• Ел мұраты
• 31 Қазан, 2021

АЛАШ МҰРАСЫ ЖӘНЕ ТӘУЕЛСІЗ ҚАЗАҚСТАН

Әбдіжәлел БӘКІР,

саяси ғылым докторы, профессор

ХIХ ғасырдың екінші жартысында қазақ елі патшалық Ресейдің отарлығына толықтай көшті. Содан ежелден еркін өмір сүру үшін көршілерімен бірде шабысып, бірде табысып келген  Ұлы дала тәуелсіздігінен айрылды. Осы бір мазмұны терең құдіретті сөздің астарында отарлық езгіге төзбей, халқының азаттығы үшін күрескен Атырауды, Арқаны,  Сыр бойын, тұтас қазақ елін қамтыған Сырым Датовтың, Исатай мен Махамбеттің, Жанқожаның, Есеттің, Кенесарының және басқа сансыз батырларымыздың көрсеткен  жанқиярлық ерліктері жатыр. Қасиетті бұл ұғымды Алаштың алдыңғы толқын ардақтылары Шоқан Уәлиханов, Ыбырай Алтынсарин, хакім Абай кем білген жоқ. Әйтпесе туған халқын берісі  Ресейдің, арысы Еуропаның озат мәдениетіне үндеген тұңғыш ағартушы, мұралары алғаш шетелдердің тілдеріне аударылған,  Батыстың демократиялық  үрдістерін бойы­на сіңірген ұлы ғалым Шоқан Уәлиханов классикалық туындының тамаша үлгісі болып саналатын «Сот реформасы» жайындағы жазбасында: «Халықтың қалыпты түрде өсуі үшін ол дамудың қандай деңгейінде тұрса да: өзіндік дамуы, өзін-өзі корғауы, өзін-өзі басқаруы және өзіндік соты болуы қажет» деп жазбас еді ғой [1, 103-б.].  Тіпті бұл сөйлем,  шындығына келгенде, тәуелсіздіктің тамаша формуласы болатын.

Тіпті бұл сөйлем,  шындығына келгенде, Тамаша кәсіби педагог, саяси сергек Ыбырай Алтынсарин  отарлық саясатқа сәйкес ішкі Ресейден ағылып келіп жатқан келімсектердің саяси‑әлеуметтік зардаптарын жақсы сезді және айтпай отыра алмады. 1880 жылы инспектор В.В. Катеринскийге жазған хатында «Оренбург листогіне» Торғай қазақтарының басына түскен  апаттар туралы мақала жазғанын айта келіп: «Осы мақаламда қазақ еліне орыс селендерін әкеліп орнатпақ болған пікірлерге қарсы екенімді білдірдім. Бұл пікір, меніңше, ешбір ақылға сыймайтын нәрсе сияқты. Егер істі дұрыс жүргізе білмесе,  онда айттым да қойдым, қазақтар, – келешегі жақсы деп үміт етіп  отырған осы халық, – тез құрып кетеді, содан кейін бұл істі  ешқандай түзете алмайсың» деді [2, 179-б.]. Бұдан өз заманының озық ойлы тұлғасының күдігінің қаншалықты негізділігін, сөз иесінің соншалықты көрегендігін қазір еліміз тәуелсіздік алғанда айқынырақ байқап отырмыз. 

Ұлы Абай өзінің «Жиырма бесінші сө­зінде» орысша оқу керек, хикмет те, мал да, өнер де, ғылым да – бәрі орыста деді. Алайда орыстың тілін, оқуын, ғылымын білгенде оның «зарарынан қашық болуды» да естен шығармауды ескертті, ойсыз бас шұлғи беруден сақтандырды. Осы үш ғана сөзге қазіргі өміріміздің барлық дерлік саласынан толып жатқан мысалдар келтіруге болады. Ең қиыны, туған тілімізден алшақтадық. Ғасырлар жасап келе жатқан, басқа елдерден ерекше айқындайтын салт‑дәстүрімізден жаңылдық. Алдымен патшалық Ресей, сонан соң соның саяси жалғасындай болған кеңестік қыспақ ұлтымыздың тамаша ұлтшылдық қасиетін өшіруге тырысты, ұлттық рухымызды әлсіретті. Бірсыпырамыз не орыс не қазақ бола алмай, ұлттық менталитеттен жұрдай болдық.

Осылай отарлық жағдайдың қасіре­тін, халықтың тағдырын Алаштың алғашқы ұлылары кем білген жоқ. Алайда олар тәуелсіздікті ту етіп көтере алмады. Отар­лық қанауға қарсы ғасырлар жалғасқан күрестермен армандарда азаттыққа жетудің амалдары мен тәсілдері, түпкі мақсаты айтылмады. Бұған қазақ қоғамы, ықпал ететін Ресейдегі саяси жағдайлар да бола қоймады.

Мұны 1905-1907 жылдардағы революциядан бастау алатын Алаш қозғалысы ғана айқындап берген еді. Тәуелсіздікті ту еткен саяси топ басшылары әрі басқарушы күші мен алдына қойған мақсаты және қамтыған мәселелері жағынан бұл қозғалыс бұрын‑сонды қазақ тарихында ең маңызды һәм жоғары деңгейде ұйымдасқаны болды. Және бұл қозғалыстың басты артықшылығы, жер және билік мәселесімен қатар ұлттық болмыс пен құндылықтарды сақтау және оларды заман талабына сәйкес етіп бейім­деуді көздеуінде және өзінің күрес жолында саяси демократиялық партия мен ұлттық «Алашорда», Түркістан Мұқтарияты сияқты үкіметтер құруға шейін көтерілгенінде болатын.

 Осы бір «Тәуелсіздік» сөзіне Қазақстанда патшалық Ресейдің саяси жалғасындай болған қоғамды қанаушы және қаналушы деп екі тапқа бөлген кеңестік жүйенің орнауымен күйзеліске жеткізген Азамат соғысы, байып-бағдарсыз жүргізілген жаппай ұжымдастыру мен индустрияландыру, 1930-жылдары ашаршылықта қырылған миллиондаған қазағымыз бен жаппай «халық жауы» деп қудалаған, атылған ардақтыларымыздың ғұмырлары да сиып тұр. Тіпті «кемелденген социализмнен коммунизмге аяқ басқан» кезеңдегі бүкіл кеңестік кеңістікті дүр сілкіндірген Желтоқсан көтерілісіндегі азап көрген, қыршын кеткен жастарымыздың көз жасын да осы Тәуелсіздіктен ажыратып алу мүмкін емес. Сондықтан да біздер үшін, қазақ халқы үшін Тәуелсіздіктен қасиетті, одан қастерлі ұғым жоқ, болмайды да.

Осылардың барлығын айта отырып, өз кезіндегі адамзат баласының қолы жеткен әлемдік тарих және саяси‑әлеуметтік ой‑тұжырымдардан жақсы хабардар, рухани қуат-қарымы мен өріс-өрелері биік Алаш жетекшілерінің басты мақсаты мен түпкілікті мұраты – ұлттық мүддені қорғайтын, қазақ елін Еуропаның өркениетті елдері қатарына алып шығатын «іргесі бөлек» тәуелсіз, «жұрт билейтін» демократиялық сипаттағы ұлттық мемлекет құру болды дегіміз келеді [3]. Ал Мұстафа Шоқай 1929 жылғы желтоқсан айында жарияланған тұңғыш санында азаттық күресінің негізгі мақсатын былайша бейнелеген еді: «Біздің мұратымыз Түркістанда түрі жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық болатын мемлекеттік құрылымға қол жеткізу болмақ. Сонда ғана халқымыз өз жерінің нағыз қожасы бола алады» [4, 22-б.]. Осылай Әлихан Бөкейхан бастаған қазақ зиялылары ұлттық мүддені қорғайтын, қазақ елін Еуропаның өркениетті елдері қатарына алып шығатын бірден-бір дұрыс жол – ұлттық тәуелсіз мемлекет деп санады. Алайда Алаш партиясының бағдарламасына салынған, «Алашорда» үкіметі мен Түркістан Мұқтариятының саяси‑құқықтық тәжірибесінде жүзеге асатын ұлттық мемлекет туралы идеяның өмірі қысқа болды, олардың бірі – екі жарым жыл, екіншісі – алпыс төрт күн ғана өмір сүрді. Кеңестік тоталитарлық жүйе азаттықты аңсаған идеяларға жан-жақты қысым жасап, автономия құрушыларды әртүрлі қуғын-сүргінге ұшыратты, түрмеге тықты, қырып-жойды.

Тәуелсіз ұлттық мемлекет туралы мақ­сатты ұжымдық күйде айқындап алмай және оны кең көлемдегі ұйымдастырмай істің тиісті нәтиже бермейтіндігін айқын аңғарған Алаш жетекшілері күресті партия құрудан бастады. Мұндай «Алаш» ұранды қазақтың тұңғыш ұлттық-демократиялық саяси партияcы Бірінші бүкілқазақ құрылтайында құрылды. Оған Әлихан Бөкейхан, Ахмет Байтұрсынов, Міржақып Дулатұлы және тағы басқа Алаш зиялылары жетекшілік етті. Әлихан Бөкейхан өзінің «Алаш партиясы» атты мақаласында былай деп жазды: «Сиез қаулысы халыққа мәлім. Партия ұраны десек, бабамыздың «Алаш» ұранынан артық ұранды іздесек те таба алмаймыз. Сөйтіп қазақ саяси партиясының атын «Алаш» қоюды ойлап әуре болмастан ауызға түсіп тұр» [5, 234-б.].

Шынында да, қазақтың арғы-бергі төл тарихында терең із қалдырған «Алаш» сияқты саяси партия болған емес. Оның саяси сахнаға шығуы, бір жағынан, патшалық Ресейдің Қазақстанды отарлау саясатының терең дағдарысын көрсетсе, екінші жағынан, қазақ қоғамын жаңа саяси-экономикалық және рухани негізде қайта құру қажеттігін алға қойды. Партия бағдарламасы сол кездегі қазақ қоғамындағы әлеуметтік-саяси ойдың деңгейін танытатын бірден-бір аса маңызды құжат болды. Оның авторлары дүние­жүзінің өркениетті елдерінің тәжірибелерін пайдалана отырып, қазақ халқын дербес даму мен прогресс жолына бастайтын мемлекеттік-құқықтық идеяларды ұсына білді. Кейінгі тарих жалпы ұлттың тұтастықта болуын, қазақ елінің сан ғасырлық өркендеу өнегесін, салт-дәстүрін қоғам дамуының жаңа сұранысына бейімдеуді жақтаған «Алаш» партиясы бағдарламасының қазақ халқы үшін большевиктер бағдарламасынан анағұрлым артық екенін дәлелдеді. Ал әлеуметтік қатынастар саласында қазақ қоғамын таптық тұрғыдан жіктелуден гөрі, жалпы ұлттық тұтастықта болуын, қазақ елінің сан ғасырлық өркендеу тәжірибесін, салт-дәстүрін қоғам дамуының сұранысына бейімдеуді жақтады. Сол кездегі өркениетті елдердің тәжірибесін саралай келе, сая­си мәдениеті жоғары елдерде саяси партиялар аз болатынын жақсы білген Әлихан Бөкейхан «Ыстамбул Һәм қылилар» деген мақаласында саяси мәдениеті жоғары Англиядағы қоспартиялықты ел ішіндегі саяси, әлеуметтік және экономикалық мәселелерді талдау, осыған байланысты өздерінің бағыт-бағдарларын айқындау негізінде билікке келіп отыратын ең жетек­ші консерваторлар мен лейбористер партияларын үлгі еткен еді. Ал Мұстафа Шоқай сонау Францияда жүріп, Алаш партиясының бағдарламасы Алашорданы патша үкіметінің, қазақ халқының жаулары етіп көрсеткісі келгендердің күлін көкке ұшырар еді дей келіп: «Алаш партиясы – Ресей қол астындағы түріктер ішінен саяси партиялардың ең радикалы еді» деген болатын [6, 90-б.].    

Саяси партия кешегі кеңестік кезеңде де болған-ды. Алайда жалғыз коммунистік партия «кеңес қоғамының басшы және бағыт беруші күші, саяси жүйенің мемлекеттік және қоғамдық ұйымдарының ұйытқысы» саналды да бүкіл билікті өз қолына шоғырландырып, оның бірінші хатшылары қоғамды жеке-дара биледі. Ал жеке билеудің түбі – құлдырау. Оған кәрі тарих куә. Кешегі кеңестік жүйенің құлауының бір себебі де осында жатыр еді.

Азаматтардың бірлесу бостандығының конституциялық шешім табуы тәуелсіз Қазақстанымызда көппартиялықтың ту­уына қолайлы жағдай жасады. Бұл бүгінгі шындығымызға айналды. Парламент Мәжілісінің сайлауларына бірнеше партия­лардың қатысуы бұған нақты дәлел бола алады. Бірақ та сайлаудан кейін ұзақ ұйқыға кететін саны бар да, сапасы шамалы партиялардың тыныс‑тіршілігін көпшіліктің біле бермеуі сайлаушыларды да, халықты да ойландырмайды емес. Партиялардың қоғамдағы әлеуметтік‑экономикалық және саяси реформаларды жүргізуге белсенді қатысуы, өмір сапасының стан­дарттарын қалыптастыруы, олардың билік органдарының қызметіне қоғамдық бақылауды жүзеге асыру сияқты мәселелер өз жарғыларында белгілі жағдайда орын тапқанымен оларды жүзеге асыру үшін жасалып жатқан қажырлы қызмет шамалы, тіпті көрінбейді де. Бір мысал келтіре кетелік.

2020 жылы Қазақстан Республикасы Парламенті сайлауы алдында еліміздегі алты саяси партиялардың бағдарламалары жарияланды. Солардың кейбіреуін оқи отырып, кешегі кеңестік кезеңдегідей «коммунизмге» жақындап қалғанымызды байқадық. Қағаз сорлының кінәсі жоқ. Кезінде коммунистік партияны ыдыратып, дереу дүниеге келіп, асығыс ала салғаннан ұйқаса бермейтін «Қазақстан коммунистік халық партиясы» атауын өзгертіп, жай ғана «Қазақстан халық партиясы» болған саяси ұйым енді еліміздің экономикасында мемлекеттің рөлін көтеруді мақсат етіп­ті, бірақ қандай жолдармен мұны жүзе­ге асыратынын айта алмапты. Айта кеткенде, басқаларға үлгі болар ма еді. Ал өздерін Алаш ұлт‑азаттық қозғалысының мұрагерлері санаған, ылғи да қоғамымызды демократияландыруды, азаматтардың құқықтары мен азаттығын басты нысана етіп келе жатқан «Ақжол» осы кезге дейін нені жүзеге асыра алғандарын, тіпті өздері тұрақты қатысып жүрген, ылғи да халықтың сынына ұшырап келе жатқан сайлау жүйесіне қосқан үлесі туралы халыққа еш нәрсе айтып бере алмады. Әсілі, саяси партиялар өздерінің алдарына қойған мақсаттарын сөз және қағаз жүзінде айқындап қана қоймай, тәжірибе жинай және жетіле түсіп, біріге және ірілене отырып, үлкен саяси күшке айналуы арқылы ғана билік үшін күресте жеңіске жететінін әркез есте ұстағаны абзал

Қоғамның демократиялық баро­метрлерінің тиімді түрлерінің бірі – сайлау жүйесі екені мәлім. Демократиялық ұс­та­­нымы туасы берік болған Әлихан Бөкейхан патшалық Ресейдің отаршылдық жағдайындағы сайлау үдерісін сынай отырып, оны Еуропаның озық үлгісімен салыстырды, әділдік болмаған жұртта береке, бірлік болмайды деді. 1913 жылғы «Қазақ» газетінің №12 санында жарияланған «Сайлау» атты мақаласында «Еуропа жұртының сайлауы халыққа тегіс бір үлкен той. Еуропада халық партия болғанда адаспас ақ жол, адам адаспас асқар бел, жұрт ілгері басатын іс қыламыз деп таласады. Сайлаған адамы халық қызметшісі, һәр орынға сайланғанда мынау білгіш, мынау шешен, мынау көсем, мынау әділ деп әрқайсысын өз орнына сайлайды», – деп халқына еуропалық сайлау жүйесін үлгі еткен еді [7, 146-б.]. Міне, содан бері арада жүз жыл өтсе де, бұл идеялардың мән‑маңызы жойылған жоқ. Еліміздің тәуелсіздік жағдайында халықты демократиялық үрдіске үйрететін, өзінің бірден‑бір азаматтық еркін білдіретін қазіргі сайлау жүйесін жетілдіре түсудің қажеттігі бүгінгі сайлаулардан аз‑кем хабардар кісілерге айтпай‑ақ түсінікті болар.

Ежелден келе жатқан классикалық нұсқа бойынша халықтың тікелей өкілінің мінбесі саналатын Парламент туралы да бірер сөз айта кетейік. Алаш жетекшілері кезінде өздері құрған «Алашорда» және Түркістан Мұқтариятының уақытша үкіметтері ту­ралы шешімді арысы Бүкілресейлік, бе­рісі Түркістан құрылтай жиналысына қал­дырып, қағидатты мәселелерді осы құ­рылым, яғни бүкіл халық өкілдерінің қа­ты­суы арқылы шешуді жоспарлаған болатын. Бұл халықтың мұрат‑мүддесі бас­­­ты нысаны болған мемлекеттік билікті тікелей халықпен ақылдаса отырып, шешу мақсатынан туған еді. Біздер Парламентімізді де, тіпті мәслихатқа дейін билікті бірыңғай партияларға бердік. Классикалық нұсқадағы халық кейін ығысты. Әлемдік ғасырлар сынынан өткен тамаша тәжірибе қайда қалды? Әлде Конституциямызға «биліктің қайнар көзі – халық» деп тайға таңба бас­қандай айқын жазылған қағидат өзгерді ме?

Алаш басшылары алға қойған мақсатқа жетуде, ұлт мүддесін қорғауда, халықтың әлеуметтік санасын көтеруде, оның күш-жігерін біріктіруде бұқаралық ақпарат құралына – «төртінші билікке» ерекше көңіл бөлген болатын. Әлихан Бөкейхан «Ашық хат» атты мақаласында қазақ қоғамындағы газеттің орнына ерекше көңіл бөліп, былай деп жазғанды: «Газетаны шығаратын Еуропа, газетаны гүлдендіретін Еуропа, Еуропада кестелі сөз арасында газета күші ұлық патшалықтың бірі деп сөйленеді» [7, 430-б.].

Сонау өткен ғасыр басында қазақ қоғамы үшін аса бір жауапты кезеңде халқымыздың рухани айнасы да, саяси ұстанымы да, ұйқыашар ақпараты да бола білген «Қазақ» газеті, Мұхтар Әуезов сөзімен айтқанда, «ел дертінің себебін ұғып, емін біліп, енді қазақты оятып, күшін бір жерге жиып патша саясатына қарсылық ойлап, құрғақ уайымнан да, бос сөзден де іске қарай аяқ басамыз деп, талап қыла бастаған уақытта» келген Алаш қозғалысының шын мәнісіндегі ақпараттық айбынды мінбері бола алған еді [8, 56-б.].

Бүгін, құдайға шүкір, республикамызда екі мыңның үстінде бұқаралық ақпарат құралдары бар, оның 80 пайыздайы қо­ғамның саяси сипатына сәйкес тәуелсіз деп саналады. Бірақ газет‑журналдар әлі бұқара халық пен биліктің арасында рухани‑ақпараттық көпір болды, осы басы­лымдарда шығып жатқан материалдар бұқара халықтың мұң‑мүддесін көтере алды, оларға тиісінше билік органдары тарапынан қолдау жасалып отыр деу де қиындау. Осы сәтте тағы да «Қазақ» газеті газетіне жүгінейік. 1913 жылы ашылған соның алғашқы санындағы оқырмандарға арналған мақаласында Ахмет Байтұрсынұлы: «газет – халықтың көзі, құлағы һәм тілі. Адамға көз, құлақ, тіл қандай керек болса, халыққа газет сондай керек. Газеті жоқ жұрт басқа газеті бар жұрттардың қасында құлағы жоқ керең, тілі жоқ мылқау, көзі жоқ соқыр сықылды» - деген еді [9]. Парасатты ойлар, ұлағатты үндер билік құлағына жетпей жатады. Тіпті жергілікті жерлерде ішкі саясат бөлімдері басылымдардың ішкі ісіне араласып, ананы бас, мынаны бас деп екінші редакторлық рөлді атқарып жүрген жайлар да жоқ емес.

Қай уақытта да сын және өзара сын қо­ғамда елеулі әлеуметтік күш болып са­на­лады. Адамзат философиясы осылай түсіндіреді. Тіпті кешегі тоталитарлық кеңес­тік кезеңде де мерзімді басылымдарда қоғамда орын алған кемшіліктер мен жетпей жатқан жерлер түрлі жанрлардың тақырыбы болып еді. Биліктің ондай басылымдарды ұната бермейтінінен, мүмкіндігі келгенінше олардың кең тарай бермеуіне тосқауыл қоюымен, қазір сәл кемшіліктерді жаза бастаған басылымды жұртшылық оппози­циялық сипаттағы басылым деп ойлайтын болды. Бұл өкінішті. Сол себепті де жұрт­шылықтың жоқты жоқ, барды бар деп қоғамымыздағы шынайы болып жатқан тірліктерді жазып жатқан бірен‑саран басылымдарға, әлеуметтік желілерге ұмты­лысы жайдан‑жай емес. Ал қоғам қара­ма‑қайшылықтардың күресінсіз дами да, өсе де алмайтыны бесенеден белгілі. Бәлкім, бүгінгі кенжелеу келе жатқанымыздың бір сыры да осында болуы мүмкін. 

Алаш жетекшілерінің өздері өмір сүрген қоғамның ең өзекті деген саяси‑әлеуметтік мәселелерін биік деңгейде көтеріп, оны шешудің де бірден‑бір жолын өнер‑білімнен іздегені белгілі. Олар халықты түсінікті тілімен ғасырлық ұйқыдан оянуға, білімге, еңбекке шақырды. Алаш арыстарының бірі, М. Шоқай сөзімен айтқанда, Түркістан түркілерінің ең көрнекті, ең сыйлы өкілдерінің бірі болған Міржақып Дулатұлы басқалармен тізелесуге, тартысуға, жарысуға оқу-білім керек дей отырып: «Жалғыз сүйеніш, жалғыз үміт – оқуда. Теңдікке жетсек те, жұрттығымызды сақтасақ та, дүниеден сыбағалы орнымызды алсақ та, бір ғана оқудың арқасында аламыз. Жақсылыққа бастайтын жарық жұлдыз – оқу» деген еді [10, 130-б.]. Ал «Алашорда» үкіметін құрушылардың бірі, «Алашорда» ұлттық кеңесінің мүшесі, өзінің рухани болмысымен, заңғар жазушы Мұхтар Әуезов сөзімен айтқанда, «оқыған азаматтардың тұңғыш көсемі» Ахмет Байтұрсынұлы өзі өмір сүрген қоғамның оқу‑білімге байланысты ең өзекті деген мәселелерін биік деңгейде көтеріп, оны шешудің де басты жолын көрсете алған болатын. Бұл бағыттағы әлеуметтік ойлардың шыңы мына тұжырымда айқын көрініс тапқан: «Біз кейін қалған халық, алға басып, жұрт қатарына кіру керек. Басқадан кем болмас үшін біз білімді, бай һәм күшті болуымыз керек. Білімді болуға оқу керек. Бай болуға кәсіп керек. Күшті болуға бірлік керек. Осы керектердің жолында жұмыс істеу керек» [11, 121-б.]. Бұл тұтас қағидатты мәселелерді қазіргі мемлекетімізді жаңғырта түсетін, егемен елімізді еркін дамытатын, қажырлы халқымыздың тәуелсіздігін тұғырлы ететін бірден-бір әлеуметтік әрекет формуласы деуге де әбден болады.

Өз халқын шексіз сүйіп, айрықша адал­­дық танытқан Алаштың арыстары ру, ұлыстарға бөлініп, халықтың ішіне іріткі салатын рушылдық психологиядан өздерін әркез алшақ ұстады. Олар ұлтты құтқару күресінде, ұлттық құрылыста жік тудыратындарды ұлтшылдық идеясы мен мұраттарының жаулары деп есептеді.             1917 жылы «Қазақ» газетінде басылған «Жалпы Сібір сиезі» атты мақаласында сол кездегі ел ішіндегі саяси және әлеуметтік жағдайды жақсы байқаған Әлихан Бөкейхан халықты бірлікке шақырды: «Ақсақал аға, азамат іні, отбасы араздық‑дауды қой; бірік, жұрт қызметіне кіріс! Алаштың басын қорғауға қам қыл!» [5, 274-б.]. Ал Мұстафа Шоқай: «Орыс империализміне қарсы күрес майданындағылардың ұлтын, дінін, нәсілін, партиясын тергеп-тектемейік, алаламайық. Тек осындай жол ғана бізді ұлттық азаттыққа жеткізе алады… Бұдан басқа жолдардың барлығы алдамшы, тұйық… Өзінің ішкі  бірлігін нығайта алған халықтар ғана тәуелсіздігіне қол жеткізе алады. Және оны қорғап қала алады», – деген болатын [6,235-б.]. Ел ішіндегі бірлігіміз бен ынтымағымызды арттыра түсу жөніндегі Алаш алыптарының бұл өсиеттері бүгінгі көп этносты Қазақстан жағдайында айрықша мәнге ие болып отыр. Шынына барсақ, қабілет‑қарымдарына қарамай, жерлестері мен жақындарын сүйрелеу, туыстарын тарту бүгін күшейе түспесе жоғалатын түрі жоқ. Бұл тұрғыда қазіргі өркениетті елдер өнегесі де үлгі бола алмай тұр. Тәуелсіздігімізді тұғырлы ете түсетін, алдағы аса күрделі міндеттерді шешуде күш-қуат дарытатын ұлттық бірлігімізді, еліміздегі барлық этнос өкілдерінің ортақ ынтымағын нығайта түсу – қазіргі әлеуметтік саясатымыздың маңызды саласы екенін терең түсініп жатсақ тек ұтар едік. Алаш ұлт-азаттық қозғалысының Тә­уел­­сіздік үшін күресі ең бірінші «ұлттық рухтың негізі – ұлттық тілдің» (М.Шоқай) бостандығынан басталатыны белгілі. Өйткені патшалық Ресей тарихы ғасырларға кететін, өзінің әдет-ғұрпы, салт-санасы жөнінен ешкімнен кем емес қазақты «бұратана» санап, оның тілін, ділі мен дінін жою үшін барын салды. Сондықтан, сонау 1905 жылдың қарашасында Мәскеуде өткен Ресейдің жергілікті және қалалық қайраткерлері съезінде 5 миллионға жуық қазақ халқының атынан Әлихан Бөкейхан сөз сөйлеп, өз халқының ана тіліне бостандық берілуін, іс қағаздарының қазақ тілінде жүргізілуін, қазақ мектебінің қудаланбауын айтуы жайдан-жай емес болатын. Ал Ахмет Байтұрсынұлы 1914 жылы жарық көрген «Бастауыш мектеп» атты мақаласында «Қазақ бастауыш мектебі қандай боларға керек?» деген сауалға бастауыш мектепте оқығандар ең әуелі қазақша толық хат білетін дәрежеде болуын көздеген болатын. Ғұлама ғалым:«Жастардың оқу-тәрбие жұмысы түзелмей, жұрт ісі түзелмейді. Оқу ісін түзеуге көп нәрсе керек, оның бізде бұл күнде бірі де жоқ» деген еді [12, 240-б.]. Ал бізде қазіргі күні бәрі де бар деуге болады. Мектеп бар, оқулық бар, оқытушы бар. Әрине, бұлардың сапасы туралы әңгіме бөлек. Ең басты мәселе – өз ұрпағымызды өз тіліне үйрету кенжелеп келеді. Сол себепті ана тіліміздің тәуелсіздік жылдарындағы мәселесіне аз‑кем тоқтала кетейік.

Тілі азат болмаған елдің өзі тәуелсіздікке жете алмайтынын терең түсінген Алаш көсемі Әлихан Бөкейхан сонау 1905 жылдары сахна төріне шыққан қазақ ұлт‑азаттық қозғалысының басында‑ақ ана тілімізге азаттық алуды алға қойғанын жақсы білген еліміздің зиялы қауымы Мәскеудің «қайта құруын» ең бірінші туған тіліміз үшін күрестен бастады. Бұл жер‑жерде «Қазақ тілі» қоғамдары құрылуға алып келіп, оның басты мұраты ана тіліміз үшін күрес болды. Осы арқылы көптен қалыс қалған ұлттық мәселелер алға шығарылды.

Сонау 1989 жыл еске түседі. Алматыдан Қалтай Мұхамеджанов, Ә.Қайдар, Ө. Айтбаев, т.б. республикаға белгілі жазушы, тіл мамандары келіп, қаладағы Н.Бекежанов атындағы театрдың ғимаратында үлкен жиналыс өтті. Облыста «Қазақ тілі» қоғамы құрылады дегеннен соң халық көп жиналды. Көптен қордаланған ойлар мен пікірлерге есік ашылды. Олар ортаға салынды. Үлкен үзіліске дейін де, онан кейін де Қалекеңнің – Қалтай Мұхамеджановтың шабыттана сөйлегені әлі есімде. Сол кездері «орыс тіліне де мемлекеттік мәртебе беру керек» деген аты мәлім ақсақал академигімізбен де Қалекеңнің белбеуді тартыңқырап жіберіп, күреске шыққаны жадымда. Қайран, Қалекең-ай!

Осылай «Қазақ тілі» қоғамдық ұйымы кеңестік дәуірде бастау алып, тәуелсіз ел болып жарияланған 90-жылдардың алғашқы кезінде сол уақыттағы қажеттілікке орай белсенділік танытып, қызу жұмыс жүргізген болатын. Халық көтерілді. Ерекше еркіндік етек алды. Әуелгі кезде Үкімет тарапынан да тиісті бірсыпыра қолдау болды. Барлық елді мекендерде қоғамның филиалдары, мекемелерде бастауыш ұйымдары құрылды. Осының арқасында өз жері мен елінің иесі қазақ 39 пайыз ғана болып отырып, 1989 жылғы 22 қыркүйекте Қазақ КСР Жоғары Кеңесінің кезектен тыс он төртінші сессиясында  «Тіл туралы» заң қабылданды. Қызу тартыс, көсем сөздерден кейін қазақ тілі мемлекеттік мәртебеге ие болып, оның қолданыс аясын кеңейтуге бағытталған бүкілхалықтық іс басталды. 1990 жылдың наурызында ұйымдастырылған «Ана тілі» газеті бүгінгі күні ұлттық тіліміздің туын берік ұстап келе жатқан жоқ па? Өткен отыз жылда ана тілімізге қатысты талай толағай толғаныстар мен тамаша ойлар айтылды. Өкініштісі – оларды және сол кездері жер‑жердегі рухани өрісті, шынайы ұлтшылдық үдерісті тиімді пайдалана алмадық. Сөйтіп қайта құрудан басталған тіл үшін күрес, ұлттық рух егемендікке жету мен тәуелсіздік алудан әрі аспады.Тілімізге деген көзқараста күрт өзгеріс болды. Алдыңғы қарқын ысырылып тасталып, қайшылықты заңдық нормалар қабылданып, ана тілімізге тұсау салына бастады. 1993 жылғы Конституцияда қазақ тіліне мемлекеттік мәртебе берілумен қатар орыс тілі ұлтаралық тілі болып саналған еді. Жалпы әлемдік тәртіп бойынша мемлекеттік тіл сол елдің қоғамдағы негізгі қатынас тілі болуы заңды. Бірақ осы қайшылықтың өзі бізге кемдік етті. Ал 1995 жылғы Конституцияның 7-бабының 1-тармағындағы «Қазақстан Республикасындағы мемлекеттік тіл – қазақ тілі» деген құқықтық норма келесі 2-тармақтағы «Мемлекеттік ұйымдарда және жергілікті өзін‑өзі басқару органдарында орыс тілі ресми түрде қазақ тілімен тең қолданылады» деген баппен ана тіліміз мешел күйге түсірілді. Сол себепті 1997 жылғы Парламент қабылдаған «Тіл туралы» Заңның 27 бабының он бесі орыс тілінің қамын қарастырып, қазақ тілі жөнінде табан тірейтін бір қағидатты мәселе қарастырылмады. Ол керек болмады. Ана тіліміздің тағдырын «Тілдерді қолдану мен дамытудың мем­лекеттік бағдарламасы» арқылы шешеміз деген теріс тұжырым соңғы жиырма жылда орыс тілін кешегі кеңестік кезеңдегідей қоғамда негізгі қатынас тіліне айналдырып, ана тіліміз екінші қатарда қалды. Содан орыс тілді билікке де, орыс тілді қазаққа да «Қазақ тілі» қоғамының керегі болмай қалды. Сөйтіп тілімізді төрге шығару жолында қалың қазақты оятуға бағытталған, біршама батыл қадамдар жасаған, атқарушы биліктегілермен қоян‑қолтық жұмыс істеу мақсатында арнайы құрылған Халықаралық «Қазақ тілі» қоғамы бірте‑бірте әлсірей бастап, оның басшылары көп ұзамай ұзақ ұйқыға кетті. Егер олар әлдеқалай түс көрсе, онда қазақ тілінде еркін сөйлей алмай отырған Парламентіміз бен Үкіметіміз, ұлтшыл азаматтарымыз «Мемлекеттік тіл туралы» заң керек десе жандары қысылып, жүректерін ұстайтын басшылар, өз бала‑шағасымен өз тілінде сөйлесе алмай жүрген ата‑ана мен әжелер, болмаса өз тілдерін менсінбей, орыс тілін білгендеріне, азын‑аулақ ағылшын‑қытай тілдерінде сөйлегендеріне мәз болып, өздерін бақытты сезініп жүрген жастарымыз, республикадағы мектептердің бестен бірін құраған аралас мектептердегі қазақ тіліне зар болып жүрген ұл‑қыздарымыз, тіпті басқа қалаларға үлгі болуға тиісті астанамыздағы балалар ойнайтын алаңдарында қазақша сөйлемейтін жас өспірімдер, осындай жағдайлардан өзінің ана тіліне қолы жете алмай отырған қоғамымыз түстеріне кірер ме еді, қайтер еді?

Ең өкініштісі – патшалық Ресейдің отарлық, кеңес өкіметінің тоталитарлық саясаты кезінде мемлекетіміздің де, ұлтымыздың да толыққанды қалыптаса алмағандығынан сан жылдар тілдік кеңістікте қордаланған қиыншылықтар мен қайшылықтарды жою бағытында сарабдал саяси және құқықтық әрекеттер жасалынбады. Содан асқақ идея жаңа жағдайда ұлттық мұраттарымызды шешумен жалғастырылып, дәстүрлі рухани бұлақтан суғарылып, санамыз тәуелсіздік талаптарына сәйкес тиісті жаңара түспеді. Бірнеше ғасыр отаршылдықтан пайда болған жалтақтық, кеше ғана үстемдік жасаған, бүгін де жалғаса түскен құлдық психология үлкен кедергі болып жігерлі іске жібермей келеді.

Тіпті Елбасымыздың жолдау‑сөзінде ұрпақтарымыз үш тілді (әсте үш тұғырлы тіл емес) білсін деген өміршең өсиетін дұрыс түсіне алмаушылықтан шала сауаттылар «триединство языков» дегенді «үш тұғырлы тіл» деп аударып, жұртшылықты шатастырған болатын. Содан балабақшаларда көбі әлі өз ана тілінде сөйлей алмайтын 4-5 жасар ұл-қыздарымызға қазақша, орысша және ағылшыншаны қатар оқытқаннан олардың көбі үш тілдің бірде біреуінде дұрыс сөйлей алмады. Ең негізгісі олардың ұлттық ойлау жүйелері бұзылды. Бұл аса қауіпті, келешекті қиятын тірлік еді. Бірақ та тәуелсіздік жылдары екі‑үш жылда ауысып отырған оқу‑білім министрлігінің басшылары бұл формуланы ең болмаса еске түсіріп көрген емес. Тек Мемлекет басшысы Қасым‑Жомарт Тоқаев алдымен өз тілімізді білейік дегеннен соң ғана бұл бағыт бәсеңдеді‑ау деймін.

Қашан да ескеретін бір шындық – ұлттық ойлау жүйесін дұрыс қалыптастырып, өз тілін жетік білгенде ғана адам баласы басқа тілдердің құнын толық түсіне алады. Мыңнан астам еңбегін бірнеше тілде жазған Мұстафа Шоқайдың 1936 жылы Берлин радиосынан Түркістан жастары алдында сөйлеген сөзіндегі: «Біздің құбыламыз – өзіміздің атажұртымыз, өлкеміз Түркістан болмақ! Түркістан үшін өлу, Түркістан үшін жан беру – бәрімізге бір мақсат, бір мұхаббат уәзифа болмақ. Мұны ұмытпау керек! Түрік халқы – батыр халық, түрік халқы – арыстан, ер халық» деген өсиеті мен түсінігі от‑жалын шашады [1, 48-б.]. Жақындағанның жалын құшуы ғажап емес. Бірақ ол дүниеге келген жеріне, туған халқына деген махаббат жалыны болатын.

Осы сәтте халқымыздың рухани ұстаз­дарының бірі Бауыржан Момышұлының осыдан 70 жылдай бұрын айтқан, «өзінің ана тілінің үдесіне жете алмай құр қалғандар, ұлттық мақтаныш сезімінен, ұлт намысынан ажырап, «шөре-шөре» болып жүргендер қазір көбейе түспесе, азаятын емес» деген сөзін еске түсіре кетейік. Оның себебін Баукең ұл-қыздарымызды қазақ мектептерінде өз ана тілінде білім алдыра алмай отырғанымыздан көріп еді. Тәуелсіздік жылдары бұл бағытта батыл қадам жасалмай келеді. Бүгінгі орта мектептегі, орта арнаулы және жоғары оқу орындарындағы орыс топтарының басым көпшілігі – өзіміздің ұрпақтарымыз. Қазақ мектептеріндегі балаларымыздың өзі сабақтан тыс уақытта орыс тілінде сөйлейді. Ал орысша оқып, орысша тәрбиеленген қазақ баласын ата дәстүрінде тәрбиелеу, оның сана-сезімін ұлттық бағытта қалыптастыру қиынның қиыны, ол көп жағдайда өзге ұлттың өкілі болып шығады. Өйткені олар орыс тілімен қатар тілі, діні, ділі бөлек сол елдің тәрбиесін де алады. Осы жерде Мұстафа Шоқайдың Батыс тəрбиесі көптеген туыстарымызды халқымыздың жан-дүниесіне сіңген, ұлттық тарихымыздың өн бойында жатқан «Шығыс зердесінен» айырды деген сөзін есте ұстаған артық емес [4,155-156 бб.]. Шынында да, өз ана тілінде тәрбиеленбеген бала өз ұлтына қызмет ете алмайтынын бүгінгі өміріміз көрсетіп‑ақ келеді. Бұл айтылғандарды ұрпақ тәрбиесінде темір қазық етіп алу керек те, өзге замана ұсынған жаңалықтарды өз жағдайымызды ескере отырып қабылдауымыз қажет.

Ана тіліміз туралы сөзімізді мынандай оймен аяқтағанды дұрыс санап отырмыз. Туған тілі толық азат емес елді толыққанды тәуелсіз деуге ерте. Тәуелсіздіктің тұғырлы болуы да мемлекеттік мәртебеге ие болған тілдің жағдайымен тікелей байланысты. Сол сияқты халықаралық стандартқа сүйенсек, мемлекеттік тілде сөйлемеген мемлекеттік ұйымдар мен мекемелер заңсыз деп саналатынын да есте ұстаған артық емес. Тіл мәселесіне көбірек тоқтауымыздың себебі де осында жатыр. Алаш жетекшілері халықтың рухани дүниесінің бірі – дінге ерекше көңіл бөлген болатын. Ол Алаш партиясы жобасындағы мәселенің бірі болған еді. Тәуелсіздік жылдары халқымыз өзінің рухани дүниесі саналатын дәстүрлі дінімен қайта қауышты. Дінге сенушілер көбейіп, діни бірлестіктердің саны артты. Осы аймақтың ежелден жалғыз иесі болып келе жатқан қазақтың дәстүрлі ислами бірлестіктері бес есеге өсті. Мешіттер көбейіп, көптеген діни оқу орындары ашылып, олар имандылық пен ізгіліктің орындарына айналуда. Дегенмен ашық қоғам құрамыз деп, кейде осы ұғымның төркініне жете мән бермеуден қоғамымыз көп дінділікке бой алдырды. Бүгін респуб­ликада 18 конфессияны қамтитын 962 діни бірлестік бар екен. Тіпті дәстүрлі ислам дінінің өзі түрлі ағымдарға бөлініп, кейбір қалталы кісілер оларды монополиялауға ұмтылуда. Мұның да белгілі себептері жоқ емес. Қазір еліміздегі басқа діни ілімді таратып жүрген ресми түрдегі 428 миссионердің жүзге жуығы өзіміздің осында туып, осында өскен, осы жердің нанын жеп жүрген қандастарымыз, өзге этнос өкілдері.

Бұл жағдайлардың заңдық негіздері де жоқ емес. 1995 жылы қабылданған Конституцияның 5-бабының 5-тармағында: «Шетелдік діни бірлестіктердің Республика аумағындағы қызметі, сондай-ақ шетелдік діни орталықтардың Республикадағы діни бірлестіктер басшыларын тағайындауы Республиканың тиісті мемлекеттік органдарымен келісу арқылы жүзеге асырылады» деп жазып, шетелдік діндерге есік аштық. Мұндай норманы ешбір елдің конституция­сынан кездестіре алмадық. 2011 жылғы 11 қазанда қабылданған «Діни қызмет пен діни бірлестіктер туралы» Заңның «Мемлекет және дін» деп аталатын 3-бабында «Мемлекет дін және діни бірлестіктерден бөлінген» деген норма қабылдап үлкен қателік жібердік. Дін – қоғамдық сананың бір түрі, ол – адамның нанымы мен сенімі, көзқарасы, әдет‑ғұрпы, керек десең іс‑әрекеті де. Осындай жағдайда діннің иесі адамды қалай мемлекеттен бөлеміз? Әлде мемлекетті құрайтын адамдар емес, өзгелер ме? Бұған ақыл жеткізу қиын.  Сондай‑ақ Парламент бас-аяғы бір апта-он күнде асығыс қабылдаған Заңның тағы бір «жаңалығы» – оның «Осы заңда пайдаланатын негізгі ұғымдар» деп аталатын 1-бабының 5-тармақшасында «Миссионерлік қызмет – Қазақстан Республикасы азаматтарының, шетелдіктердің, азаматтығы жоқ адам­дардың, Қазақстан Республикасының тіркелген діни бірлестіктердің атынан Қазақстан Республикасының аумағында діни ілімді таратуға бағытталған қызметі» деп осы кезге дейін талай уақыт сарабынан өткен, тиісті сөздіктердегі айқындалған анықтама белден басылып, «жетілген» анықтама берілгендігінде болып отыр. Бұлардың барлығын тарқатып айтуға уақыт тар. Айтпағым, дін туралы заңды принципті тұрғыда қайта қарау немесе жаңа заң қабылдау қажет. Ол еліміздегі дәстүрлі діндердің халқымыздың тату-тәтті өмір сүруіне, мемлекетіміздің тұтастығына, ұлтымыздың, бүкіл қазақстандықтардың ортақ түсіністігі мен келісімді тірлігіне игі ықпал ететіндей болуы керек.

Айта кететін бір мәселе – халық ара­сындағы қазіргі кезде дін таратушылар негізінен медресе бітіргендер, ал халықтың басым көпшілігі жоғары білімді жандар. Меніңше, еліміздегі бірер діни жоғары оқу орны қазіргі жұртшылықтың діни сұранысын қанағаттандыра алмайды. Сондықтан сыртқа баруға ұмтылыс жоқ емес. Бұл кейде тиімсіз де болып отыр. Заман жоғары білімді діни қызметкерлерді талап ететінімен санасқан жөн болады. Елді бұзатындар негізінен діни шала сауаттылар екенін ұғынған артық болмас еді. 

Біз Еуразия құрылығында өмір сүріп отырғанымызды, Қазақстанның геогра­фиялық, тарихи жағдайларын ескере бермейтін сияқтымыз. Осы кезге дейінгі қазақ ұлыларының қалыптасуын алып қарасақ, атойлап тұратын мынандай факторды ескермеу мүмкін емес. Ұлы Абайдың әлемдік дәрежедегі рухани шыңға көтерілуі оның өз халқының сан ғасырлық ұлттық құндылықтарын терең игеруінің, Батыс пен Шығыстың озық мәдениетін бойына сіңіре, үйлестіре білгендігінің арқасында ғана мүмкін болғаны белгілі. Әсілі, бүгін қайта‑қайта орала беретін жалғыз Батыс­пен қазақ ұзаққа бара алмаса керек. Демократия тек Батыстан тарады, батыстық экономикадағы нарықтық қатынас бәрін шешеді деп ойлау біржақты көзқарас. Тарихы шексіз, шетсіз мұраға бай, имандылық пен адалдықты мұрат еткен, қазір қайта оянған Шығыспен санасу қажет. Тәуелсіздік талаптарына сәйкес Батыстан да, Шығыстан да ала білген жөн. Бірақ жылы жүрек – ұлтым, қазағым, елім деп соғуы керек.Сан жыл патшалық Ресейдің, кейін кеңестік қыспақта болудан халқымыздың өркениетті ұлт болып қалыптаса алмауының қиыншылығын тәуелсіздік жылдары аз көріп отырған жоқпыз. Ал халықты ұлт деңгейіне көтеретін зиялы қауым екені бесенеден белгілі. Сол себепті де ұлт бастар зиялы топ туралы Алаш арыстарының пікірлеріне аз‑кем тоқтай кетсек артық болмас. Түркістанның болашағын ойлаған Мұстафа Шоқай «Ұлттық зиялы» атты мақаласында белгілі бір ортақ идеяларды жете ұғынған және сонымен өзара байланысқа түскен білімділерді зиялы, ал саяси, қоғамдық немесе мәдени салалардың қайсысында болмасын өз халқына қызмет ету идеясын терең ұғынған зиялыны ұлттық деп санаған екен [4, 154-б.]. Жалғыз білімділік зиялылықтың көрсеткіші бола бермейтінін өмір көрсетіп отыр.

Елімізге Тәуелсіздікпен қатар Батыстың нарығы да бірге есік қақты. Қоғамда көп нәрсе оңға өзгерді. Ең бастысы еңбекке, еңбек ете білуге деген көзқарас жаңарды. Алайда қандай қоғамдық құбылыс болмасын, оның оң және теріс жағы болатынындай, нарықтың да қайшы жақтары жететін еді. Алаш көсемі Ә.Бөкейхан біз Батыстық буржуазиялық жолды таңдаймыз, бірақ оны өзіміздің тарихи һәм ұлттық ерекшеліктерімізді ескере отырып қабылдаймыз деген болатын. Біз бұл қайшылықты құбылыстарға ұлтымыздың имандылығын, шығыстық қанағатшылдықты және адами адалдықты қарсы қоя алмадық. Содан елімізде жемқорлық бұрын‑сонды болмаған деңгейге көтерілді. Сонау кеңес заманында саяси экономикадан капиталға бас имеуіміз керек дегенді оқыған сияқты едік. Ал қазір мұны мойнымызға иіп алып, әлемдегі екі жүздей мемлекеттің ішінде бұл бағытта жүздің үстіндегі орынды алатын көрінеміз. Ең өкініштісі – имандылықты ұмытқандар, адалдықты аяққа басқандар ішінде қаржыға қолы жақын мемлекеттік қызметкерлердің болғаны. Сондай‑ақ нарық кейбір ұлттық құндылықтардың құнын түсірді. Осы құбылыстың көлеңкелі жағын ұтымды пайдаланып, тіпті жұмыстан босағандарын да ескермей, кешегі пар­тия‑кеңес қызметкерлерінің, өздері басшылық жасаған кісілердің аттарын Шоқан, Ыбырай, Абай сияқты ұлыларымыздың қатарына көтеріп, мектеп, мәдени мекемелерге беруді дәстүрге айналдырдық. Шынына келгенде, біздер қоғамымызға нарықтық қатынастың енгенінен емес, оның шынайы дами алмауынан көп қиыншылыққа ұшырап отырмыз.

Тағы бір елеулі мәселе – сонау өткен ғасырдың 90‑шы жылдарынан арада ширек ғасырдан астам уақыт өтсе де «Тәуелсіздік» ұғымының мәніне терең бойлай алмау, мұны ең бірінші осы елдің де, жердің де иесі ретінде қазаққа, атақты ақынымыз Жұбан Молдағалиевтың сөзімен айтқанда, «мың өліп, мың тірілген» қазаққа қажет екенін тегіс түсіне алмау жоқ емес. Өйткені өткен ғасырдың 80-ші жылдарынан басталған ұлттық рухани қайта түлеу егемендікке жету мен тәуелсіздік алудан ары ұзап кете алмаудың үстіне кейде таңдамай, талғамай Батысқа табыну қоғамда орын алды. Бұл ұлтсыздық сананың қайта белең алуына, шынына келгенде, күшейе түсуіне жол ашып, белгілі дәрежеде ұлттық санамыздың төмендеуіне, ұлттық болмысымыздың күңгірт тартуына алып келіп отыр. Кейде «ұлттық идея», «ұлттық мәдениет» пен «ұлттық идеология» сияқты ұғымдарды мойындай бермеушілік, қазақ ұлтының орнына «қазақстан халқы» деген кешегі «кеңес адамына» ұқсас күні әлі туа қоймаған ұғымдар алға тартыла береді.

Тәуелсіздік пен ұлттық ұғымдар сино­нимдік қызмет те атқаратынын есте ұстаған абзал. Осылардың ішінде «ұлтшыл» және «ұлтшылдық» деген ұғымдарға арнайы тоқтай кеткен жөн. Бұл ұғымды патшалық Ресей де, кешегі кеңестік билік те өзінің ұлттық саясатындағы қайшылықтарға қарсы тұрған ұлт зиялыларын басып-жанжудың басты құралы еткені белгілі. 1986 жылғы Желтоқсан оқиғасынан кейін СОКП Орталық Комитеті Саяси Бюросының қазақ халқына «ұлтшыл» деп баға беруге тырысуы олардың қателескені емес еді, бұл ұғым компартияның ұлттық аймақтарды бір уыста ұстау үшін пайдаланған негізгі идеологиялық қаруының бірі болатын. Қазіргі кезде бұл ұғымды ресми ақпараттарда кеңестік мағынасында пайдалану жоқ емес. Ал мұны кезінде Алаштың арыстары өз ұлтын шексіз сүюдің үлгісі ретінде пайдаланған еді.

Мұстафа Шоқай ұлтшылдық идеясы­на түсініктеме бере отырып: «Ол – хал­қымыздың жаны мен жүрегі. Ұлтымыз өмір сүрсе, ол да бірге өмір сүреді» деген еді [4, 49-б.]. Сол себепті бүгінгі тәуелсіздік жағдайда «ұлтшылдық» деген ұғымды шынайы түсінуіміз керек. «Ұлтшылдық» ұлтжандылықтан әлдеқайда терең мағыналы, ұлтын шынайы сүюді айқындайтын қасиетті ұғым екенін ұғынатын кез келген сияқты. Өз ұлтын сүйе алмаған адам өзге ұлттың да қадіріне жете қоймас. Осындай себептермен өз ұлтын шынайы сүйгенді Алаш көсемдерінің тілімен «ұлтшыл» деп атап, ал өз ұлтын өзгеден артық санауды, яғни ұлттық астамшылдықты «шовинист» деген жөн болар еді.

Әсілі, біздің ұлтқа ұлтшылдық, ұлттық рух жетпей жатыр. Шынына келгенде, алдымен ұлтшыл болмай, мемлекетшіл бола алмаймыз. Халқымыздың шынайы ұлтшылдығы, қоғам алдындағы міндетін биік түсінуі, ата-бабаның ежелден келе жатқан жарасымды салт-дәстүріне адалдығы, тәуелсіздік идеяларына болаттай беріктігі мемлекеттің ұлттық сипатына әсер етпей отыра алмайды. Ал билік маңайында жүргендердің кейбіреулері өздері «ұлтсыздық үңгірін» баспана етіп жүргенімен санаспай, елімізде тұрып жатқандардың мемлекеттік тілді меңсінгісі келмегендерін қорғаштап, мемлекеттік тілдің салтанат құруы үшін күрескендерді «ұлтшылдық үңгіріндегілер» деуі бекерден‑бекер жұртшылықтың ашу‑ызасын тудырған жоқ. Осы орайда Мұстафа Шоқайдың «Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсіздігі болуы мүмкін бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, білмейді де. Ұлт азаттығы – ұлттық рухтың нәтижесі. Ал ұлттық рухтың өзі ұлт азаттығы мен тәуелсіздігі аясында өсіп дамиды, жеміс береді», – деген сөзіне жүгіне кетсек артық болмас [4, 166-б.].

Тәуелсіздік тағылымдарын насихаттау да бізде кенже қалып келеді. Бұл кең көлемде жүргізілуі қажет. Бізде ұран басым. Болмағанды болды деу, толмағанды толды деу жиі кездесіп жатады. Бүгінгі сан салалы жетістіктерді де, кездесіп жатқан қиыншылықтарды да таразы басына сала отырып, тәуелсіздіктің құнын халыққа байыпты да ұтымды жеткізе білу керек. Сонда ғана ата-бабаларымыз сан ғасыр күрескен Тәуелсіздікті саяси, экономикалық және рухани жағынан тұғырлы ете аламыз. Сонан соң Тәуелсіздікті тек 90-жылдардан бергі оқиғалармен байланыстыру жоқ емес. Бұл тарихқа қиянат, жалпы тәуелсіздіктің құнын түсіреді. Сондай-ақ ұлттық тіл мен ұлттық рух, ұлтшылдық ұғымдары ұлттың ең негізгі сипаттамалары ғана емес, «Тәуелсіздік» ұғымының бір-бірінен ажырағысыз ком­поненттері екенін есте ұстағанымыз абзал. Ұлттық намысы төмен, тіпті жоқ, өзінің сан ғасырлық тарихы мен мәдениетін тәрк еткен азаматтар тәуелсіз елдің туын жоғары көтере алмайды.

Осы айтылғанның барлығы Алаш қозға­лысының ұлттық мемлекет туралы идея­сы жүзеге асқанда ғана мүмкін бола алады. Алайда сонау егемендіктің елең‑алаңында дүниеге келген Қазақстан Республикасының мемлекеттік егемендігі туралы Декларация­сында ұлттық мемлекеттікті сақтау, қорғау және нығайту жөнінде шаралар қолданады деген біздің бүгініміз үшін де, келешегіміз үшін де қажет аса маңызды қағиданы көп ұзамай ұмыттық. Кейінгі кезде ресми құжат­тарда «Қазақстан көп ұлтты мемлекет» деген сөз тіркесін қолданып, «ұлттық мемлекет» дегеннен неге бас тартқанымыз түсініксіз болды. Тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында қазақтың үлес салмағы аздау кезде ұлттық мемлекет, ал халқымыз қазақстандықтардың басым көпшілігі болғанда көп ұлттылыққа айналдық па? Мәселені бұлай айтуымыздың принципті мәні бар. Біздің қазіргі кенже­леу келе жатқан рухани дүниеміздегі қай­шылықты мәселелердің көбі мемлекеттің ұлт­тық сипатынан, оны орнатушы және осы аймақта көпшілікті құрап отырған өз ұлтымызды толыққанды мойындай бермеуден бастау алып отыр. Мұнсыз ұлтымыз ең бірінші еліміздегі өзге халықтарды топтастыру, басын біріктірушілік рөлді атқара алмайды. Сондай‑ақ ұлттық мемлекет идея­сын жалпы қазақстандық деңгейге көтеру халқымыздың алдында тұрған аса зор міндет – қазақты шынайы мағынадағы толыққанды ұлт есебінде қалыптастыра, жетілдіре түсуді қажет етеді. Мұнсыз Тәуелсіздікті тұғырлы ете алмаймыз. Мәңгілік ел болуды басты мақсат етіп отырған бізге бұдан басқа жол да жоқ.

Алаш қозғалысының тәуелсіздік тағ­лымдарын түгел қамтып шығу мүмкін емес. Мұны әлі де терең аша түсу, кең көлемде насихаттау, мағыналы, жүйелі жұмыс қажет. Сонда ғана ата-бабаларымыз сан ғасыр күрескен Тәуелсіздікті саяси, экономикалық және рухани жағынан тұғырлы ете аламыз. Алайда әлі де Алаш мұрасына деген көзқарас кенжелеу келеді. Оған дәлел Алаш қозғалысының шын мәнісіндегі көсемі, ұлтымыздың аса ардақтысы Әлихан Бөкейханның 150 жылдығын атап өту туралы ЮНЕСКО қаулы қабылдағанда Үкіметіміз қаржы жоқтығын сылтау етіп, бұл маңызды да мәнді оқиғаға тиісті мән бермеді. Бұл өкінішті болды. Ал Алаш көсемінің 15 томдық толық жинағын демеушілердің қаржысымен шығарғанымызды қалай түсінуге болады? Кейбір ақын‑жазушылардың еңбектерін классиканың үлгісіндей бірнеше томдық етіп мемлекеттік қаржыны аямайтын минист­рліктегілерге не айтуға болады? Алаш алыптарының бірі Мұстафа Шоқайдың 1000 дана он екі томдық шығармалары еліміздегі облыстық кітапханалардың өзіне жетпегеніне не дерсің? Ал жеке қалтаға салуға миллиардтар табылады.

Бар саналы ғұмырларын өз ұлтының азаттығы мен еркіндігіне арнаған Алаш қозғалысы саяси топ басшыларының қажырлы қызметін тани білу және оның аса маңызды әлеуметтік ой-пікірлерін, асқақ идеяларын рухани игеру, бойға сіңіру мақсатының бір бағыты деп Тәуелсіз еліміздің астанасы – Нұр‑Сұлтанның аса бір көрнекті жеріне Алаш алаңын орналастырып, оның жетекшілерінің бюстері мен қанатты сөздерін жазып қойсақ, жас­тар көріп, өнеге алатын қасиетті жерге айналдырсақ бүгінгі мемлекетімізді саяси жаңаруға, рухани жаңғыруға жетелейтін игілікті жұмыс болар еді.  Алаш ардақтыларының асыл арманы болған Тәуелсіздік өз дамуының отыз жылын артта тастайын деп отыр. Осы жылдары халқымыздың қолы неге жетті дегенде ең бірінші ойға еліміздегі әлеуметтік тұтастық, ұлтаралық түсіністік оралады. Жаңа заманның алғашқы құжаттарында Республикада тұратын халықтарды топтастыру мен олардың достығын нығайтуды бірінші дәрежелі міндет деп көрсетілгеніндей, халқымыздың бірлігі, көп этносты Қазақстанның ынтымағы бүгінгі күні күнделікті шындығымызға айналып, мемлекетіміздің сара саясаты болып отыр. Іргелі ел ретінде әлемдік қауымдастықтан өз орнымызды алдық. Бұларды бізден ешкім тартып ала алмас. Алда асқақ асулар, шығар шыңдар тұр. Қол жеткен табыстарымызды баянды етіп, бар саналы ғұмырларын ең бірінші өз ұлтының азаттығы мен еркіндігіне арнаған Алаш қозғалысы сая­си топ басшыларының қажырлы қызметін тани білу және оның аса маңызды әлеуметтік ой-пікірлерін, асқақ идеяларын рухани игеру, бойға сіңіру – бүгінгі күнгі рухани жаңарудың басты талабы болуға тиісті. Сондай‑ақ кейінгі кезде қоғамымызда белең ала бастаған саяси сана мен әлеуметтік әлеуетті тиянақты қалыптастыра, жетілдіре, қазіргі тәуелсіз заман талаптары мен адамзат қоғамы жеткен жетістіктермен байыта отырып, мемлекетіміздің саяси‑құқықтық қаңқасын құрайтын Ата заңымызды Алаш жетекшілерінің тәуелсіздік туралы идеяларымен байыта түссек, тек ұтар едік дегіміз келеді. Осылай тәуелсіздігімізді тұғырлы, елімізді Мәңгілік ете аламыз.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Уәлиханов Ш.Көп томдық шығармалар жинағы. 4-том. – Алматы: «Толағай группа». 2010.- 496 б.

2. Алтынсарин Ы. Өнер-білім бар жұрттар. Өлеңдер, әңгімелер, очерктер, хаттар және естеліктер. Алматы: «Жалын», 1991. - 240 бет.

3. «Қазақ», 1917. - 21 қараша.

4. Шоқай М. Таңдамалы шығармалар. Үш томдық. 1-т. – Алматы: «Қайнар» баспасы.–2007. – 352 б.

5.Бөкейхан Ә. Шығармалары – Сочинения. / Әлихан Бөкейхан. Толықт., екінші бас. – Астана: «Сарыарқа» , 2016. – қазақша, орысша. Т. 9. 2016. – 576 бет. – Қазақша, орысша.

6.Шоқай М. Таңдамалы шығармалар. Үш томдық. 2-т. – Алматы: «Қайнар» баспасы.–2007. – 392 б.

7. Бөкейхан Ә. Шығармалары – Сочинения. / Әлихан Бөкейхан. Толықт., екінші бас. – Астана: «Сарыарқа», 2016. – қазақша, орысша. Т. 8. 2016. – 600 бет. – Қазақша, орысша.

8. Нұрпейісов К. Алаш һәм Алашорда. – Алматы: «Ататек», 1995. – 256 бет.

9. Байтұрсынұлы А. Алты томдық шығармалар жинағы. «Ерсайын», «Жоқтау». – Алматы: «Ел шежіре», 2013. Т.V. – 384 б.

10.Дулатұлы М. Бес томдық шығармалар жинағы. 2. Көсемсөз, әдеби-сын, зерттеу мақалалары.  Құраст. Дулатова Г., Иманбаева С.  – Алматы: «Мектеп», 2003.  – 392 б.  

11. Байтұрсынұлы А.  Алты томдық шығармалар жинағы. (Төте жазудағы тұңғыш әліппелер және ұлттық баспасөзде жарияланған көсемсөздері). – Алматы: «Ел‑шежіре», 2013. Т.IV. – 384 б.

12.Байтұрсынұлы А. Алты томдық шығармалар жинағы. – Алматы: «Ел шежіре», 2013. Т.V. – 384 б