеке адамдардың ынтасымен жазылыпты. Жеме-жемге (мен туралы бөлігіне) бұл мақала үшін сен кінәлісің және таң қаларлығы сен басқаларды айыптайсың. Қалай оңай және жеңіл! Турасына көшейін сен маған байланысты тұсын мақаланың бостан-босқа парықсыз қорғайсың. Сен түсіндіруге тырысқандай, Дроздовтың мақаласы «тарихи» немесе «зерттеу» деп кім айтады. Бұл туралы бір бет хабарлама сипатындағы мақаласынан небәрі Әуезов қазақ әдебиетінің соңғы жаңалықтарын айту міндеті болса да және сөз жоқ бірінші кезекте мені бүкіл одақ оқырмандары алдында «құбыжық» көрсетуге тырысатыныңа шын назалануыма тура келеді. Дроздов украин мен орыс әдебиетінің бүгінгі өкілдерін таныстыра отырып, Бажан мен Толстой туралы кішкентай хабарлама мақаласымақ жазады деп ойлаймын. Сен осындай бәтуасыз былшылға жол беріп, өзіңді турашылдықтың темірқазығы санайсың. Болмайды. Сәбит рақымшылдықты келекелейтін бұндай құнсыз ойыңнан түк шықпайды. Бүйтіп, бұдан он жыл бұрынғы РАПП кезінде жазылар еді. «Еңлік-Кебек», «Түнгі сарын», «Абайды» осылай сырып тастап, ойы жетпегендіктен емес, маған байланысты теріс ұстаным бәтуасыз сөз күш алды. Енді менің өткенім туралы мәселеге келейік. Сен Мұқановтың кешегісіне көп жайды кешіресің, білмей білуге тырыспай тұрып, Әуезовтың өткеніне теріс белгі қойып, сөзсіз тұжырымдайсың. Бұнда саған тән маған деген өкінішті ал, кейде тіпті жағымсыз және үстірт әрекетің байқалады. Негізінде бұнда да сенің бойыңдағы қарадүрсін қиюласулар көрініп тұр. Бұны Сейфуллин бастаған тойымсыздық, әдеби топтың әлі өше қоймаған әсері деп айтуға құқым бар. Ал, бұл топ өзінің лас феодалдық-рулық әдет-ғұрпымен азияшылдық және табиғатында имандылық-құнсыз қасиеттерімен, Қазақстан кеңес әдебиетіне көп кесел келтірді. Ол саған да сенің алғашқы қалыптасқан кезеңінде біраз зиян шектірді. Көптеген, қазақ мойындалған әлгі жылдардағы әдеби және сыни қателіктерінің шарттылығы сол топтың залал-сырқаты екенін ойлайсың ба? Қазақстан кеңес мәдениетіне ол тигізген зиян аз болған жоқ. Сенің жеке бақытың, өзіңнің жеке өсіп-өркендеуіңде олардан биіктеп, іргеңді бөлек салып, өзіңше өрнек таптың. Сен келісетін шығарсың, бұл топпен кеңес үкіметі, бұл топпен коммунистік партия және олардың арасында тепе-теңдік белгісі жоқ. Ол төңкеріс пен төңкерісшіл қазақ халқына өгей топ. Одан әрі мен сенен тек 3-4 жас үлкенмін, әйтсе де сенде мені төңкеріске дейін қалыптасқан дейтін ұстаным бар. Сен бұндай жылжыма, айқын ебедейсіз уәждерді жылдар бойы неғып санаңда сақтап жүрсің? 1923 жылдан мен Кеңестік ЖОО оқып, оның аспирантурасын тек 30 жыл тамамдадым, 32 жылға дейін менде (іштен терең сыну ізденісі) өсу, өзгеріс болмады дейсің бе? 28-ден 32 жылға дейін мен мүлде қалам тартқан емеспін. Неге? Бұл тура біліп, тек түсіндіру керек дейсің-ау? Сен менің өткенімді жақсы білуге ұмтылатын адамсың, арзан қол «мыжыма» ақиқатты айтатын психолог болуға ұмтылатын адамсың, ал, жазушы қоғамдық ойды білдіріп толғануға міндетті, сен жиі қарадүрсін, ықшамдалған ұғымды жеткізіп келесің. 32-жыл деген не? Мен албырт жастықтағы қателерімді шынайы жан-тәніммен қайта қарау бір күнде келді деп ойлайсың ба? Иә, сол албырт жастықтың қатесі, рухани және мәдени өсіп-жетілмеудің қатесі. Қайсы бірде сен білесің бе, ойладың ба, егер «өзінікі» еместі әркімді өзекке тепкен барып тұрған кеңестікке қарсы болмысымен жексұрын Сейфуллиннің және құйыршықтарының тобы болмағанда Кеңес әдебиетіне әлдеқашан ерте келер едім ғой. Сен біліп, есіңе жақсы сақтауың керек деп ойлаймын, бұл адамдар 1932 жылы менің келуімді қандай жауыздықпен және аяусыз өшпенділікпен қарсы алды. Мен олардың дарынсыз тегін жақсы көре білдім. Олардың феодалдық-рулық және әдеби тұрмыстық мінез-құлқының сыпаты алдында орынсыз сен айта беретін тобықтылардың әдет-ғұрпы жұтаң тартатын. Біздің астанамыздың Кеңес халқы мен төңкеріс әдебиеті бұны әлі көп зерттеп, түбегейлі қайта қарастыратын болады. Және қымбатты Сәбит, мәселе сені мен біздің өзімшілдікпен атақ-абырой мен тарихтағы орын үшін таласуымызда тұрған жоқ. Әлі қандай есімдер уақыт үдесінде аман-есен болып, сенімен мен жазған шығармалардың қайсысы қалатыны белгісіз? Мен жазушы ретінде өзің сияқты өзімнің кемел кезеңге келе жатырмын. Егер мені жақсы түсінгің келсе, онда сен бұл газеттің таптауырындағы ескі, жаңа тақырыптарды тастап құлантаза болуың керек мүлде. Бұл кемел жазушының ойы емес. «Абай» (пьеса да, роман да) – барлық тұрған кеңестік шығармалар, шынайы төңкерістік шығармалар. Сенің менің кеңестігімді өзгертіп «ал мейлі осы заманғы тақырыпты бер, сәтті шыққан Абай туралы айтпай-ақ қоялық», т.б. мүлде әділ емес. Таяз және қарадүрсін пайым. Одақтың ОК мен Кеңхалкомы маған бұл жылғы шешімдермен жауап беріп, марапаттап, біздің партиямыз біздің еліміз бізге, жазушыларға қандай талап қоятынын аңдатты. Неге сен қандай себеппен Мұқановқа болашақтағы туатын тамаша туындылардың жемісін жинауды күту құқын қалдырасың? Әуезов үшін сеніңше не болар еді? «Тастүлек» секілді пьесалармен Әуезовтың соңғы сөзі айтылды деп ойлайсың ба? 32 жылдан бастап жазылған мен қорғаштай бермейтін бүкіл пьесаларым да, ауырсам да бұл жылдардағы қазақ әдебиетінде, соның ішінде Мұқановтың түгел туындыларына тән әлсіздік, соларға тән артықшылық, жетістік бар. Неге және қай негізде Мұқанов шығармаларында жақсы кеңестік әдебиет жоқтығын кешіресің? Үндей келгенде ол оның қорында жоқ. Әуезовтың әлсіз пьесалары Мұқановтың әлсіз өлеңдері, романдарымен қатар тұр. Сөйте тұра сен кеңестік ауыл, кеңшардың біліктілігі туралы айтасың. Қымбатты дос, шығармалардың көркемдік сапасының ақауы әлде тек сонда ма? Жан-жағына қарап, әділ болып, жауап бер: «әлде «Абай» пьесасы, романы кеңес жазушысы Әуезовтың шығармашылық жолын мансұқтап немесе басқа, керісінше жағдайды байқата ма... Мен сені өткеніме үңіліп, өзіңнің өткеніңе де сыни тұрғыда қарауға үндеймін. Сенің есіңде шығар, мен алашорданың қандай бір құрамында, оның бірде бір ұйымында болған емеспін, кеңес үкіметіне қарсы жазғаным жоқ. «Абай» журналы Алашорданың органы болған емес, онда мен не жазып едім? Сен әлімжеттікпен мені өткендегі жау жағының адамы етіп көрсеткің келеді. Бұл мүлде басы бүтін жаңылыс, жала. Менің күнәм болды, бірақ, ол апыл-тапыл баса бастаған кеңес адамының айрықша оңаша жолындағы жағдай еді. Мен 1919 жылдан 23 жылға дейін партия мүшесі болдым, сен Асылбеков, Досов, Сейфуллиннің бос айтағына еріп, сол кезеңдегі менің сонымды мүлде білмегендей болып, көп нәрсені жалаң тұжырып, адамдарды бекерден-бекер адастырдың. 1919 жылы Семейге кеңес үкіметі келгеннен кейін ғана қызметкер болып бастап, қоғамдық іске араластым. Оған дейін тек оқыдым. 1919 жылы мен 22 жасқа толып едім. 1924жылы жазылған «Қаракөзге» прологтан басқа бірде бір дүниемнен Кеңес үкіметіне жаулық пиғыл деген атауды таба алмайсың. Кейбір басқа заттарымның идеологиялық кемшілігін басқаша талдау ізгі. «Қаракөздің» прологін менің күнәм деп есептеймін, әрине, онда да сол кездегі жаңыс жолдардың жаңғырығы жатыр. Әлі де кеңес әдебиеті біздің сенсіз-ақ көмегінсіз сол кездегі жалғыз «Еңлік-Кебектен» басқа да дүниелерді табады деп сенемін. Кеңес суреткерінің өз сапасын оларды малданып, солармен өлшемеймін. Менің бұрынғы шығармаларымның жоғарғы көркемдік сапасын елеместен босқа сыпыра жамандап сөйлейтіндердің бәрін жаңсақ, дәлелсіз, үстірт, тымырсық деп есептеймін. Бұл пайымдауларда маған тиісуді желеу етіп, менің әдеби қызметімнің кейінгі кезеңдердегі өрісін тарылтуды көксеуді жиі көремін. Әйтпесе, олардың қайсысы «Қаракөзден» бастап, «Таңғы сарынға» дейін, «Абайға» дейін қадағалап отырды. «Қаракөздің» кезінде мен албырт жас, дүмбіл қиялшыл болдым. Енді мен (табанды ізденудің арқасында) социалистік реализм тәсілін терең меңгеруге тырысып, лениндік-сталиндік пәлсапалық тарихи таным негізінде әлеуметтік тарихи-философияны жинақтауға барып, бұл жалғанда Сіздердің біреуіңізден гөрі сіздердің бәріңізден де ертедегі, соңғы шығармаларымды әділетсіз, үстірт бір-біріне қарсы қойғандарыңыз маған көрініп тұр. Әрбір «Тастүлекте» кемел шығармаға апаратын ізденіс іздерін көре алмаған адамдардың тұжырымы қандай жалаң және тұрпайы. Олар менің іздену жолындағы белестерім және оларсыз соңғы жылдардағы кемел шығармаларым болмас еді. Сен «Социалистік Қазақстанда» өткен кеңесте сыннан бастағанмын деген жалған анықтама бергеніңде мен өкпелеп қалдым. Тұқыртпа, ақиқатты аттама. 1938 жылғы бізді жолдастар тыңдаған мәжілісті ойға түсір. Мен онда осы күнге дейін жарыққа шыққан Сәбиттің әр шығармасы шалажансар, сендегідей бұндай өтілі бар жазушыға, тура айтайын, Сейфуллин мәнеріндегі сенің қаламгерлік еңбегіңе мен риза емеспін, қанағаттанбайтынымды айтқан едім. Бұл сыни пейілді қалай қабылдағаныңды байқап қатты ренжідім саған. Оның шығармасына сын айтқанды кеңес үкіметіне қарсы санатқызатын әдеті болатын. Ол соншама ұятсыз, ождансыз еді. «Ит терісін басқа қаптау» дегенді парткомда айтуға мәжбүр болдым. Сен мені білмейсің, мүлде түсінбейсің, егер сәтке ойлап, әйтпесе ойлануға әрекеттенсең мен сенің 37-жылғы қылығыңды табалар едім. Кеңес жазушысы Мұқановты әрқашан көрдім және білдім. Ал, партияшыл Мұқановты мен есіме түсіре алмаймын. Қазір де, болашақта да мен сенің бойыңнан ең алдымен басқа жазушылардай жазушыны, қоғам қайраткерін көргім келеді. Азамат Мұқановтың, жазушы Мұқановтың қасиеті де, кемшілігі де бар. Сенің мінез-құлқыңда жаман-дықтан гөрі жақсылық нышандары көп. Соған кереғар сенің үстірт, шулы тіркестеріңе қарамай айтатын, соңғы жылдар мен көп тоғышарлық, өресіз өзімшілдікті сенің адамдық қана емес, қаламгерлік қылығыңнан байқаймын. Сенде мақтаншылық, ыңғайсыз өзін-өзі жарнамалау басым (мен оларды көптеген жиналыстарда, газеттердегі сөздеріңнен, жолдастар арасындағы ойларыңнан байқадым) және қазақ әдебиеті ол сен деген үстірт ой. Көптен бері айтайын деп едім сыздықтатып айттым да сенің «Ақ аю», «Жұмбақ жалауыңда» орасан шалажансарлықтың, шалағайлықтың шалығы жатқандай. Мен сенің шеберлігіңді, поэзия саласындағы жақсы дарыныңды әйткенмен үлкен сюжеттік туындыларда, әсіресе, прозадағы (драма туралы айтпаймын, сен бұнда әлі дәрменсізсің) құтты қадамдарыңды мойындаймын, сен өте жадағайсың және өзіңе талапты аз қоясың. Әрқашан осыдан мәдениет жетімсіздігі, шағын таланттың көрінісі сенің шығармаларында кесек ойлардың жоқтығы келіп шығады. Сенің өскендігіңе күмән жоқ. Сен өнімшілсің – ол жақсы. Сен Қазақстанның көрнекті үлкен жазушысы емессің бе? Сенің иығыңда құрметті өкіл мен көлемі зор орасан мұра жатыр. Сен соны ойладың ба, сенің жетістіктерің тарихи «Сұлушашқа», «Балуан Шолаққа» (соңғысын оқып жүрмін, адамдар мақтап жүр, өзім әлі тұтас тұжырымым болмағандықтан кейін айтармын) жатады, Мен сенің «Өмір мектебіңді» оқып шықтым. Тұрмысты жақсы бақылап, тілді байытып ұстарта түскеніңді мойындаймын дей тұра тағы да әлі шикілік көп. Мүлде көңіл күй жоқ, адамның ішкі сезімін оята алмайсың, адамдар (тағы да сенен басқаларының бәрі) ұсақ. Олар өз ойларымен сезімдерімен оғаш. Есте қалмайды. Бұндай тақырыптағы кітап тіні мен міндетін сен жеткіліксіз ойлағансың. Терең сапаның орнына көлемі жайылып көбейгенің сен ойладың ба? Өзіңнің түпкілікті дарының бола тұрып, одан жоғарысапалықты іздеуге тартынатындай көрінесің маған. Нәтижесінде сенің туындыларыңмен өлшенетін қазақ әдебиетінің мәдениетінің жеткіліксіздігі мен деңгейінің төмендігі білінеді. Бұны мен ғана емес, пайымды, талапшыл, өсіп келе жатқан қазақ жазушылары мен біздің көптеген мәдениетті оқырмандар айтады. Мұқановтың талассыз ұлылығын тек жалғыз Әуезов қана мойындамайды-мыс деп бекер ойлайсың. Сүйкімді адам, бұндай ұлылық жоқ, сенде әрқашанда да қазір де бар шектен тыс өзімбілермендікті шектеу қажет-дүр. Өз хатымды қорытындысыз қалдыр-дым. Мен өстіп өз достығымды ешкімге телімеймін, біздің бәрімізге әрқайсымызға жеке-жеке жұмыс істей беруіміз керек, өйткені біздің сенімен кеңес жазушыларының екеуара тепе-тең байланысы болу керек деп санаймын, ең алдымен мен саған хатыңдағы байқалатын машықтан құтылуға кеңес беремін. Бейне бір кеңес әдебиетіне бүгін келгендей, бейнебір саған мен кеңес жазушысындай жаным бар ма дегенді білуге келіскендей, мен сондай бола алам ба, мені түзеткісі келетіндерге иіліп баратындай, т.б. Мен он жыл бойы белсенді қайраткер, кеңес мәдениетін құруға қатыспай, құр қол тұрғандай ой келеді. Бейне бір менің мойнымда «Таңғы сарын», «Шекарада», көптеген басқа туындылар, ақырында «Абай» жоқтай. Бейне бір мен емес, басқа біреу 16 жыл бойы үздіксіз (тұңғыш шымылдығын ашқан күннен бастап) қазақ театр өнеріне қатысып жүргендей. Сен, әрине, өз хатыңды Қазақстандағы театр өнерінің дамуындай көптеген маңызды асулары кейбір тұстарда менің қарапайым есіміне байланысты екенін сәл де болса ойламай өз хатыңды жаздың. Қазақстандағы кеңестік жас өнер, жә, Қазақстанда ғана емес, бүкіл Одақта жетістіктермен қатар олқылықтар да жетеді, соның ішінде менің де кемшіліктерім болды. Ұлы мақсат біздің дәуірімізге сай жаңашыл батыл, біздің дәуірімізге сай лайық мықты өнер жасау жолында шығармашылық сәтсіздіктер де аз емесі рас. Болмысымнан мүбәрәк бола тұрып, қасақана қателесті дейтіндер түбі оңбағандар. Мені бірінен кейін бірін кеңес пьесасын құлатты деген сенің былшылыңнан мен түгіл біздің партия-кеңестік көпшілікте, біздің өнердің орасан мәдени тобы да, біздің ақын-жазушылар да және біздің бүкіл халқымыз да келіспейді. Керісінше толғап, олар біздегі театр өнерінің кеңес жазушыларының поэзиясы мен прозасынан гөрі үдей дамып келе жатқанын көріп, (кім тыңдаса) айтып жүр. Олар драматургиядағы «Еңлік-Кебек», «Қыз Жібек», «Таңғы сарын», «Қозыкөрпеш - Баянсұлу», «Жолдастар» мен «Абай» тұрғанда проза мен поэзияға қарағанда (Жамбыл шығармашылығынан өзгелері) шеберлік шыңына барған сайын әлдеқайда жоғары көрерлік келеді дейді, дау жоқ, дұрыс айтады. Ә, дегеннен «Таңғы сарын», «Жұмбақ жалау» сықылды кеңестік тарихи-төңкерістік тақырыпты қозғайтынын дәлелдеу артық. Бұнымен мен өзімнен осы заманғы жауынгер тақырыбына игерудегі қаламгерлік қарызым мен парызымды жеңілдетпеймін. Бүгінгі күн тақырыбына үлкен шығарма жазуды өзіме өмірлік үлкен міндет санайтынымды айтып сенің алдыңда суырылғым келмейді. Уәде бермей, біз екеуміз де бұл шығарманы жазуымыз (мен де, сен де одан мақұрымбыз) шарт, сонда ғана үндесеміз. Алайда, бүгін Әуезов жоғары білімімен-мыс, Мұқанов өмірді жақсы білгенімен бұл шығарманы жаза алған жоқпыз әлі. Онда бір бірінің алдында олар кісімсиді. «Абайдан» кейін сен қалай өктем сөйлейсің? Егер Әуезовтың барша қоржынында тек «Абай» (пьеса мен роман) болса ғой - Кеңес халқы, социалистік Отан мені өзінің бауырына салмайтынына, кеңес жазушысы, лениндік-сталиндік көзқарастағы, түсініктегі жазушы екеніне сенесің бе? Бұдан былай сенімен мен бүкпесіз сөйлесемін, егер шын жүректен, достықпен тепе-тең дәрежеде шарт қойып әңгімелескің келген жағдайда (басқаға сенің құқын да жоқ), біздің әдебиеттің барша күйіп тұрған мәселелерін, соның ішінде менің шығармашылық сәтсіздіктерім, торыққаным, т.б. мәселелер турасынан әділ, дұрыс тұрғыдан талдап-талқылауға құмбылмын. Бұл біздің бүгінгі әдебиетіміздің міндеттері туралы салиқалы, байыпты әңгімеде арзан белсенділік мәнеріңді қой. Ол ескірді, тарих сылып тастады, оған қайта қарайлай беру ақылға сыймайды. Одан біздің ешқайсымыз да қаша алмаймыз. Мейлі басқа сипатта болсын, менімен салыстырғанда сенің де саяси және әдеби күналарың да аз емес. Қажетті жағдайда нақты дұрыс айтса ауырады, қынжылады (сен мүлде дұрыс емессің) деп ойлаймын. Тіпті менің бұрынғы саяси адасқанымды тіпті теріс даулы көңіл күйде бола тұрып, кез келген көлденең көк аттының әрқайсысы Әуезовты көзге шұқи берсін дегендік емес. Жалаң, дарақы шабуылға көзі жетіп тұрғанда оған ешкім жібермейді және Әуезовты партия, Мәскеу, иә украиндық ұйымдар, біздің одақтағы жекелеген жетекші жазушылар, ардақты жазушылар қорғайды. Бұл хатты саған жазып отырып, сен жеке өзімшілдіктен арылып, маған және саған байланысты бірқатар, әлі күнге айтылмаған жаңа жағдайларға қанығады деп сенемін. Бұл хаттасуды бұдан да байыпты, кей тұстарда тітіркенбей тұрып жазыспағанымызға өкінемін. Және ол пайдалы, өнікті болар еді. Бірақ, оған сенің хатың да кінәлі. Менің азаматтық һәм жазушылық бітім-болмысым туралы сенің ашық (оған мен ризамын) тұжырымның тым артық тітіркенуімен уланып, кей тұстарда кекті заһар шашады». Әуезовтың бұл хаты Мұқанов-тың қыртына келмей, қайта одан сайын Әуезовқа қитыға түскенге ұқсайды. Соғыстан кейін Мұқанов қайтадан Қазақстан басшылығының ығына жығылып, сеніміне кіргендей. Жергілікті өкімет оған бәрін кешірген сыңай танытып, 1943 жылы оның Республика Жазушылар одағының төрағасы сайлауына келісім берді. Одан соң Мұқанов өзіне Сталиндік сыйлық берілуіне жанын салды. Алайда, партия басшылығы Әуезовтың алуына қарсы емес еді. Бірден екі қазақ әдебиетшісіне берілмейтінін бәрі түсінді. Бұрылыстарда Әуезовты айналып өту үшін Қазақстан Жазушылар одағының төрағасы ретінде әкімшілік мүмкіндіктерді іске қосып, тұрақты түрде А.Фадеев, А.Толстой және басқа белгілі Мәскеу әдебиетшілерімен кездесе бастады. Ішкі есеп бойынша бәрібір мәскеушілер бәрібір қазақ әдебиетінен мақұрым болуы тиіс еді. Әдетінде бұл қулық жүзеге асып жатты. Мәселен, кәдімгі Толстой Мұқановты қанша насихаттаса да 1943 жылы 2 наурыздағы Сталиндік сыйлық комитетінің отырысында оның мәлімдемесі ден қойғызбады: «Сәбит Мұқанов ең мықты кандидат. Ол Қазақстанның кесек ірі жазушысы, өте мәдениетті, дарынды адам. Бір нәрсені кездейсоқ жаза салған кісі емес, нағыз мәдениет туғызады. Оның «Балуан шолақ» романы өте-мөте қызғылықты, жергілікті деуге қимай, бүкілодақтық мағынаға ие болып тұр. Сыйлық алуға бүкіл құқы бар» (РГАЛИ, ф.2073, оп.1, д.7, 80 б.). Сол кезде Әуезовтың «Абайы» қалай деп сұрағанда, ол қолын жайып: «Мұхтар Әуезовты – білмеймін, оның шығармалары келген жоқ» – деп құтылды (РГАЛИ, ф.2073, оп.1, д.7, 81 б.). Сонан соң Мұқановты Николай Асеев те қолдап шықты. «Мен, – деп мойындады ақын. – Мұқановты оқып шықтым – оның «Балуан шолақ» романы кездейсоқ зор ләззат берді» (РГАЛИ, ф.2073, оп.1, д.7, 81 б.). Талқылау соңына таман, Толстой әріптестерін тағы бір рет қолқалап, ВКП(б) ОК үгіт-насихат бөлімінің бастығы Александровқа Мұқанов жайында қоңырау шалғанын баян етті. «Мұқанов мықты кандидат, – деп қайталады Толстой. – Мен Александровтан Алматыға қоңырау соғып, бұл романды жариялауды сұрадым. Соған қарамастан Сталиндік сыйлық Комитеттің мүшелері Толстойдың табанды қолдануына құлақ аспай, Мұқанов үшін келген 38-дің 10 ғана, онда да үшеуі Сталиндік сыйлықтың 1 дәрежелі, 7 екінші дәрежелісін алуға дауыс беріп, бұл қаламгер атаусыз қолын мұрнына тығып қалды. Бір жыл өткен соң 1944 жылғы 6 наурызда Мұқановты енді Фадеев өлгенше насихаттады. Ол қолдаудың аяғы құрдымға кетті. Тағы бір рет Мұқанов Сталиндік сыйлық алуға талпынды. Әйтсе де бұл жолғы сыйлықты оның бақталасы Әуезовқа берді. Бұған Мұқановтың шамасы жетпеді. Ол Әуезовке соққы беріп, сазайын тартқызуға ыңғайлы сәтті күтті. Бұның 1951 жылдың жазында келді. Мұқанов 1951 жылғы 13 маусымда орайы тек Жазушылар одағы Президиумы мен Ғылым академиясы басшылығының бірлескен мәжілісін өткізуді ұсынып, Әуезовке соңғы соққы беруді ойластырды. Оның алдында ғана Мәскеудегі Вадим Кожевниковке біраз мерзімге «Знамяда» Әуезовтың жаңа романының аудармасын жариялау шешімін шығаруды аяндата тұруын сұрап өтініш айтты. Жазушы астанадағы журналдың бас редакторына өзі, онда баяндама жасап, Әуезовтың басты қателерін айтып Алматыда сөйлейтінін хабарлады. «...Маған белгілі болғандай, сіз редакторлық ететін журналдың жақындағы сандарының бірінде жариялануы тиіс ж. Әуезовтың (Ақындар ағасы» романы менің баяндамамда қатты сынға ұшырайтын болады» – деп хабарлады ол 1951 жылғы 8 маусымда. - ж. Әуезовтың аудармаға бірқатар түзетулер енгізгені маған белгілі, менің баяндамамда талданатын оның романындағы қателерді ол алдын ала сезіп қойды ма деген ой мазалайды? Жақшада олардың көңіл көншітпейтінін көрсеттім» (РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 69 б.). Редакция Мұқановтың бүкіл дәлелдерін білмей тұрып, сақтануды ойластырып, Әуезовқа кітаптың идеялық жағын күшейтетін жаңа қосымшаларды жіберуді ұсынғаны түсінікті. Қазақстан қаймақтары Мұқановтың бағасын көптен бері біліп, бұл лепірменің қызыл сөзіне сенбейтін. «Мұқановтың ескертпелері үстірт, – деп телеграф жолдады мәжілістен кейін Әуезов Катиновқа. – Шұбар, Көкбайға тиісті. Түзетулерге қатысты менің анықтамам олардың образын Сіздердің редакцияңызбен бірлесіп, барлығын қанағаттандырады. Қосымшаларды таяу күндерде жіберемін, (Романның бірінші бөлігі) сегізінші номерде бара жатқаны жайында телеграф жолдаңыздар. Сәлеммен. Әуезов ((РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 75 б.). 25 маусымда Әуезов Катиновқа мәжілістегі кейбір дәйектерді хатпен жазып жібереді. «Романға қатысты бұндағы талас жақсы өтті, – деді ол аптығып. – Ешкім шығармаға тиіспеді. Менің баяндамамнан және жазушылардың сөйлегенінен кейін Шұбар мен Көкбайға шүйліккен Мұқановтың жеке әрекеті толық жоққа шығарылды» (РГАЛИ, ф.618, оп.15, д.7, 91 б.).

(Жалғасы. Басы өткен санда) Бұл мақала «Литературная Рос­сия» газетінің 2018 жылғы №27-29 сан­дарында шыққан.