• Ел мұраты
• 24 Тамыз, 2021

ОТБАСЫ – ШАҒЫН МЕМЛЕКЕТ

Ежелгі заманнан бері отбасын құру адам өмірінің маңызды бөлігі болды. Отбасы – бұл өте күрделі құрылымы бар әлеуметтік ұйым. Ең алдымен, отбасының өзегі ата-аналар мен олардың балалары. Сонымен қатар отбасының құрамында бірнеше ұрпақтың өкілдері бар: әжелер, аталар, сондай-ақ ерлі-зайыптылардың бауырлары және олардың балалары. Отбасының адам өміріндегі маңыздылығын асыра бағаламау мүмкін емес. Ересек адам үшін отбасы неке одағымен, міндеттермен, материалдық қамтамасыз етумен, жауапкершіліктермен және т.б. байланысты.

Алайда, ересектерден бөлек балалар отбасы ұғымын басқаша түсінеді. Балалар үшін ол оқитын алғашқы әлеуметтік орта, өйткені, ата-ана бала үшін үлгі болып табылады. Бала ата-анасымен бірге тұрып жатқанда, олардан бәрін үйренеді және анасы мен әкесінен сіңірген дағдылар онымен мәңгі қалады және болашақ өміріне, тіпті болашақ отбасына да әсер етеді. Рас, көптеген адамдар отбасының бақытын ақшамен байланыстырады. Қаражат неғұрлым көп болса, соғұрлым отбасын құруға, оны аяғынан нық тұрғызуға сенімді болады. Ал шын мәнісінде отбасындағы береке – махаббат, өзара құрмет, түсіністік, сенім, жақындар мен жан жылулығына құрылған.

    Отбасы соңғы он я жиырма жылдықта пайда болған ұғым емес. Сол себепті шаңырақ көтеру, сол шаңырақтың отын жағып, берекесін кіргізу, перзент сүю турасында қазақ халқы ежелден-ақ ой ойлап, қам  жеген.  Ертеден халқымызда жасы кішілер үлкендердің атын атамай ата, әже, әпке, аға, әке, көке деп сыпайы қарым-қатынас жасауы, сондай-ақ жасы кішілер үлкендердің, әсіресе қариялардың алдын кесіп өтпеуі, отбасы мүшелерінің бірін-бірі ренжітпеуі, үлкеннің тілін кішінің алуы, елгезек, тілалғыш, қолғанат болу, ал отбасы мүшелері үлкендерінің өзінен кішілерге қамқоршы, ақылшы болуы, еңбекті үй ішінде жұмыла істеп, әрқайсысының өз шама-шарқынша іс атқаруы қалыптасқан. «Ұлдың ұяты әкеге, қыздың ұяты шешеге» деп қараған халқымыздың ұл баланы тәрбиелеуді аталар мен әкелер өз қолына алса, ал қыз баланы тәрбиелеу әжелер мен аналардың ісі болып саналған. Әке үйелменнің басшысы, отбасы мүшелерінің тірегі, асырап сақтаушысы, қамқоршысы. Әкенің мінез-құлқы, өзгелермен қарым-қатынасы, өнер-білімі ұл баланың көз алдындағы үлгі-өнеге алатын, соған қарап өсетін нысанасы. Қазақта біреудің баласы жақсы, өнегелі азамат болса: «Оның әкесі немесе атасы жақсы кісі еді, өнегелі жерден шыққан ғой» деп мадақтайтыны сондықтан.

 Қай ата-ананы алсақ та, қызының ертең барған жерінде «балдай татып, судай сіңіп» кетуін, жақсы жар, әдепті келін, аяулы ана болуын армандайды. Қасиетті ана қызының тәрбиелі жан болып өсуі үшін жасынан ақ шашты қарияның алдынан аттатпай өсіреді. Халқымыз «келіннің аяғынан, қойшының таяғынан» дегенде, жаңа отаудың береке құтын, ағайын-туыс, ауыл арасындағы беделін, болашақ ұрпағына дұрыс тәлім-тәрбие беруін келіннің жақсы, жаман қасиеттерімен өлшеген. Әйел қандай биік дәрежелі жұмыс істемесін, қайда болмасын оның ең басты міндеті өмірге ұрпақ әкелу, бала тәрбиелеу деп есептелді. Сонымен бірге, отағасы жастай қайтыс болып, артында жас балалары мен жас әйелі қалса, әмеңгерлік салты бойынша, жесірге қайнысы немесе қайнағасы, олар болмаса басқа жақын туысқандары үйленіп, балаларын өз қамқорлығына алатын да, мал мүлкіне заңды түрде иелік ететін.  Дегенмен, қазіргі таңда заман ағымы өзгеріп, қоғам мен отбасыдағы әйел затының рөлі өзгеріске ұшырады. Қазіргі кезде әйелдер өздерінің білімі мен мансабын балаларына арнауға тырысқанымен, бұл оларға қаржы мәселесінде кедергі келтіріп жатады. Егер олар күйеулерінің қаржылық қолдауына сене алмаса және әйелдерді өз үйлерінен кетуге мәжбүр ете алатын отбасылық кемсітушілік заңдарға тап болса, олар кедейлікке душар болуы мүмкін. Сондықтан, ер мен әйелдің құқықтары барлық отбасылық заңда көрсетілген теңдік стандарттарына сәйкес келуі керек әрі көптеген отбасылық заңдардың дискриминациялық сипатына назар аудару қажет. Осы нормалардың кейбіріне әйелдер мен еркектердің жұбайына тең дәрежеде қарауы және жұбайы қайтыс болған жағдайда ағасына немесе басқа адамға мәжбүрлі түрде некеге тұруға байланысты болмауы жатады.  Көптеген мәдениеттерде отбасының дәстүрлі формасы патриархалды болып табылады, бұл жыныстардың теңсіздігіне ықпал етеді. Ер адамдар көп күшке, билікке ие болады, ал әйел адамдарда сәйкесінше аз. Дәстүрлі ерлердің рөлдері мен міндеттері олардың әйелдерінің дәстүрлі рөлдеріне қарағанда жоғары бағаланады (мысалы, үй қожалығы, бала тәрбиесі). Мысалы, алты жасқа дейінгі балалары бар барлық аналардың 60 пайыздан астамы ақылы жұмыс істейді. Бұл әйелдер күйеуі сияқты ақылы жұмысқа көп уақыт жұмсағанымен, олар үй жұмыстарымен және бала күтімімен көбірек айналысады. Бірақ біздің қазіргі қоғамда гендерлік теңдік, қыздар мен ұлдар, әйелдер мен ерлердің ешқандай заңды, мәдени, саяси, экономикалық, діни немесе әлеуметтік күштердің ықпалынсыз өздерінің күнделікті тұрмыстағы құқықтары, міндеттері мен артықшылықтарын пайдалануына тең мүмкіндіктері бар. Кедейшіліктің ауқымында тұрған әйелдер мен ерлер арасындағы алшақтық соңғы онжылдықта кеңейіп, ажырасуға кейін миллиондаған жұптарға, соның ішінде әйелдерге экономикалық қиындықтар туғызуда. Осыған орай әлем белсенділері NADEEM KHAWER 54-ші сессиясында Халықаралық әйелдер күніне арнап шамдар жағып, әйелдерге қатысты кемсітушілікті жою комитеті (CEDAW) «Некенің экономикалық әсері, отбасылық қатынастар және олардың аяқталуы» атты жалпы ұсынысты қабылдады. Бұл жалпы ұсыныс комитеттің отбасылық теңдікке ХХІ ғасырдағы көзқарасын жақындатады. Яғни, әйелдердің бірдей мүліктік құқығы, оның формасына қарамастан, әлемнің барлық аймақтарында және құқықтық жүйелерде танылуы керек.

Бүгінде көптеген адамдар отбасының болашағына қатты алаңдайды. Ажырасу деңгейінің жоғарылығы, кәмелетке толмағандардың арасындағы құқық бұзушылықтар, жасөспірімдер арасындағы жүктілік, қамауда болу және қоғамдық білім беру проблемалары – бұл отбасылардың әсерінің төмендеуінің белгілері. Үй шаруашылығы басшысының балалар мен шекараларға қатысты міндеттерінде де толқулар мен қайшылықтар бар. Сиэттлдегі Вашингтон университетінде әлеуметтанушы Шварц өзінің алғашқы кітабын (американдық жұптармен және Блумштейнмен бірге), сонымен қатар өзінің некедегі зерттеуі барысында алынған түсініктерге сүйене отырып, 100-ден астам жұппен сұхбат жүргізген болатын. Нәтижесінде, мұнда неке «терең сүйіспеншілік пен өзара құрметке жету үшін сенім мен еңбектің ынтымақтастығы» деп анықталған. Яғни, үйлену ата-аналық және отбасылық міндеттерімен, шешім қабылдау қабілетінің теңдігімен, қаржылық бақылаудың бірдей деңгейімен және бірдей жұмыс мәртебесімен сипатталады. Шварц әйелі мен күйеуі арасындағы дәстүрлі қарым-қатынасты жұмысшы мен бастық арасындағы достықпен салыстырады, мұнда жақындық еңбек қатынастарына тән күшпен шектеледі. Оның дәлелдерінің арасындағы некенің пайдасы қауіп-қатерден асып кететінін көрсеткенімен, шығындар осы жерде толығымен қарастырылады және мансаптық мақсаттарды көбінесе отбасылық өмірмен бөлісу міндеттемесін қанағаттандыру үшін екінші кезекке қою мәселесі де қамтылған.

Ендігі кезекте отбасында жиілемесе азаймай тұрған кезекті тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселесіне ойыссақ. Отбасындағы зорлық-зомбылық деген не? Ол іс-әрекеттің әртүрлі түрлерін қамтиды, бірақ олармен шектелмейді. Оған: физикалық, эмоцияналдық зорлық-зомбылық, жыныстық шабуыл, моральдық зиян шектіру, репродуктивті мәжбүрлеу, қаржылық істерді теріс пайдалану да жатады. Тұрмыстық зорлық-зомбылық кез келген әлеуметтік топта, нәсілде, дінде, жыныстық бағдарда және барлық жастағы адамдарда кездеседі. Құрбандар тікелей зардап шегушілерден өзге – балалар, ата-аналар, ата-әжелер, жұмыс берушілер, әріптестер мен достар болуы да мүмкін. Ең сорақысы сол, көп жағдайда жабық есіктер артында кімнің қандай азап шеккендігі құпия қалып қояды. Осы тұста көптеген зерттеулер айтарлықтай нәтижеге қол жеткізбесе де, бұл мәселелерді жеке шешуге бейім мәдени және діни факторлар бар. Алайда мұндай қылмыс туралы хабарлау тек жеке зиян ғана келтіреді деп санайтындар да жоқ емес. Оның себептері: ұялу, экономикалық, құқықтық салдарлар (жұмысынан немесе кәсіби лицензиясынан айрылу), балаларға жасалған қауіптер және діни сенімдер. Осы кедергілер салдарынан жыл сайын 1 миллионға жуық әйел 160 000 ер адаммен салыстырғанда жақын адамдарының (жұбайы, бұрынғы жұбайы, жігіті) құрбан болғанын хабарлады. Есеп бермегендер деңгейі жоғары болғандықтан, кейбір статистика дәл емес. Тұрмыстық зорлық-зомбылық сонымен бірге жұмыссыздықпен және белгілі бір мәдениеттермен байланысты. Соңғы екі жылдағы қазіргі экономикалық жағдайды ескере отырып, соттар тұрмыстық зорлық-зомбылық істерінің көбеюін байқады. Тұрмыстық зорлық-зомбылықта жиі айтылатын сылтау түрлеріне мыналар жатады:

1) адамды «белгілі бір сабақ үйрету» керек болғандықтан, яғни оны белгілі бір әрекетке немесе мінез-құлыққа мәжбүрлеу үшін ұрған кезде жазалау / тәртіпке келтіру;       

2) отбасы мүшесінің қарым-қатынасын және оған байланысты материалдық игіліктерді бақылайтындығын еске түсіру үшін;

3) қорғану. Проблемалық шиеленістер пайда болған отбасы мүшелері көп жағдайда, «ұят боладыға» салып, мұндай қылмыстардың бетін жылы жабуға тырысады. Ал өзге түгіл, өзіне сенімін жоғалтқан кей жандар әділетсіздікке ұрынудан қорқып, жасырып қалады. Мұның қате шешім екені айтпасада белгілі, сол себепті Қазақстанда тұрмыстық зорлық-зомбылық мәселелері қалай шешіледі деген сұраққа жауап берейік. Тұрмыстық зорлық-зомбылықтан қорғау жөніндегі бөлімшелер қызметінің құқықтық негізін құрайтындар: БҰҰ Бас Ассамблеясы қабылдаған әйелдерге қатысты кемсітушіліктің барлық нысандарын жою туралы Конвенция, адам құқықтарының жалпыға бірдей декларациясы, Қазақстан Республикасының Конституциясы, Қылмыстық Кодекс, Қазақстан Республикасының «Әкімшілік құқық бұзушылық туралы» Кодексі, Қазақстан Республикасының «Тұрмыстық зорлық-зомбылық профилактикасы туралы» Заңы, Қазақстан Республикасының «Неке (ерлі-зайыптылық) және отбасы туралы» Кодексі және өзге де нормативтік құқықтық актілер. Мемлекетіміздің басты Заңы-Конституция – біздің заңды құқықтарымыз бен мүдделерімізді қорғауға кепілдік береді. Бұл тақырып «адам және азамат» деп аталатын бүкіл бөлімге арналған. Басқаларына қарағанда Қазақстан Республикасы Конституциясының 13 және 17-баптарына назар аударғым келеді, онда: «әркімнің құқық субъектісі ретінде танылуына құқығы бар және өзінің құқықтары мен бостандықтарын, қажетті қорғанысты қоса алғанда, заңға қайшы келмейтін барлық тәсілдермен қорғауға құқылы; әркімнің өз құқықтары мен бостандықтарын сот арқылы қорғауға құқығы бар; әркімнің білікті заң көмегін алуға құқығы бар» деп регламенттелген. Заңда көзделген жағдайларда заң көмегі тегін көрсетіледі. Ал 17-бап адамның қадір-қасиетіне қол сұғылмаушылық туралы және ешкімді азаптауға, оған зорлық-зомбылық жасауға, басқадай қатыгездік немесе адамдық қадір-қасиетін қорлайтындай жәбір көрсетуге не жазалауға болмайтындығы туралы тікелей айтады. Мұның бәрі денсаулыққа келтірілген зиянға байланысты. Денсаулыққа жеңіл зиян келтіру қазір Қазақстан Республикасының Әкімшілік құқық бұзушылық туралы кодексінің 73-1 — бабымен «Денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтіру» бойынша дәрежеленеді. Яғни, денсаулықтың қысқа мерзімге бұзылуына немесе жалпы еңбек қабілетін тұрақты түрде болмашы жоғалтуға әкеп соққан, денсаулыққа қасақана жеңіл зиян келтірілген кезде 15 АЕК мөлшерінде айыппұл салуға немесе 15 тәулікке дейін әкімшілік қамауға алуға жазаланады. Бір жыл ішінде қайталап жасалған кезде — 20 тәулікке дейін әкімшілік қамаққа алу арқылы жүргізіледі. Егер іс — әрекет ҚР ӘҚБтК — нің 73-2-бабымен «ұрып-соғу» деп дәрежеленсе - дене жарақатын алған, бірақ денсаулыққа жеңіл зиян келтіруге әкеп соқпаған ұрып-соғу немесе өзге де күш қолдану әрекеттерін жасау болса, онда ол 10 АЕК айыппұлмен немесе 10 тәулікке дейін әкімшілік қамауға алумен жазаланады. Денсаулыққа қасақана ауырлығы орташа зиян келтірілген жағдайда (ҚР Қылмыстық кодексінің 107-бабы) айыпталушы 1000 АЕК-ке дейін айыппұл салуға, не сол мөлшерде түзеу жұмыстарына, не екі жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеуге, не сол мерзімге бас бостандығынан айыруға жазаланады. Егер қылмысты бірнеше рет жасаған болса, кәмелетке толмаған адамға қатысты жаза мөлшері 2000 АЕК-ке дейін, сол мөлшерде түзеу жұмыстарымен, үш жылға дейін бас бостандығын шектеумен ұлғайтылады. Денсаулыққа ауыр зиян келтірілген жағдайда жаза мөлшері артады — бұл ҚР ҚК 106-бабы. Мұндай әрекеттен кейін үш жылдан жеті жылға дейінгі мерзімге бас бостандығын шектеу немесе сол мерзімге бас бостандығынан айыру керек. Бірнеше рет қылмыс жасаған немесе кәмелетке толмаған адамға қатысты жасалған кезде — 5 жылдан 10 жылға дейін бас бостандығынан айыру жазасы тағайындалады.

Зорлық-зомбылық, материалдық жағдайдың төмендігі секілді әр түрлі себептермен ерлі зайыптылар ажырасып, отбасы екіге бөлініп жатады. Ал мұндай отбасының тұрақсыздығы ересектерге қарағанда жас балаларға көп әсер етеді. Балалардағы ажырасудың теріс салдары ұзаққа созылады, сонымен бірге олардың жеке қарым-қатынастарында да байқалады. Сондай-ақ, балалар мінез-құлықтың күрделі проблемаларына, мектептегі үлгерімнің төмендігіне, ашулануға, импульсивті мінез-құлыққа және әлеуметтік дағдылардың нашарлығына тап болады. Осындай ажырасу немесе ата-ананың қайтыс болуы, ауруға немесе мүгедектікке, жұмыс жағдайына, психикалық тұрақсыздыққа немесе түрмеге қамауға байланысты да отбасында ең әуелі бала зардап шегеді.

Отбасын құру үй салу сияқты: егер іргетасы нашар болса, үй ерте ме, кеш пе құлайды. Үйдің кез-келген уақытында сіз қабырғалардың түсін өзгерте аласыз, жаңа жиһаз сатып ала аласыз, еденге жаңа жабын төсей аласыз, бірақ сіз іргетасты ешқашан қайта жасай алмайсыз. Отбасымен де солай: егер берік негіз болмаса, ол құлайды. Сонымен, бақыттың негізін өмірдің сыртқы жағдайын өзгертуден емес, ішкі жағдайды реттеуден бастау керек.

              Гүлдана ЕРМЕКҚЫЗЫ