• Ел мұраты
• 20 Желтоқсан, 2021

ДЕМОГРАФИЯДАҒЫ ТҰРАҚТЫЛЫҚ КЕПІЛІ

Мемлекет басшысы Қасым-Жомарт Тоқаев-тың биылғы Қазақстан халқына жасаған «Халық бірлігі және жүйелі реформалар – ел өркендеуінің берік негізі» атты Жолдауында елдегі құқық мәселесіне айрықша мән берілді. Мәселен, Жолдаудағы «Саяси жаңғыру және адам құқығы» бөлімінде республикамызда саяси жаңғыруды біртіндеп жүзеге асыруда соңғы екі жылда бірқатар елеулі өзгеріс, бағдарлы жұмыстардың тындырылғандығы алға тартылумен бірге, адам құқығын қорғау жүйесін одан әрі жетілдіру үшін ұзақ мерзімдік институттық негіз қалыптастыру бағытында кешенді жоспар қабылданған соң, қоғамдағы гендерлік теңдікті қамтамасыз етудегі белсенді жұмыстардың басталғандығы баса айтылды. Мемлекет басшысы тиісті қабылданған шешім-дерге сәйкес, елдегі әйелдердің қоғамдағы экономикалық және саяси ұстанымын барынша қолдауды қамтамасыз етуге тиісті органдардың жауапкершілігін назарға салып өтті. Бұның бәрі, әрине, бұл бағыттағы әлі де атқарылатын шаруалардың көп екендігін көрсетіп отырғандығы айқын.

Біз бұл тұрғыда әлемдік ауқымдағы бағалы іс-тәжірибелерге сүйене отырып, талдау жасағанды жөн көрдік. Назар аударатын жайттар аз емес, 2011 жылы әлем халқы 7 миллиардқа жетті, ал ХVІІІ ғасырдан бастап Еуропада, АҚШ-та және Канадада өлім деңгейі төмендеді. Бұл демографиялық өзгеріс адамзат тарихындағы бұрынғыдан да тез және жан-жақты болды, әлемнің әртүрлі бөліктеріндегі әртүрлі модельдерге сүйене отырып, ХХІ ғасырдың аяғында ол 10,1 миллиард адамға жетеді деп есептелген. ЕО елдерінде өмір сүру ұзақтығының артуы және туу коэффициентінің төмендеуі байқалғандықтан, еңбекке қабілетті жастағы адамдардың санын ұстап тұру проблемасы жеңілдеп, соның салдарынан экономикалық өсу айтарлықтай байқалды. Зейнетақы жүйелерінде салымшылардың қызметкерлері аз, ал, медициналық көмек пен қарт адамдарға күтім жасау шығындары да артып, тұрақты бола алмады. Отбасы өзінің дәстүрлі түрінде соңғы онжылдықтарда үнемі өзгеріп отырды. Жаңа отбасылық келісімдер, әр түрлі немесе бір жыныстағы өкілдер арасында одақтың кейінге қалдырылуы (неке немесе бірге тұру), бала тууды кейінге қалдыру, ажырасу санының көбеюі және некеден тыс туылған балалар санының көбеюі, сондай-ақ, еуропалық азаматтардың идеялары мен көзқарастары да өзгеріске ұшырады.

Еңбек нарығының өзгеруі, қазіргі құлдырау және жұмыссыздықтың феноменальды түрде өсуі, тұрақсыз жұмыс, толық емес жұмыс және кедейлік өзгерістерге алып келді және жұмыс орнындағы икемділікті арттырды. Осының нәтижесінде Еуропадағы әйелдер мен ерлердің жеке өміріне кері әсер ету байқалады. Сонымен қатар, дәстүрлі отбасы енді норма емес, өйткені, отбасының жаңа формалары пайда болады немесе жиі кездеседі. Мұның бәрі көптеген еуропалық зерттеулермен жақсы құжатталған және олардың да көрінуі – өте маңызды еуропалық отбасы және жұмыспен қамту саясаты.Таяуда жүргізілген зерттеу индексті құру арқылы ЕО-да жұмыс жағдайының тепе-теңдігін салыстырмалы бағалауды ұсынды. Осы индексті қолдана отырып, Орталық және Солтүстік Еуропа елдерінің (Дания, Швеция, Финляндия және Нидерланды сияқты) Оңтүстік елдеріне (Греция, Испания, Португалия, Болгария) қарағанда, жұмыс пен адам өмірі арасындағы тепе-теңдік деңгейі жоғары екендігі анықталды. Дәстүрлі отбасының өзгеруі дәстүрлі гендерлік рөлдердің өзгеруіне әкелді. Әкелер балаларына қамқорлық жасауға және эмоционалды қатысуға көбірек бейім болады. Алайда, ұйымдастырушылық психология туралы әдебиеттер бұл өзгерістерді баяу ашады, ал, жұмыс орнындағы тәжірибе әлі күнге дейін әке негізгі асыраушы, ал, анасы негізгі қамқоршы болатын отбасына бағытталған. Әрине, ата-аналардың қалауы мен ата-анаға деген көзқарас, қоғамдағы/жұмыс орнындағы күтулердің арасындағы айырмашылықтарды анықтау және жұмыстағы ер адамдар туралы терең идеяларға қарсы тұратын өзгерістерді көрсету үшін көп зерттеулер қажет.Бұл дәлел гендерлік теңдікті қолдайтын мүше мемлекеттердің деректерімен расталды, егер, бала күтімі бойынша демалыс сияқты саясат болса, әкелер үшін сақталған «алу немесе кету» бөлігін қамтымайды, қалған уақытқа икемділік және жалақыны ауыстыру деңгейі жоғары болған кезде, ер адамдарға қол жетімділік төмен болып қалады. Оның экономикалық және мәдени негізі бар. Жалғыз ата-аналарға ерлі-зайыптыларға қол жетімді барлық демалысты пайдалануға рұқсат етілуі керек.Мәдениет пен идеология адамдардың көзқарасына айтарлықтай әсер етеді. Жұмыс пен өмір арасындағы тепе-теңдік туралы пікірталастарда бұл аспектілерге аз көңіл бөлінеді. Мемлекет әлі күнге дейін жұмыс өмірінің тепе-теңдігін қамтамасыз ету мүмкіндіктерін жеткізуші ретінде танылса да, белгілі бір әлеуметтік қамсыздандыру режиміне сәйкес, саясатта ұлттық деңгейде айтарлықтай айырмашылықтар бар.1990-2008 жылдар аралығында WLB саясаты ЕО және ұлттық деңгейдегі жұмыспен қамту және әлеуметтік саясат бағытының ажырамас бөлігі болды. Мұндай саясат ересек қызметкердің үлгісі үшін дәстүрлі модельден еркек асыраушы мен әйел күтушіден ауысуға ықпал етті. Жұмыс пен жеке адам өмірі арасындағы тепе-теңдікті негіздеу негізінен туу көрсеткіштерін төмендету мәселесін және осыған байланысты, халықтың қартаюының демографиялық проблемасын шешуге бағытталған. Күн тәртібіндегі басқа мәселелерге балалардың кедейлігін азайту және әр түрлі жұмыс күшін басқару қажеттілігі жатады. Бүкіл Еуропада отбасылық тәжірибеде айтарлықтай айырмашылықтар бар, оның ішінде, бала күтімі механизмдері бар, олар тек жеке қалаулармен ғана емес, сонымен бірге, экономикалық және демографиялық сипаттамалармен, мемлекеттік және әлеуметтік саясатпен, қызметтермен, сондай-ақ, кең мәдени орталармен де анықталады.Отбасындағы гендерлік теңдіктің жоғарылауы, әрине, адам санының өсуіне, бала тууға оң әсер етеді. Жақында Италия мен Испаниядағы ақы төленбейтін күтім жұмыстарымен салыстырылатын мақалада Италияда әйелдерді жұмыспен қамту төмен болған кезде, аналардың жұмысы баланың дамуына зиянды деген жалпы пікір бар. Испанияда, бірақ, керісінше, «әке болудың» жаңа идеалы балаға қамқорлықты тек анасына ғана емес, сонымен бірге, баламен жеке қарым-қатынаста деп саналатын әкеге де жүктеуді білдіреді. Испандықтардың 80%-дан астамы әкелердің балаларға қамқорлық жасау қабілетімен келіседі, ал, испандықтардың көпшілігі аналардың жұмысы балаларға зиянды екендігімен келіспейді. Мемлекеттік саясат барлық әйелдер үшін немесе тек кейбір артықшылықты санаттар үшін гендерлік теңсіздікті азайта ала ма? Біздіңше, бұл жерде дәлелді қорытынды жасау үшін жынысты оқшауланған түрде қарастыруға болмайды, бірақ сынып пен нәсілге/этникалық топқа және олардың қиылыстарына сәйкес келеді. Саяси идеологиялар мен мемлекеттік және жеке секторлар арасындағы айырмашылықтар қарастырылуы керек.

Мемлекет басшысының биылғы Қазақстан халқына Жолдауынан көріп отырғанымыздай, қазіргі таңда біздің мемлекетімізде өзге де әлеуметтік-саяси мәселелермен бірге, гендерлік саясатқа аса көңіл аударылуда. Осыған орай, отбасылық саясат саласында республикамызда қандай жетістіктер болды және көкейкесті мәселелер бар ма, енді соған тоқталып өтейік. Гендерлік стратегия бағыттары іске асырылған жылдары отбасылық-неке қатынастарында тұрған ерлер мен әйелдердің құқықтары мен мүмкіндіктерінің кеңеюінде оң динамикаға қол жеткізілді. Отбасы міндеттерін еңбек қызметімен ұштастыру мүмкіндіктерін жасау мақсатында еңбек заңнамасында ата-аналардың икемді жұмыс түрлері мен бала күтімі бойынша демалыс алуға құқықтары туралы нормалар бекітілген. Сонымен қатар, әйелдердің, жүкті әйелдердің және баласы (балалары) бар әйелдердің еңбегін реттеу ерекшеліктерін бекітетін нормалар да пайда болды. Осыған орай, балалы отбасыларды қолдау бойынша қабылданған шаралар кешенінде мемлекет әлеуметтік жәрдемақылар мен көрсетілетін қызметтер арқылы қолдау көрсетеді. Әлеуметтік төлемдер ұсыну жүйесінде бала тууына және бір жасқа толғанға дейін бала күтіміне, мүгедек баланы тәрбиелеушілерге жәрдемақылар, 18 жасқа дейінгі балаларға арналған мемлекеттік жәрдемақы, көпбалалы аналар мен отбасылар үшін арнаулы мемлекеттік жәрдемақы қамтылған. 2008 жылы жүктілігіне және босануына, жаңа туған баланы (балаларды) асырап алуына байланысты табысынан айырылған жағдайда, сондай-ақ, бала 1 жасқа толғанға дейін оның күтімі бойынша міндетті әлеуметтік сақтандыру жүйесінен әлеуметтік төлемдер төлеу енгізілген. Балалардың отбасында тәрбиеленуіне жәрдем көрсету, бала асырап алушылар мен тәрбиелеушілерді материалдық тұрғыда ынталандыру мақсатында жетім балаларды асырап алушы азаматтарға біржолғы төлем-дер, жетім баланы немесе ата-анасының қамқорлығынсыз қалған баланы асырау үшін қорғаншыларға немесе қамқоршыларға арналған жәрдемақы, патронаттық тәрбие-леушілерге төлемдер беріледі. Шет мемлекеттердің дамуына жүргізілген талдаулар әлемде отбасылық және гендерлік саясат саласында бірыңғай әмбебап модельдің жоқ екенін көрсетті. Әрбір ел қалыптасқан мемлекеттік басқару, ұлттық ерекшеліктер мен мәдениет жүйесін ескере отырып, өзінің отбасылық және гендерлік саясатын қалыптастырып, жүзеге асырады. Мысалы, дамыған елдерде отбасын қорғау мәселелеріне ерекше көңіл бөлінетін отбасылық саясаттың үш моделі бөлініп көрсетіледі, олар – либералды, консервативтік және әлеуметтік-демократиялық. Отбасылық саясаттың консервативтік моделі шеңберінде үш тәсіл іске асырылады. «Белсенді» қолдау Бельгия мен Францияға тән (бір мезгілде бала күтімі бойынша, ұзақ мерзімді ақылы демалыстар және әр түрлі жастағы балаларға арналған қомақты ақшалай жәрдемақылар сияқты дамыған секторлар үйлесім тапқан). «Лимиттелген қолдау» тәсілі Германия мен Аустрияда кең таралған (жәрдемақылардың аз теңдестірілген схемасы және балалар күтімі бойынша мектепке дейінгі мекемелер желісі). «Отбасылық» тәсіл Италияға, Испанияға және Португалияға тән (отбасын әлеуметтік қолдау көрсеткіштері аз, жәрдемақы көлемі шамалы, бала күтімі бойынша демалыс салыстырмалы түрде ұзақ, бірақ ақы аз төленеді). Консервативтік модельді елдер полициямен, прокуратурамен, сотпен және дағдарыс орта-лықтарымен тығыз байланыс орнату арқылы, әйелдер мен балаларға қатысты зорлық-зомбылықтың профилактикасын белсенді түрде жүргізеді. Отбасылық саясаттың әлеуметтік-демократиялық моделі немесе скандинавиялық моделі мемлекет тарапынан табысқа әмбебап кепілдік берілген және бала күтімі бойынша қызмет көрсету жүйесі жоғары дамыған Дания, Норвегия, Швеция, Исландия және Финляндия сияқты елдерге тән. Мемлекет шығындарының негізгі бөлігі әлеуметтік мақсаттағы қажеттілігін қанағаттандыруға бағытталған. Ұлттық және жергілікті деңгейлердегі мемлекеттік басқару құрылымдарында әйелдер, отбасы, балалар, гендерлік теңдік мәселелері жөніндегі арнаулы уәкілетті органдар құрылған. Көріп отырғанымыздай, гендерлік саясат әр елде әрқилы жүзеге асады. Гендерлік саясатты қолдау мәселесі біздің еліміздеде бірінші орында тұрғандығы белгілі. Мемлекет басшысы биылғы халыққа Жолдауында бұл бағыттағы жұмыстардың әлі де жүйелі түрде жүргізіліп жатқандығын қаперге салды. Гендерлік саясаттың жүзеге асуын ілгерілету мақсатында, біздің ойымызша, алдағы уақытта әйел адамдарға заңмен қандайда бір жеңілдіктер қарастырылуы керек. Мысалы, аяғы ауыр әйел адамдар мен үш жасқа дейінгі балалары бар әйел адамдарға төрт күндік жұмыс күнін белгілеген дұрыс деп есептейміз. Сонымен қатар, ай сайынғы алатын жалақының мөлшері де бес күндік жұмыс жасайтын қызметкерлердің жалақысымен тең дәрежеде болуы керек. Сәйкесінше осы мәселені еңбек заңнамасының нормасымен бекіткен дұрыс. Осындай жағдайларда әйел адамдарға көмек көрсетілетін болса, еліміздің демографиялық тұрақтылығының басты бір кепілі – гендерлік саясаты да ілгерілей түседі деген ойдамыз.

Олжас КӘРІБАЕВ,

гуманитарлық ғылымдар магистрі,

Абай атындағы Қазақ Ұлттық педагогикалық

 университетінің оқытушысы