• Ел мұраты
• 30 Қараша, 2021

Адам капиталы - маңызды өлшем

Жанұзақ ӘКІМ, Халықаралық Адам

институтының президенті

Автор туралы мәлімет

Қазақ ұлттық жаратылыстану ғылымдары академиясы мен КОНКОРД (Франция) академиясының корреспондент-мүшесі, Еуропа жаратылыстану ғылымдары академиясының академигі, «Жалпы биология» оқулығының, «Қазақ идеясы» және «Түркі өр         кениеті негізіндегі қазақ идеясы», «Ұлыстың ұлы жолы» монографияларының авторы. Бұған дейін 250-ден астам ғылыми мақалалары жарық көрген. Қазір Халықаралық адам институтының президенті. Жанұзақ Меңдешұлы кеңшар жұмысшысынан бастап облыс әкімінің орынбасарына дейінгі түрлі лауазымды қызметтер атқарған.

2009 жылы Оңтүстік Кореяда өткен Орталық Азия республикаларының инвестициялық форумында АҚШ мемлекет және қоғам қайраткері, Нобель сыйлығының иегері Генри Киссинджер: «Қазақстан – өркениеттің бесігі, – дей келе, – Қазақстанда «Алтын адам» алты жерден табылды, ал бұл Египетте және басқа жерлерде табылған алтын жәдігерлерден қарағандаәлдеқайда көбірек...», – деп қорытынды жасаған болатын. Ал бұған дейін археологтар мынадай жәдігерлерді ашқан болатын:

- Ботай мәдениеті, мұнда біздің эрамызға дейінгі 4 мыңжылдықтағы тарихты паш етеді. Ал бұл кезде алғаш рет жылқылар қолға үйретіліп, қымыз (қышқыл сүт) алынды;

- «Қалалар елі» (Арқайым, Синташта... барлығы 20-дан астам ежелгі қалалар), біздің дәуірімізге дейінгі 2800 жылдың шамасы, онда металл қорытылды, күймелер жасалды, қалалар обсерваторияға айналды... Ұлы далада алғаш рет (Темір дәуірінен мыңдаған жылдар бұрын қатты металдың, кремнийдің құймалары алынған, ал б.з.д. Қарғалыдан, Жезқазғаннан және басқа кен орындарынан миллион тоннадан астам металл Таяу Шығысқа, Ежелгі Египетке, Үндістанға және т.б. басқа аймақтарға (Чернов және басқалары) экпортталған. Егер қазіргі өркениетті оныншы кезең деп қарастыратын болсақ, оның тоғызы – металл өндірісі. Сондықтан, Қазақстанды өркениет бесігі деп атау орынды.

Айта кету керек, Қазақстан халықаралық аренада елдің беделін көтеру мақсатында түрлі шараларды белсенді жүзеге асырды және жүзеге асырып келеді, сонымен қатар, шиеленіс ошақтарын тұрақтандыруға белсене қатысады. Мәселен, жыл сайынғы Астана экономикалық форумдары, БҰҰ-ның гуманитарлық бағдарламалары аясында Ауғанстанға көмек, ЕҚЫҰ отырысы (Астана-2011), Астана-ЭКСПО-2017, Сирия проблемаларын бейбіт жолмен реттеу бойынша Астана диалогтары және т.б.

Қасым-Жомарт Тоқаев 2019 жылдың маусым айында Қазақстанның екінші Президенті болып сайланды. Ол 2000 жылы Премьер-министр ретінде мемлекеттік шекараны жобалау бойынша келіссөздер процесіне белсенді қатысты. Ядролық қаруды таратпаудың ғаламдық үдерісіне қатысты.

2007 жылдың қаңтарында Қазақстан Республикасы Парламенті Сенатының Төрағасы болып сайланды. 2008 жылы ЕҚЫҰ Парламенттік Ассамблеясының вице-президенті болып, Қазақстан Парламентінің жоғарғы палатасының спикері болып сайланды. 2011 жылы наурызда Тоқаев  БҰҰ Бас хатшысының орынбасары,  БҰҰ-ның Женевадағы кеңсесінің бас директоры, сонымен қатар, БҰҰ Бас хатшысының қарусыздану жөніндегі конференциядағы жеке өкілі болып тағайындалды.

Болашақ мемлекет басшысы қарусыздану конференциясының бас хатшысы қызметін де атқарды. ТМД және Шанхай ынтымақтастық ұйымы сыртқы істер министрлері кеңесінің төрағасы болып сайланды.

Ел ішінде олигархиялық кландармен байланысты емес, өзінің табиғаты бойынша демократ-либерал...

Өзінің инаугурациялық сөзінде Қ.Тоқаев Қытай және Ресеймен стратегиялық серіктестікті нығайтуды сыртқы саясаттағы басымдық деп атады. Ол сондай-ақ Америка Құрама Штаттарымен (А.Горбунова) экономикалық ынтымақтастықты атап өтті.

90-шы жылдардың басында мұндай сөздерді құбылыс ретінде қабылдауға болар еді! Бірақ қазір бұл көркем сөздердің құны төмендеді. Ресей Қырым аннексиялап алғаннан кейін және Ресейдің Украина және Грузиямен қарым-қатынасының ушығуы, сондай-ақ әлемде орын алып жатқан мұсылмандар геноцидінен кейін (Шығыс Түркістан, Сирия, Ауғанстан, Ливия) қазақтар, жалпы түркі халықтары әлемге «раушан түсті көзілдірігін» шешіп қарау керек! Оянатын кез келді! Саясат әлсіздерді және өзіне сенімсіздерді жақсы көрмейді. Жүз жыл бұрын Т.Рысқұлов былай деп жазды: «...Қазақстан өз егемендігін сақтау үшін Қытаймен және Ресеймен тең дәрежеде саясат жүргізуі керек. Ол үшін түркі республикалары бірігуі керек».

Қазақстан үшін №1 сауда серіктесі – Ресей немесе тіпті Қытай емес, Еуропалық Одақ (39%). ЕО Қазақстанның ең ірі инвесторы болып табылады.

Қ.Тоқаев пен Ш.Мирзиёевтің инаугурацияларындағы сөзін салыстырсақ, біраз дүниені аңғаруға болады. Президент Еуропалық Одақ елдері, Түркия бастаған бауырлас республикалар Қазақстанның егемендігін бірінші болып мойындағаны туралы инаугурацияда еске түсірмеді.

Президент Тоқаевтың бірінші бастаған ісі саяси реформалар болды. Ол Парламентке саяси жүйелік реформаларға тұжырымдамалық байланысты заң жобаларын ұсынды. Мемлекет басшысы бәсекеге қабілетті экономика болса, Қазақстан тұрақты даму жолына түсе алады деп түсінді. Десе де өз құқықтары бар еркін адамдарсыз бұл мәселе оң шешім табуы мүмкін емес.

Ол өзінің алғашқы Жолдауында барлық қайта құрулардың басты мақсаты ретінде «бүкіл мемлекет жұмысының тиімділігін арттыру, сәйкесінше, қазақстандықтардың өмір сүру сапасын жақсарту» туралы сипаттады.

Оның пікірінше, Қазақстанда әртараптандырылған технологиялық экономиканы құру тек қажеттілік емес, аса маңызды мәселе. «Сондықтан біздің еліміздің жаңа экономикалық бағыты жеті негізгі қағидаға негізделуі керек:

- жеңілдіктер мен міндеттерді әділ бөлу,

- жеке кәсіпкерліктің жетекші рөлі,

- әділ бәсекелестік,

- кәсіпкерлердің жаңа буыны үшін нарықтар ашу,

- өнімділіктің өсуі,

- экономиканың күрделілігі мен өндірілуін арттыру;

- адами капиталды дамыту, білім берудің жаңа түріне инвестиция салу, экономиканы жасылдандыру, қоршаған ортаны қорғау, мемлекет тарапынан негізделген шешімдер қабылдау және олар үшін қоғам алдындағы жауапкершілікті өз мойнына алу», – деген Қ.Тоқаев экономиканы дамытып, халықтың әл-ауқатын жақсарту үшін жұмыс істеуі керек деп атап өтті.

Президент үкімет мүшелерінің саны жағынан Швейцария мен Жапониядағы әріптестерінен 13-18 есе асатын мемлекеттік құрылымды реформалауға ерекше назар аударды. Елдегі полиция қызметкерлерінің саны әскери қызметкерлер санынан екі есеге артық. Шындығында, Қазақстан полицейлі мемлекетке айналды. Полиция мен құқық қорғау органдарының негізгі қызметі зиялы қауыммен, оппозициямен және патриоттармен күресу болды. Соңғы жылдары азаматтардың құқықтарын бұзу, бейбіт митингілерге тыйым салу, еркін баспасөзді жабу қазақстандық қоғамда қалыпты жағдайға айналды.

2019 жылдың 1 мамырында елде жаппай тұтқындаулармен бірге бірқатар митингтер басталды. Жыл бойы наразылықтар тұрақты түрде өтіп, саяси (қамауға алынған 4 мың адамға дейін), содан кейін әлеуметтік (көпбалалы аналарды), содан кейін материалды (шетелдік нөмірлі көліктердің иелеріне) сфераға әсер етті.

Адамдар митингілерде бейбіт жиналыстар өткізуді, сөз бостандығы, көпбалалы отбасыларға жеңілдіктерді көбейту туралы ойларын жеткізіп, Қытай зауыттарының ашылуына, атом электр станцияларының салынуына және қарапайым азаматтардың өмірін жақсартуға қатысты пікірлер айтты.

 2020 жылы азаматтардың бейбіт жиналыстарға, митингілер мен демонстрацияларға, пикеттер мен шерулерге конституциялық құқықтарын жүзеге асыру мақсатында Қазақстан Республикасының бейбіт жиналыстарды ұйымдастыру ережелері және оларды өткізу ережелері туралы Заңы қабылданды. Заң жобасы үкіметтік емес ұйымдардың қатысуымен Интернет-платформаларда, ЕҚЫҰ-да, ЮСАИД-да, БҰҰ Адам құқықтары жөніндегі Жоғарғы Комиссарының кеңсесінде кеңінен талқыланды.

Билік наразылық акцияларын өткізуді оңайлатты. Енді рұқсат алудың орнына сіздің ниетіңіз туралы жергілікті билікке хабарлау жеткілікті. Сол жылы парламенттік оппозиция туралы заңға қол қойылды.

Пайдаланылған заңдардың партиялық тізімінде әйелдер мен жастарға арналған 30 пайыз міндетті квота қарастырылды және қабылданды. Қоғамды демократияландыруды дамыту және саяси партияларды тіркеу кезіндегі әкімшілік кедергілерді жою мақсатында жиналған қолдар саны 40 мыңнан 20 мыңға дейін азайтылды.

2021 жылдан бергі саяси реформаның екінші және үшінші пакеттері ауыл әкімдерін сайлау арқылы іріктеуді қарастырады.

Тоқаевтың басты жетістіктерінің бірі – шетелдік компаниялар мен жеке тұлғаларға жерді сату мен жалға берудің күшін жою. Сонымен қатар, мемлекет басшысы өлім жазасын алып тастап, ҚР Қылмыстық кодексінің 130-бабы – «Жала жабу» декриминализациясын ұсынды. 2020 жылғы маусымда Сенат депутаттары «Қазақстан Республикасының кейбір заңнамалық актілеріне атқарушылық іс жүргізуді және қылмыстық заңнаманы жетілдіру мәселелері бойынша өзгерістер мен толықтырулар енгізу туралы» заң жобасын екі оқылымда мақұлдады.

2021 жылдың басында Тоқаев Сыртқы істер министрлігіне Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің екінші факультативті хаттамасына қосылу процедурасын бастауды тапсырды. Бұл құжат өлім жазасын жоюға бағытталған.

Президент медицинадан бастап қаржы нарығына дейінгі барлық салалардағы ең үздік әлемдік тәжірибеге сүйене отырып, әсіресе ЭЫДҰ (ОЭСР) елдеріндегі заңнамалар мен реттеудің жетілдірілгендігін атап өтті және қойылған міндеттерді орындау үшін тиісті органдарға тапсырмалар берді.

Президент экономиканың дамуына серпін беретін банк секторы рөлінің төмендеуіне назар аударды. Осылайша, корпоративтік секторға несие беру 8,7%-ға, ШОБ - 18%-ға, ауыл шаруашылығына - 48%-ға төмендеді. Сонымен бірге тұтынушылық несиелеу 24% өсті.

- Еліміздің қаржы саласында күрделі мәселелер бар. Басқаша айтқанда, Қазақстан қаржы жүйесі – ауру. Сол дертке шипа ретінде өткен жылы қиын өмірлік жағдайға тап болған жарты миллионнан астам азамат қарыздарын мемлекет төледі, 1,2 миллион азаматтың тұтынудан алынған несиелер бойынша айыппұлдары мен өсімпұлдары алынып тасталды, 700 мыңнан астам компаниялар мен кәсіпкерлер салық ауыртпалығынан босатылды. Сонымен қатар, мемлекет басшысы агроөнеркәсіптік кешенге жаңа көзқарас қажет екенін атап өтті. Бес жыл ішінде оны дамытуға 2,4 триллион теңгеден астам қаражат бөлінгеніне қарамастан, ЖІӨ-дегі саланың үлесі 4,5%-дан аспады.Экспорттық әлеуеті ашылмаған, азық-түліктің жартысы елге импортталады.

2020 жылғы наурызда төтенше жағдай режимі енгізілді, бұл тұрғындар арасындағы шығындарды барынша азайтуға және COVID-19-қа қарсы күреске дайындалуға мүмкіндік берді. Коронавирус эпидемиясы кезінде тұрғындар 30 жыл ішінде елде дағдарысқа қарсы сауатты жұмыс көрсететін бірде-бір тиімді саяси институт құрылмағанын түсінді. Карантин кезінде кейбір шенеуніктер сыбайлас жемқорлық жүйесінің кейіпкерлері екенін көрсетті. Жақында ҚР Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес агенттігі хабарлағандай, парақорлар келтірген залалдың мөлшері 2020 жылы 60,1 млрд теңгені құраған, бұл өткен жылмен салыстырғанда 2,4 есе көп!

Халық төтенше жағдай кезінде азаматтарды қолдауға бағытталған келесі іс-шараларды ұмытпайды:

- тұрғындардың біраз бөлігіне 42 500 теңге төленді, дәрігерлерге және басқаларға жәрдемақы мен төлемдер берілді. Бұған 6 триллион теңге (14,3 миллиард доллар) бөлінді;

- халықтың әлеуметтік осал санаттарына несиелерді есептен шығару. Көпбалалы аналар мен мүгедек балалары бар отбасыларға, жетім балаларға, асыраушысынан айрылған отбасыларға (барлығы 500 мыңнан астам) несие бойынша рақымшылық жасалды;

- мұғалімдер мен дәрігерлер жалақысының екі есе өсуі;

- жыныстық зорлық-зомбылық, сондай-ақ педофилия, есірткі саудасы, адам саудасы, тұрмыстық зорлық-зомбылық және адамдарға, әсіресе балаларға қарсы басқа да қылмыстар үшін жазаны күшейту;

- микро және шағын бизнесті үш жыл бойы табыс салығын төлеуден босату.

- жұмыс берушілердің зейнетақы қорына 5% жарнаны аударуына үш жылдық мораторий енгізді;

- зейнетақы қорындағы жинақталған қаражатты зейнетке шыққанға дейін оқуға және тұрғын үй сатып алуға пайдалануға рұқсат етілді;

- тиімсіз университеттер жабылуы;

- квазимемлекеттік сектордың бәсекеге қабілеттілігін арттыру;

- жерді шетелдіктерге сатуға тыйым салу және жер сол жерде жұмыс істейтіндерге тиесілі болуын қамтамасыз ету;

- Латифундистердің жерлері мақсатына сай пайдаланбайды, мемлекет пайдасына тәркіленеді.

Ұлттық сенім кеңесінің отырысында (2019 ж.) Қ.Тоқаев келесі кезеңдерді қамтитын саяси реформалар топтамасын заңдастыруды ұсынды:

- митингтер өткізу туралы хабарлама қағидатын бекіту;

- саяси партияларды құрудағы кедергілерді жою;

- партиялық сайлау тізіміне әйелдер мен жастар үшін міндетті 30 пайыздық квота енгізу;

- жерді ұтымды пайдалануды қамтамасыз етуге, мемлекеттік құрылымдардың есептілігі мен ашықтығына, бюджеттік процестің ашықтығына, әлеуметтік көмек тетіктерін жақсартуды қамтамасыз етуге бағытталған парламенттік оппозицияны қалыптастыру үшін жағдайлар жасау.

Биліктің, атап айтқанда, Қ.Тоқаевтың ең көп талқыланған шешімдерінің бірі:

- Астананың атын Нұр-Сұлтан деп өзгерту. Сонымен бірге, Елорда тұрғындарының өздері әлеуметтік желілерде «Біздің астанамыз – Астана» және «Біздің елордамыз – Астана» хэштегтері мен флешмоб ұйымдастырып, жаңа атау беруге қарсы болды;

- қытайлық сценарий бойынша жүріп жатқан халықты цифрландыру жобасы. Бұл азаматтарды күш қолданбай-ақ тобырға айналдырады, сондықтан қоғамда бұл өткір наразылық тудырды. Кітапханаларда, университеттер мен мектептерде қытай мәдени орталықтары ашылды. Ол зиялы қауымға, ұлттық патриоттар мен өз ойларын ашық айта алатын оппозиция өкілдеріне қол жетімді емес. Енді халықтың кей бөлігі «Ашық» жобасы арқылы азаматтардың сенімділігін тексеріп, теміржол вокзалдарына, әуежайларға және басқа да қоғамдық орындарға кіруге тыйым салынды. Қараңғы бөлмеде қара мысықтарды іздеумен қатар, ел бірыңғай резервацияға айналады;

- Қазақстанда Қытайдың 56 кәсіпорнының құрылысы. Бұл негізінен цемент және қорғасын зауыттары, күн батареялары және тағы басқа ескірген немесе қолданыстан шыққан кәсіпорындар болып табылады. Олар кез-келген экологиялық стандарттарға және сапа белгілеріне төтеп бермейді. Бұл Қытай елінен тыс жерлерге, Африкадағы, Орталық Азиядағы кедей елдерге арнап шығарылады.

- Мемлекеттік тіл мәселесі. Мемлекеттің қалыптасуы мен дамуындағы мемлекеттің немесе қазақтың рөлі мыналармен көрінеді:

A. Ұлы реформалар жетістіктері, оның ішінде Мэйдзи реформасы және одан кейінгі «жапон кереметінің», соғыстан кейінгі Германияның, Оңтүстік Кореяның қалпына келтірілуі және реформалануы... – бұл жергілікті халықтың ана тілі мен менталитетіне негізделген нәтижелер;

B. Шығыс менталитеті бар Латын Америкасының оншақты испан тілді елдері 19 ғасырдың соңында тәуелсіздікке қол жеткізіп, батыстық менталитетке ие ағылшын тілді қоғам болып саналатын АҚШ заңдары мен конституциясын көшіріп, өздеріне қабылдады. Нәтижесінде, бұл елдерде сол күйі ұлттық құндылықтарға негізделген мінсіз заңдар қабылданбады және бұл елдер тәуелсіздік алғандарына 200 жыл өтсе де дамымаған күйі қалды. Олар сыбайлас жемқорлыққа батып, криминалданған мемлекеттерге айналды. Жүз жылдан кейін Орталық Азия елдері де бұл «тозақ жолды» қайталайды;

C. Ана тілі болмаса ұлт жойылады.

БҰҰ жарияланған Жарлықта (2021) адамдардың құқықтар мен бостандықтарын қамтамасыз ету туралы айтылады.

Қазақстанда сот жүйесінде БҰҰ-ның келесі талаптарын орындай алады деп үміттенеміз:

1) Судьяға өзінің сот және кәсіби міндеттерін орындау барысында тағылған айып немесе шағым тиісті тәртіпке сәйкес жедел және бейтарап шешілуге ​​тиіс.

2) Судьялар өз қызметтерін атқара алмағаны немесе қызметіне сәйкес келмейтін мінез-құлқы үшін ғана қызметінен шеттетілуі немесе босатылуы мүмкін.

3) Тәртіптік жауапкершілікке тарту, уақытша тоқтата тұру немесе жұмыстан шығару туралы шешімдер тәуелсіз бақылауға жатады.

4) судьяларды лауазымдарға жоғарылату кезінде объективті факторлар, атап айтқанда қабілеттер, моральдық қасиеттер мен тәжірибе негізінде жүзеге асырылуы керек.

5) Судьяларды іріктеудің кез-келген әдісі әртүрлі себептермен тағайындауға қарсы болуға тиіс.

6) Біздің елде сот тарапынан жиі бұзылатын істерді ешқандай негізсіз, заңға сәйкес, ешқандай шектеусіз, орынсыз ықпалсыз, итермелемей, қысым жасамай, қоқан-лоққы жасамай, араласпай шешеді.

Шетелдік сарапшылар, мемлекет және қоғам қайраткерлері Қ.Тоқаевтың Президент ретіндегі жұмысы туралы оң пікірлер айтты.

АҚШ Мемлекеттік хатшысы Энтони Блинкен ҚР Премьер-Министрінің орынбасары, Сыртқы істер министрі Мұхтар Тілеубердімен телефон арқылы сөйлесу кезінде АҚШ Қ.Тоқаевтың Қазақстанның қоғамдық-саяси жүйесін демократияландыру жөніндегі реформаларын қолдайтынын айтты.

Сонымен қатар, ресейлік сарапшылар мен қоғам қайраткерлері Кондратьев, Шевченко және басқалар Қазақстан Президентінің жеке бастамаларына жоғары баға берді.

Лондондағы Royal Chatham House институтының зерттеушісі Кит Маллинсон былай дейді: «Назарбаевтың ықпалы бәсеңдемеген Қазақстанда Тоқаев құрылымдық, институционалдық және экономикалық реформалар жүргізе ала ма? Бұл көптеген қаржылық құрылымдардың мүдделеріне әсер ететіндіктен олардың активтеріне тергеу жүргізуді қажет етеді... ».

2020 жылдың қыркүйегінде Қ.Тоқаев БҰҰ-да сөз сөйледі. Есептің негізгі тезистері төменде келтірілген:

- сауда протекционизмі мен саяси ұлтшылдықтың өсуі халықаралық ынтымақтастықтың жүйелі бұзылуын туғызды және «жаһандық дисфункцияға» әкелді, бұл өз кезегінде тұрақты даму перспективаларын бұзады, миллиардтаған адамды жақсы әлемге деген үмітінен айырады;

- Біріккен Ұлттар Ұйымының қамқорлығымен жұқпалы ауруларды бақылау және биологиялық қауіпсіздік жөніндегі аймақтық орталықтар желісін құру идеясын зерттеу мәселесі. Президент аталған мекемелердің бірін Қазақстан аумағында орналастыруға дайын екендігін білдірді;

- биологиялық қаруды бақылау жүйесін құру және іске қосу және БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесі алдында есеп беретін арнайы орган – Халықаралық биологиялық қауіпсіздік агенттігін құру ұсынылды;

- Ол БҰҰ Бас хатшысы Антонио Гутерриштің жалпы ішкі өнімнің 10 пайызын құрайтын экономикалық өсімді ынталандыру жөніндегі іс-шаралар кешенін жүзеге асыру қажеттілігі туралы үндеуіне қосылды, сондай-ақ оның тең және тең құқықты құруға бағытталған жаңа жаһандық келісім дайындау бастамасын қолдады.

- Қазақстанның бастамасымен құрылған Азық-түлік қауіпсіздігі жөніндегі ислам ұйымы халықаралық гуманитарлық науқанға арналған азық-түлік қорын қалыптастыруда барлық көмек көрсетуге дайын;

- Ол БҰҰ-ға мүше елдер Қазақстанның ядролық державаларға адамзатты ядролық апаттан құтқару үшін барлық шараларды қабылдауға шақыруын қолдайды деген сенім білдірді. Тоқаев «ядролық бестік» елдерін Семей келісімшартын қоса алғанда, ядролық қарусыз аймақтар туралы шарттарға тиісті хаттамаларды ратификациялауға шақырды;

- Ол органикалық отынға деген үлкен тәуелділікке және климат жөніндегі Париж келісімінің мақсаттарына жету жолындағы ұзақ жолға қарамастан, Қазақстанның көміртексіз экономиканы дамытуға деген берік міндеттемесін растады.

«Біз экономиканы жүйелі өзгерту және өнеркәсіпті жаңғырту есебінен парниктік газдар шығарындыларын 15 пайызға азайтамыз. Сонымен қатар, алдағы бес жылда біз өз елімізде екі миллиардтан астам ағаш көшеттерін отырғызуды жоспарлап отырмыз», – деді Президент.

- «Қазіргі кезде елдер арасындағы сенімсіздік халықаралық қатынастарды дамыту үшін өте қауіпті болып табылады. Бүгінгі таңда біздің жалпы адамгершілік парызымыз БҰҰ Жарғысының негізгі мақсаттары мен қағидаттарын ұстануды көрсету болып табылады», – деп санайды Президент;

- Мемлекет басшысы жаһандық сын-қатерлер мен қауіп-қатерлердің себептері туралы айта отырып, оларды іс жүзінде мемлекеттік басқару жүйесіндегі проблемалардың салдары деп санады.

«Шын мәнінде әділетті және адамдарға бағдарланған жаһандық бейбітшілікке жету тек тиімді деңгейдегі халықаралық шараларды ұлттық деңгейдегі күш-жігермен үйлесімді түрде үйлестіру арқылы мүмкін болады», – деді ол;

- Қазақстан экономикалық тұрғыдан мықты, демократиялық тұрғыдан дамыған және әрбір азаматтың қажеттіліктерін қанағаттандыруға бағытталған «тыңдайтын мемлекет» құруға бел буады.

- өркендеген, қуатты және біртұтас Орталық Азияның жергілікті және әлемдік мүдделі тараптардың мүдделеріне сай келетініне сенім білдіре отырып, Орталық Азиядағы аймақтық ынтымақтастықты нығайту;

- трансшекаралық су ресурстарын ұтымды пайдалануға бағытталған аймақтық су-энергетикалық консорциумын құру;

- Орталық Азия елдерін дамытудың күн тәртібін үйлестіру үшін Алматыдағы БҰҰ-ның Тұрақты даму мақсаттары жөніндегі аймақтық орталығын институционалдандыру.

Қ.Тоқаевтың БҰҰ-да жасаған бұл негізгі баяндамасын Дүниежүзілік инновациялық қордың директоры (Англия), профессор Дэвид Хилл және КОНКОРД Халықаралық академиясының президенті (Франция), профессор Григорий Томский сындарлы жауап ретінде жоғары бағалады.

Осы жылдың ақпанында Еуропалық парламент 2009 жылдан бастап Қазақстандағы адам құқықтарының ахуалы туралы бесінші қарар қабылдады, онда мұндай құқықтардың бұзылуына жауаптыларға бағытталған санкциялар енгізуді ұсынады.

Қарарда Еуропалық Парламент 30 жыл ішінде Қазақстан халықаралық стандарттарға сәйкес бірде-бір таңдау жасамағанын, яғни «адам құқықтары саласындағы жалпы жағдайдың үрейлі нашарлауы және азаматтық қоғам ұйымдарына қарсы репрессия, сөз бостандығы, бейбіт жиналыстар мен қауымдастықтар құқығына қатаң шектеулер, т.б.» сындаған.

Бұдан әрі қарарда Еуропалық парламент Қазақстан үкіметін өзінің халықаралық міндеттемелеріне сәйкес әрекет етуге және адамның құқықтары мен негізгі бостандықтарын құрметтеуге шақырады. Қазақстан билігін сайлауды өткізуге қатысты халықаралық стандарттарды сақтауға және ДИАҚБ ұсыныстарын орындауға, соның ішінде конституциялық кепілдік берілген негізгі бостандықтарға, азаматтық қоғамның қатысуына, саяси плюрализмге және т.б. шақырады.

Сонымен қатар, Еуропарламент депутаттары Қазақстан үкіметін саяси уәждерден бас тартуға және адам құқығын қорғаушыларға, діни ұйымдарға, азаматтық қоғам ұйымдарына, кәсіподақтарға, журналистерге және саяси оппозициялық қозғалыстарға қарсы кез келген түрдегі ұстау, репрессия мен қудалауды тоқтатуға, сонымен қатар, адамдарға өздерінің саяси, діни және басқа көзқарастарын еркін білдіруге мүмкіндік беру; осы бостандыққа кепілдік беру үшін үкіметті бейбіт жиналыстар туралы жаңа заңға түзетулер енгізуге шақырады; барлық саяси тұтқындарды дереу   босату   және   толық    ақтау   мәселесін   қозғады.

Позитивті ескертуге сәйкес, Еуропалық парламент қазақстандық биліктің реформалардың жаңа кезеңі туралы, атап айтқанда, құқық қорғау, сот жүйесі және адам құқықтарына басымдық беру туралы жаңалықтарына назар аударды. Қазақстан билігінің «айыппұлдарды алып тастау және үкіметтік емес ұйымдардың 2021 жылдың 3 ақпанында жария етілгендей жұмыс істеуіне мүмкіндік беру туралы шешімін құптайды және Қазақстан билігін адам құқығын қорғаушы топтарға қысым жасау үшін қаржылық есептілік схемаларын дұрыс пайдаланбауға шақырады». 2021 жылы 2 қаңтарда Азаматтық және саяси құқықтар туралы халықаралық пактінің екінші факультативті хаттамасын ратификациялау нәтижесінде Қазақстанның барлық қылмыстар үшін өлім жазасын алып тастауы да құпталды.

Еуропалық парламент Қазақстан үкіметін Қытайдың концлагерьлерінен қашқан этникалық қазақтар мен басқа азшылық топтарының қауіпсіздігін қамтамасыз етуге шақырады.

Еуропалық парламент Еуропалық Одақтың сыртқы істер және қауіпсіздік саясаты жөніндегі жоғары өкілі мен мүше мемлекеттерді адам құқығының бұзылуына жауаптыларға бағытталған санкциялар енгізу мүмкіндігін қарастыруға шақырады.

Негізінде бұл қаулы Қазақстанның рейтингіне сәйкес келеді және бұл елде қабылданған шаралардың халықаралық стандарттарға сәйкес келмейтіндігін көрсетеді. Саясатты түбегейлі өзгерту және мемлекеттік институттарды, құқық қорғау және сот жүйесін реформалау қажет... Бұл жерде біз ұлы бабамыздың, адамзаттың екі ұстазының бірі Әл-Фарабидің (екінші Аристотель) «... қоғам дамуы үшін оның мүшелері бейбітшілікте, келісімде және құрметпен өмір сүруі керек» деген сөзін еске түсіреміз.

2021 жыл құрғақ болды. Соңғы онжылдықта кейбір аудандарда, әсіресе, Түркістанда жауын-шашын аз болып, жайылымдар өртеніп кетті. Маусымда пияз, сәбіз, күнбағыс майынан бастап өнімдердің бағасы 2-3 есеге, жанар-жағармай материалдары мен басқа тауарлар 15-40% қымбаттады. Үкімет жағдайды бақылай алмады және статистикалық мәліметтерді жинаудан басқа жұмысы болмады. Жалпы, экономика уақытша қарыздың жетегінде жүр. Негізінен әлемдік нарықтағы мұнайдың өзіндік құнына тәуелді ресурстарға негізделген экономика кез-келген уақытта экономиканы құлдыратуы мүмкін. «Қазақстан Альянсы» Республикалық Ассоциациясы 2013 жылы Үкіметке «егер Үкімет адам капиталын дамыту, инновациялық экономикаға көшу және аграрлық сектордағы басымдықтарды өзгерту бойынша түбегейлі шаралар қабылдамаса, оны интенсивті жағдайға ауыстырған кезде, онда 2020 жылға қарай экономика тоқырауға ұшырайды, ал одан әрі дағдарысқа ұласады» деп ескерткен.

2020 жылдың мамырында Альянс Үкіметтен:

- пандемияға байланысты өз азаматтарына төрт миллион жер учаскелерін бөліп беру;

- шетелдік компанияларда жұмыс істейтін қазақстандықтардың жалақысын (әзірге айырмашылық шетелдіктердің пайдасына 6-8 есе құрайды) шетелдік жұмысшылармен және мамандармен теңестіру;

- Қытайдың 56 зауытын салуға тыйым салу, өйткені олар жаңа технологиялар мен экология стандарттарына сәйкестігі туралы тексеруден өтпеген.

Қазіргі Үкімет осы өзекті мәселелерді шешуге дайын емес немесе шеше алмайды. Қоғам Үкіметтің отставкаға кетуін талап етуде.

Осы жылдың мамыр айының соңында Президент тиісті органдардың алдына жаңартылатын энергияны кешенді дамыту міндетін қойды. Бұл міндет Қ.Тоқаевтың БҰҰ-ға берген есебінен туындайды (қыркүйек, 2020).

Белгілі энергетик Алпай Козок (Түркия) бұл бастаманы «...жаңартылатын энергетиканы дамытудағы Қазақстанның екінші жетістігі (біріншісі - ЭКСПО-2017)» деп бағалады. Жоспар бойынша алты қалада қоқыстарды жағу электр станциясының, Көкшетауда ЖЭО және Ақтауда газ турбиналы электр станциясының (CO2-70%) салынуы жоспарланған. Бұлар Париж келісімінің экологиялық талаптарына сәйкес келмейді және отандық өнеркәсіптің дамуына түрткі болмайды. Сонымен қатар, кейбір сарапшылардың пікірінше, Семей қаласындағы электр станциясының құны өзінің аналогтарынан 37 есе асып түседі.

Дүниежүзілік инновациялық қордың (әлемнің 3500 көрнекті ғалымдары, соның ішінде ТОП-500 және 87 Нобель сыйлығының лауреаттары жұмыс жасайтын), ТОП-50 технологиялық және әлемдегі жетекші энергетикалық компаниялардың қатысуымен Халықаралық Адам институты (бұдан әрі - ХАИ), CONCORD академиясы (Г. Томский) және Д.Қонаев атындағы университет (О. Жалаири) 2021-2040 жылдарға арналған жоба әзірледі. «Адам капиталын жан-жақты дамыту, жаңартылатын энергияны дамыта отырып, инновациялық экономикаға жеделдете көшу» (бұдан әрі - Жоба) жобасын Қазақстан Республикасының Парламенті мен Үкіметі қолдады, сондай-ақ 2017-2018 жылдары Мемлекет басшысының Қазақстан халқына Жолдауына енгізілді.

Жаңартылатын энергияны дамыту жөніндегі Мемлекет басшысының (бұдан әрі - ЖЭД) бастамасын қолдай отырып, Қазақстан Республикасы Энергетика министрлігімен (Министр Н.Ноғаев) бірлесіп жетекші энергетикалық компаниялардың Консорциумын құрып, жоспарлайды:

- Қазақстанда жаңартылатын электр станцияларына арналған компоненттер, электромобильдерге арналған аккумуляторлар және т.б. шығаратын экспортқа бағытталған 10 зауыт салынады. Бұл зауыттар байланысты кәсіпорындармен бірге 30 мыңнан астам жаңа жұмыс орындарын ашады;

- күн, жел, геотермалдық, гидро, биогаз энергетикасын дамыту және 2030-2032 жылдарға дейін жаңартылатын энергия үлесін 40% дейін жеткізу. Бұл шаралар инновацияны (электроника), өнеркәсіпті (электромобильдер), агроөнеркәсіптік кешенді және экономиканың басқа салаларын жедел дамытуға мүмкіндік береді;

 - ЖЭО-ны ЖЭД-ге ауыстырумен қайта құру;

- Қалдықтарды өртейтін жаңартылатын электр стансасының құрылысы.

Бұл шаралар республиканың дамыған энергетикасы бар ондаған озық елдердің қатарына енуіне мүмкіндік береді.

Дамыған және дамушы елдердің басты айырмашылығы адами капиталдың даму деңгейіне байланысты. Мұнда инновацияны дамыту шешуші рөл атқарады, бұл  саланың   жылдық   өсуінің   30-32% -ын   береді.

МИЧ&K жобасы I кезеңдегі жаңартылатын энергиядан басқа (2021-2030 ж.ж.) мыналарды қамтиды:

1. Адами капиталды жан-жақты дамыту (білім беру, денсаулық сақтау, халықтың өмір сүру деңгейін жақсарту);

2. Халықаралық кремний алқабын құру:

2.1 инновациялық кластер құру, мамандарды қайта даярлау және оқыту;

2.2 кванттық, ақпараттық технологиялардың, нано- биотехнологиялардың, робототехниканың кванттық және нано-биокомпьютерлер, робототехника, ұялы телефондар, iPhone және т.б. өндірісін құру арқылы жаңа бағыттарды дамыту;

2.3 цифрландыруды дамыту, Интернет-технологияны жетілдіру және оның барлық аймақтарға таралуы, соның ішінде ауылдар;

2.4 салалар бойынша жоғары технологиялық өндірістерді ашумен және инновациялық экономикаға көшуді жүзеге асыра отырып, ұлттық компаниялардың өндірістік қуаттарын технологиялық тәртіпке сәйкес жаңарту;

2.5 мұнай-газ кешендерінің, Қазатомөнеркәсіптің және басқа кешендердің айналасында отандық технологиялық компанияларды ашу;

3.Шақырылған 1200-ден астам шетелдік технологиялық компанияларға, 1000 банктерге, 400-ден астам венчурлық қорларға және консалтингтік компанияларға кәсіпорындар ашу;

4.Әлемдегі ТОП-50 технологиялық компаниялар мен қазақстандық компаниялар, сондай-ақ университеттер арасында бірлескен кәсіпорын құру;

5. Халықаралық технологиялық университет ашылу;

6. Қазақстан Республикасының 50 университетін ғылыми-зерттеу университеттеріне айналдыру;

7. Индустриалды-инновациялық парктерді жаңғырту:

7.1 цифрландыру, инновация және аэроғарыш өнеркәсібі;

 7.2 облыс орталықтары мен Нұрсұлтан, Алматы және Шымкент қалалары;

7.3 ҚР ИЖИДМ, ҚР ҚМ, ҚР АШМ және басқа министрліктер мен ведомстволар, «Байқоңыр», Курчатов және т.б.;

8. Мал шаруашылығының, өсімдік шаруашылығы мен көкөніс өсірудің агротехникалық және экологиялық интенсивті дамуына, сондай-ақ балықтың және басқа да теңіз өнімдерінің бағалы түрлерін өсіруге негіз қалады;

9. Жер асты, еріген және басқа суды алу мен жинақтаудың және азаматтардың 80-82%-ын ауыз сумен қамтамасыз етудің, сондай-ақ ауыл шаруашылығын дамытудың жаңа технологиясын енгізу;

10. Үш мегаполисте «Қалдықтарды алтынға айналдыру» технологиясын енгізу;

11. Қазақстан Республикасының азаматтарын тұрғын үймен толық қамтамасыз ету үшін озық құрылыс технологияларын енгізу;

12. Көлікті дамыту, соның ішінде жүрдек пойыздар, сондай-ақ әмбебап электр және күн қуатымен жүретін көліктер өндірісі;

13. Ұлы Даланың туристік кластерін дамыту (І кезең: Нұр-Сұлтан-Алматы қаласы);

14. Жаңа технологиялардың тенденциясы, оларды жетілдіру және отандық ретінде қайта экспорттау;

15. Халықаралық ғылыми-технологиялық жобаларға қатысу және жаңа технология жетістіктерінің жыл сайынғы халықаралық көрмесін ұйымдастыру.

Жобаның екінші кезеңі (2030-2040 жж.) Бірінші кезеңде адами капиталды дамыту мен инновация жетістіктерін дамыту мен тереңдетуді көздейді.

Халықаралық Адам институты серіктестерімен бірге шетелдегі түрлі іс-шараларға қатысады. Ол:

- Париж маңында 2012 жылы Аттила (Эдил Патша) мұражай-көрмесінің және ескерткішінің ашылуына қатысу;

- 2014 жылы Нью-Йорктегі БҰҰ штаб-пәтерінде «Қазақстан - Мәңгі Ел» конференциясы мен көрмесін өткізу («Алаш» ғылыми-зерттеу орталығының директоры, проф. К. Ғабжалилов);

- Париждегі ЮНЕСКО-ның штаб-пәтерінде «Қазақ хандығының 550 жылдығына» арналған халықаралық конференция өткізу (2015 ж. Қараша).

Алдағы жылдары жоспарланған:

- Парижде Әмре Қашаубаевқа арналған ескерткіш пен аллеяның ашылуы;

- ҚР МЖСМ бірлесіп «Аттила және Аэций» пьесасын Италия, Франция, Венгрия және Түркияда қою;

- Тараз, Өскемен, Орал және Қазақстан мен Еуропа қалаларының университеттерімен өзара келісім жасау;

- Түркия, Франция, Жапония және Қазақстанның киностудияларымен ынтымақтастықта «Аттила» фильмін түсіру;

- Қазақстан Жазушылар одағымен (М. Құлкенов) бірлесіп, Аттилаға арналған опера (либреттосы У. Есдәулет), мюзикл, би (П.Омарбеков) дайындайды;

- Франция мен Қазақстанда Рафаэль Санти - «Папа Лео II мен Аттиланың кездесуі» картинасының авторына арналған «Мәңгілік сұлулық» (Ж.Әкім және А.Қарабекова) атты мақала жарық көрді. Ватикан шіркеуі;

- «Жанна Д,ғАрк», «Сикстин Мадонна» және басқа билерді Еуропада сахналау (П. Омарбекова);

- Парижде және Римде қазақ өнерінің жеті түрінен көрме және мастер-класс ұйымдастыру;

- әлемнің ірі қалаларында бизнес-форумдарды үнемі өткізу (Б. Жаналтай, А. Көкбүлен, А. Дуран, А. Құлназарова);

- Батыстың он университетінде қазақ тілі мен әдебиеті кафедраларын ашу (Д. Рысқали).

Осы және басқа да кешенді шаралар отандық мәдениетті, өнерді, ғылымды және экономиканы шетелде жақсы танымал етуге мүмкіндік береді.

2019 жылы биліктің транзиті болды. Енді Президент бастаған жаңа Үкімет қоғамдық ұйымдармен бірге өз жұмысын жаңа әдіспен қайта құратын болады.

Қараңғы бөлмеде қара мысықтарды іздейтін уақыт аяқталды!

Оның билік құрған екі жылында Тоқаевтың рейтингі қалыпты деңгейде қалды және халық тұтастай оған сенеді және болашақты онымен байланыстырады. Уақытша қиындықтар жаман арман сияқты ұмытылады.

Ғұндар және көне түріктер – қазақтың ата-бабалары, олар мәңгілік күнтізбе жасады, Мәңгілік мемлекет құрды!

Қазақстанның ұлы әрі мәңгілік болашағы бар!