• Ел мұраты
• 26 Қаңтар, 2022

СЫБАЙЛАС ЖЕМҚОРЛЫҚТЫҢ САЯСИ СИПАТЫ

Соңғы жылдары Қазақстанның практик ғалымдары арасында сыбайлас жемқорлық мәселесін зерттеуге жаңаша көзқарас қалыптасып келеді. Өз еңбектерінде сыбайлас жемқорлық феноменін О.В. Шиян сияқты қазақстандық зерттеушілер талдады, оның жетекшілігімен мемлекеттік органдардағы сыбайлас жемқорлық деңгейін бағалау бойынша халық арасында, шағын және орта бизнес өкілдеріне бірқатар әлеуметтік сауалнамалар жүргізілді [1].

Сондай-ақ, бұған дейін М.М.Шибутовтың жетекшілігімен Қазақстан Республикасында  мемлекеттік деңгейде сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы баяндама дайындалған болатын. Бұл зерттеу азаматтық қоғамның ұстанымын көрсете алды және үкіметтік емес ұйымдар, сарапшылар мен азаматтық қоғамдастық тарапынан сыбайлас жемқорлық жағдайын көрсетті [2]. Кәсіпкерлер тарапынан сыбайлас жемқорлыққа арнайы шолу 2018 жылы «Атамекен» Ұлттық Кәсіпкерлер палатасының тапсырысы бойынша «Санж» зерттеу орталығымен жүргізілді. Осы зерттеуде бизнес субъектілерінің жекелеген салалардың, мемлекеттік органдардың өңірлік бөліністегі сыбайлас жемқорлық дәрежесін қабылдауы талданады, сондай-ақ сыбайлас жемқорлықтың төмендеуіне ықпал ете алатын шаралар тізімі келтіріледі [3]. Сондай-ақ, аталған зерттеу тобы Қазақстан Республикасының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігі жыл сайын жариялайтын 2016, 2017, 2018 және 2019 жылдардағы Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі ұлттық баяндамаларды талдады [4].

Сонымен қатар, «TALAP» қолданбалы зерттеулер орталығы Қазақстан Республикасындағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы бастамаларға кешенді шолу жүргізіп келеді. Мәселен, 2004 жылдан бастап 2019 жылға дейін Сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрестің Стамбул іс-қимыл жоспары, мемлекеттер тобының Сыбайлас жемқорлыққа қарсы баяндамасы (GRECO), Қазақстан Республикасының 2015-2025 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегиясы, бірқатар сыбайлас жемқорлыққа қарсы жобалар (арнайы мониторингтік топ, «Адалдық алаңы», «Адал жол», «Protecting buisness and investments», «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы сүйемелдеу»), сондай-ақ Қазақстанның түрлі рейтингтік агенттіктердегі халықаралық бағасы [5] зерттелді.

Тұтастай алғанда, Қазақстан Республикасы жүргізіп отырған сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат қазіргі уақытта уәкілетті органның – Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл агенттігінің қызметін жетілдіруге және рөлін күшейтуге, заңнаманы жетілдіруге, «Халық үніне құлақ асатын мемлекет» тұжырымдамасын іске асыруға, сыбайлас жемқорлықтың алдын алу жөніндегі кешенді талдау мен алдын алу шараларына, қоғамдық бақылауды күшейтуге және арнайы мониторингтік топтардың қызметіне негізделеді. Бұл ретте, Қазақстандағы сыбайлас жемқорлық феноменін зерттеуге сәйкес, сыбайлас жемқорлықты қабылдау деңгейінде айтарлықтай оң өзгерістерге және осы бағытта жүргізіліп жатқан елеулі жұмысқа қарамастан, құқық қорғау, сот, салық және кеден органдарының сыбайлас жемқорлық, жер қатынастары және Мемлекеттік сатып алу, білім беру және денсаулық сақтау мекемелеріндегі сыбайлас жемқорлық проблемасы бұрынғысынша өзекті болып қалуда.

Қазақстандағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бұрынғысынша Мемлекеттік басқарудың негізгі мәселелерінің бірі ретінде қала бергенімен алайда қазақстандық азаматтардың өмір сүру сапасын қанағаттануына теріс әсер етеді.

Соңғы жылдары Қазақстан Республикасының мемлекеттік билік органдары сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияны іс жүзінде іске асыру бойынша маңызды қадамдар жасады. Ең алдымен, сыбайлас жемқорлықты ұлттық қауіпсіздікке төнетін ең маңызды қатерлердің бірі ретінде ресми түрде таныды. Ал оны еңсеру – аса маңызды ұлттық басымдық болып саналғаны назар аудартады. Осылайша, мемлекеттік биліктің негізгі функцияларының бірі – бұл мәселені шешудегі саяси ерік-жігердің көрінісі жүзеге асырылды.

Қазақстанда мемлекеттік органдарды жемқор шенеуніктерден мұқият тазарту әлі де жалғасуда. Ол тіпті көзге көрінетін жемістерін де бере бастады. Осылайша, жаһандық бәсекеге қабілеттілік бойынша жылнамалар дайындаумен айналысатын Швейцария халықаралық менеджментті дамыту институтының деректері бойынша 2019 жылы Қазақстан «парақорлық және сыбайлас жемқорлық» көрсеткіші бойынша бүтін 10 тармаққа жақсарып, Оңтүстік Корея, Израиль, Испания және басқа да елдерді басып озып, 29-орынға ие болды. Сонымен қатар, саяси тәуекелдерді зерттеумен айналысатын американдық PRS Group ұйымының деректері бойынша Қазақстан сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл көрсеткіші бойынша небәрі бір жарым жылдың ішінде өз көрсеткіштерін екі есеге жақсартты.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі мемлекеттік стратегияны іске асыру шеңберінде маңызды құжаттар кешені қабылданды. Олардың ішінде Қазақстан Республикасының 2015-2025 жылдарға арналған қолданыстағы сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегиясы ерекше орын алады. Ол 10 жылдық кезеңге арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың негізгі бағыттарын айқындайды. Қабылданып жатқан шаралар Қазақстанға 2019 жылы Transparency International халықаралық ұйымы қалыптастырған сыбайлас жемқорлықты қабылдау көрсеткішін жақсартуға мүмкіндік берді.

Іс жүзінде бүгінгі таңдағы халықтың өмір сүру сапасын арттырудың негізін құрайтын барлық салалар көп немесе аз дәрежеде сыбайлас жемқорлықпен қамтылған. Сондай-ақ, бұл азаматтардың мемлекетке деген сенімін төмендетуге және болашаққа деген сенімділіктің болмауына әкеледі.

Сонымен қатар, ғалымдар арасында сыбайлас жемқорлықтың себептерін анықтауға, қабылданатын алдын алу шараларын негіздеуге және мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы тиімді саясатын қалыптастыруға бағытталған кешенді ғылыми зерттеулердің жоқтығы  да орын алып отыр. Таяудағы жылдары Қазақстан Республикасының 2015-2025 жылдарға арналған сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегиясының қолданылу мерзімінің аяқталуына байланысты жаңа бағдарламалық құжат әзірлеу талап етіледі. Осы орайда Қазақстан Республикасында азаматтардың өмір сүру сапасы мен әл-ауқатын арттыру және сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты жаңғыртудың негізгі аспектілерін талдауға бағытталған зерттеулер өзекті болып табылады және  ол елеулі қолданбалы мәнге ие.

Бүгінгі таңда елімізде осы бағыттағы істелген шаралар осы саладағы жағдайды біршама тұрақтандырғанымен, жағдайды түбегейлі жақсарту мүмкін болмай отыр. Бұл мемлекеттік сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты одан әрі жетілдіру және оны іске асырудың жекелеген бағыттарын нақтылау қажеттілігін көрсетеді.

Осыған байланысты ең маңызды проблема сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияны іске асыруда жүйеліліктің болмауы болып табылады. Қазақстан Республикасы Президентінің Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жүйелі болуға және тыныс-тіршіліктің барлық негізгі салаларын қамтуға тиіс деген ұстанымына қарамастан, іс жүзінде бұл қызмет айтарлықтай бытыраңқы сипатқа ие болып отыр. Оның үстіне, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл бұрынғысынша құқық қорғау органдарының құзыреті бола отырып, едәуір дәрежеде ведомстволық сипатқа ие болатыны анық, біздің ойымызша, бұл негізсіз, өйткені, құқық қорғау органдарының қызметі бірінші кезекте жасалған қылмысты немесе құқық бұзушылықты анықтауға және жолын кесуге, қылмысты, оның ішінде сыбайлас жемқорлық сипатындағы қылмысты тежеуге есептелген. Сыбайлас жемқорлық көріністерінің алдын алуға және профилактикасына процестік құралдар ішінара ғана әсер етеді. Міне, біздің ойымызша, сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегияны іске асыру нәтижелілігінің төмендігінің ең басты себебі осы.

Біздің пікірімізше, сыбайлас жемқорлыққа қарсы жүйелі іс-қимыл ведомстволық емес, атап айтқанда, осы саладағы мемлекеттік саясатты әзірлеу және іске асыру қажеттілігін көздейді. Сонымен қатар, мемлекеттік саясат – бұл билік үшін күрес қана емес, кейде саясаттанушылар анықтағандай, бұл жағдайда маңызды ұлттық басымдықты жүзеге асырудағы күрделі басқару практикасы. Мемлекеттік саясат деп құндылық мақсаттарының, мемлекеттік-басқарушылық шаралардың, шешімдер мен іс-қимылдардың, мемлекеттік-саяси шешімдерді (мемлекеттік билік қойған мақсаттар) іске асыру тәртібінің және мемлекеттік басқару жүйесінің жиынтығы түсініледі.

Осылайша, бұл үздіксіз басқару циклі, атап айтқанда, сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс - қимыл бойынша қарастырылып отырған проблемаға қатысты. Сыбайлас жемқорлықтың оған үнемі қарсы тұрусыз кеңейе және еліктей алатындығын ескере отырып, уақыт өте келе мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы функциясы оның негізгі міндеттерінің бірі ретінде бөлінуі керек. Яғни, әңгіме қысқа мерзімді жоспарда сыбайлас жемқорлықтың ауқымын азайтуға мүмкіндік беретін тетіктер құру, сондай-ақ мемлекеттің тұрақты жұмыс істейтін органикалық функциясы ретінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясатты әзірлеу және жүргізу қажеттігі туралы болып отыр. Бұл ретте осы функцияның тиімділігі көбінесе оны іске асыруға азаматтық қоғам құрылымдарының қаншалықты белсенді қатысатындығына байланысты болады. Сондықтан қазіргі қазақстандық саяси болмыста мемлекеттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы стратегиясы туралы емес, атап айтқанда мемлекеттің осы саладағы саясаты туралы сөз болуға тиіс. Бұл ретте сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясат өмірдің түрлі салаларында сыбайлас жемқорлықты туғызатын және қоректендіретін себептер мен жағдайларды жою немесе барынша азайту бойынша мемлекет пен қоғамның жан-жақты және дәйекті шараларын әзірлеуді және жүзеге асыруды қамтуға тиіс.

Сыбайлас жемқорлық жүйе екенін ескере отырып, онымен күресу үшін жүйені де қолдану қажет. Бұл сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимылдың мемлекеттік саясаты бір мақсатпен біріктірілген және оған қол жеткізуге ықпал ететін мемлекеттік, қоғамдық, саяси, кәсіби, шығармашылық және өзге де органдар мен ұйымдар өзара байланысты, өзара толықтыратын шаралар жүйесін қамтуға тиіс дегенді білдіреді.

Бұл бағыттағы саясаттың негізін ең алдымен нормативтік-құқықтық база құрауы тиіс. Заңнаманың жетілмегендігі сыбайлас жемқорлық үшін қоректік ортаны қалыптастыратыны белгілі. Іс жүзінде бұл көптеген заңнамалық актілердің сәйкессіздігіннен көрінеді. Отандық заңнаманың бірқатар салаларында, әсіресе әлеуметтік-экономикалық және қаржылық салалардағы құқықтық қатынастарға байланысты, «заңды» сыбайлас жемқорлық үшін «арнайы тесіктер де» жоқ емес. Мұның бәрі заңның осы немесе басқа ережесін екіұштылықпен түсіндіруге мүмкіндік береді. Заңды түсіндірудің кез-келген мүмкіндігі шенеуніктерге оны өз мүдделері үшін пайдалануға мұрсат береді. Ол нәтижесінде сыбайлас жемқорлық құбылысын тудырады. Сондықтан мұндай «тесіктері» бар заңнаманың «сыбайлас жемқорлық» – деп аталуы кездейсоқ емес. Ал мұндай заңнама өздігінен туындамайтыны анық, оны билік пен бизнестің тиісті өкілдері белсенді түрде қолдайды.

Бірқатар заңнамалық актілерде «құқылы», «мүмкін» - деген тұжырымдардың болуы да назар аударады, бұл вариативті шешім қабылдауға, сондай-ақ лауазымды тұлғаның маңызды мәселелерді жеке-дара шешу мүмкіндігін бекітуге мүмкіндік береді. Бұл жағдай күнделікті практикада сыбайлас жемқорлық көріністеріне де ықпал етеді.

Сонымен қатар, отандық заңнаманың маңызды мәселесі оның жүйесіздігінде болып  отыр деуге негіз бар. Біздің отандық заңнаманың өзі әртүрлі уақыт актілерінен тұрады. Атап айтқанда, жақында, өткен ғасырдың 90-жылдарының басында және тіпті кеңес заманында қабылданған. Олар концептуалды түрде әртүрлі әлеуметтік-экономикалық құқықтық қатынастарды реттейді. Сонымен қатар, заңнамалық актілер бір ережелерді белгілейді, ал заң актілері оларды бұрмалайды және түсіндіреді. Нормалардың сәйкес келмеуі, олардың сілтеме сипаты, бір-біріне қарама-қайшылық, оларды ерікті түрде түсіндіру мүмкіндігі және осылайша оның әр түрлі көріністерінде сыбайлас жемқорлық үшін қоректік орта жасайды.

Өткен жылдар ішінде бірқатар сыбайлас жемқорлыққа қарсы заңнамалық актілердің, оның ішінде «Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл туралы» базалық Заңның қабылдануына қарамастан, осы саладағы жағдай түбегейлі өзгерген жоқ және егер барлық отандық заңнаманы сыбайлас жемқорлық мәніне жүйелі түрде қайта қарау жүзеге асырылмаса, таяу болашақта да өзгермейтіні анық.

Сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл процесінде мемлекеттік қызметті ұйымдастыруға ерекше назар аударылуға тиіс. Оның басты себебі, дәл осы салада сыбайлас жемқорлық қатынастары практикасы барынша берік тамырланды. Соңғы жылдары ел Президентінің бастамасымен бірқатар шаралар қабылданды, бірақ олардың барлығы, заңнаманы қалыптастыру жағдайындағыдай, жартылай сипатқа ие болды. Сонымен қатар, талаптардың қатаңдығы мемлекеттік органдардың барлық өкілдеріне қатысты болмай отыр. Мемлекеттік қызметшілер үшін жариялы-құқықтық мәртебе белгілеу, сондай-ақ барлық жария лауазымды адамдардың мәртебесін егжей-тегжейлі реттеу осы саладағы қайта құрулардың аса маңызды бағыты болуға тиіс. Сонымен қатар, егер мемлекеттік биліктің барлық тармақтары мен институттарының, сондай-ақ азаматтық қоғамның сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі күш-жігерін шоғырландыру қамтамасыз етілмесе, мемлекеттік басқару жүйесіндегі ешқандай да өзгерістер оң нәтижеге әкелмейтіні анық.

Азаматтық қоғамның барлығына қатысты проблемаларды, оның ішінде мемлекеттік билік (жергілікті өзін-өзі басқару) органдары да, жеке сектор да ие болмайтын сыбайлас жемқорлық проблемаларын шешу үшін қажетті білімі мен байланыстары болуы мүмкін. Оның мүддесі үшін сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жүргізу керек, өйткені оның басты құрбаны – азаматтық қоғам. Билік орталықтан жергілікті басшыларға ауысқан кезде, әдетте, азаматтық қоғаммен тікелей байланыста болатын жергілікті деңгейдегі жаңа актерлер сыбайлас жемқорлық саласына тартыла бастайды. Осылайша, азаматтық қоғам жергілікті проблемаларды білудің арқасында, негізінен, жергілікті өзін-өзі басқару жүйесіндегі сыбайлас жемқорлықты анықтауға, бақылауға және жолын кесуге мүмкіндік алады. Өз кезегінде, бұл сыбайлас жемқорлыққа қарсы жалпыұлттық деңгейде күресу үшін қажетті жақсы жаттығу базасы болуы мүмкін. Әрине, бұл жөнінде ауыл әкімдерін таңдау құқығының биылғы пилоттық жобасын айтуға болады.

Ол үшін барлық шаралар кешенін қабылдау қажет. Біріншіден, біздің ойымызша, сыбайлас жемқорлыққа қарсы қызметке қатысатын азаматтық қоғам субъектілерінің Бүкілқазақстандық желісін құруда мемлекеттік қолдау қажет. Бұдан басқа, елдегі сыбайлас жемқорлық жағдайларын, практикасын және әдіснамасын қадағалайтын және олар алған ақпаратты тарататын қоғамдық ұйымдардың қызметі де қолдауды қажет етеді. Бұл сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл жөніндегі міндеттерді шешуде азаматтық қоғамның өзінің жауапкершілігін арттыру, сондай-ақ коньюнктуралық саяси мақсаттарға қол жеткізу, Қазақстанның халықаралық имиджіне нұқсан келтіру мүддесінде сыбайлас жемқорлыққа қарсы проблематиканы жосықсыз пайдалану жағдайларын болдырмау үшін қажет.

Осыған байланысты сыбайлас жемқорлыққа қарсы саясаттың маңызды бағыты қоғамдық пікірді, сыбайлас жемқорлықты қабылдауды өзгерту болуы тиіс. Осы мақсатта, біздің ойымызша, сыбайлас жемқорлықтың зақымдану дәрежесін және сыбайлас жемқорлық көріністерін қалай қабылдайтынын және бағалайтынын анықтау, сондай-ақ болашақта сыбайлас жемқорлыққа қарсы реформаның жетістіктерін салыстыруға болатын бастапқы нүктені табу үшін оның пайда болуының негізгі көздерін анықтау қажет. Бұл ретте статистиканың өзі, оның ішінде сыбайлас жемқорлықты қабылдау тұрғысынан алғанда, осы прогрестің сенімді көрсеткіші болып табылмайды. Өлшеудің ең жақсы түрі – бұл қоғамдық пікір. Ол туралы ел президенті Қ.К. Тоқаев  осы жылғы қыркүйектегі Халыққа Жолдауында баса айтты. Қарапайым адам өзінің қандай ортада өмір сүретінін жақсы біледі және айналасында не болып жатқанын нақты елестетеді. Сыбайлас жемқорлық, әсіресе төменгі деңгейде, әркімнің күнделікті өміріне тікелей әсер етеді. Сыбайлас жемқорлық оларға мемлекет пен жеке сектор ұсынатын және олар төлеген қызметтердің көлемі мен сапасына әсер еткен кезде қарапайым азаматтардың бұл мәселеге нақты көзқарасын білуге болады.

Бұл ретте сыбайлас жемқорлыққа қарсы шаралар қоғамның иммунитеті төмен болған шулы науқандарға ұқсамауы тиіс. Егер олар тұрақты сипатта болмаса және бүкіл қоғамның қолдауына ие болмаса, мұндай шаралар сәтті болмайды. Егер қарапайым азаматтар мен кәсіпкерлер мемлекеттік құрылымдарға кез-келген өтініш бойынша «сыйақы» талап етілсе, қоғамның сыбайлас жемқорлыққа деген көзқарасын өзгерту өте қиын болады.Адамдар сыбайлас жемқорлыққа байланысты проблемалардың маңыздылығын түсініп, онымен күресу үшін не істеуге болатынын көруі керек. Қоғамның сенім деңгейі бұл шаралардың қалай жүзеге асырылатынына және олардың мемлекеттік қызметшілердің және жалпы қоғамның мінез-құлқына қандай әсер ететініне байланысты. Осыған байланысты, қоғамда сыбайлас жемқорлыққа қатысты ерекше моральдық атмосфера құрмай, оны жою мақсатында осы саладағы кез-келген шаралар бастапқыда сәтсіздікке ұшырайтындығын түсіну өте маңызды. Бұны  бүгінгі күнгі шындық та растап отыр. Іске асырылған сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-шаралар кешенділігіне қарамастан, сыбайлас жемқорлық деңгейі төмендемейді, керісінше өседі. Осының бәрі Президенттің сыбайлас жемқорлыққа қарсы іс-қимыл саласындағы іске асырып жатқан бастамалары ел тұрғындарынан әлі жаппай қолдау таппағанын айғақтайды. Бір жағынан, қоғамның мемлекеттік органдардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы күресіне нәрестелік қатынасы айқын, ал екінші жағынан, сыбайлас жемқорлықты қарапайым құбылыс ретінде қабылдау айқын.

Бұл тұрғыдан алғанда азаматтардың сыбайлас жемқорлыққа қарсы дүниетанымын – сыбайлас жемқорлыққа қарсы этиканы қалыптастыру маңызды міндет болып табылады.Бұл ретте, мінез-құлықтың жалпыұлттық этикасының тиімді жүйесін қалыптастыруға азаматтық қоғамның барлық құрамдас бөліктері: жеке сектор, қоғамдық ұйымдар, дін қайраткерлері, баспасөз, кәсіби ұйымдар және, әрине, күн сайын сыбайлас жемқорлықтың салдарын бастан кешіретін қатардағы азаматтар мүдделі болуға тиіс екені анық.

Осылайша, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес саласындағы мемлекеттік саясат қажетті тетіктердің дамуын қамтамасыз ететін құқықтық, саяси, ұйымдастырушылық, техникалық және қаржылық іс-шараларды кешенді жүзеге асыруды көздеуге тиіс, оларды іске асыру сыбайлас жемқорлықтың ауқымды көріністеріне және онымен байланысты қылмыстың қоғамға қарсы іс-әрекеттеріне қарсы іс-қимыл саласындағы ахуалды түбегейлі өзгерту үшін елеулі алғышарттар жасауға мүмкіндік береді.

Сыбайлас жемқорлық бір мәнді ұғым болып табылмайды, оны қабылдау және өлшеу тәсілдері Қазақстан Республикасының жағдайларына қатысты қосымша зерделеуді талап етеді. Сонымен қатар, халықтың өмір сүру деңгейі, оның ағымдағы жағдайларға қанағаттану деңгейі объективті сандық және сапалық көрсеткіштермен де, субъективті қабылдаумен де өлшенеді.Айта кету керек, сыбайлас жемқорлық дамудың әлеуметтік-экономикалық көрсеткіштеріне кері әсер етеді және бұл корреляция біржақты ғана емес. Сыбайлас жемқорлық пен экономиканың өзара байланысы соншалықты айқын емес, ал кейбір жағдайларда сыбайлас жемқорлық көлеңкелі экономиканың төмендеуін ынталандыруы және әлсіз басқарудың кемшіліктерін жоюы мүмкін.

Жомарт Симтиков,

саяси ғылымдарының докторы

Абай атындағы ҚазҰПУ-нің кафедра меңгерушісі

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Мониторинг состояния коррупции в Республике Казахстан. 2019 год. - URL: http://tikazakhstan.org/wp-content/uploads/2019/10/MONITORING-SOSTOYANIYA-KORRUPTSII.pdf

2.Transparency Kazakhstan. (2018) Доклад о противодействии коррупции в Казахстане (взгляд гражданского общества). URL: http://tikazakhstan.org/wp-content/uploads/2018/05/Alternativnyj-doklad-poborbe-s-korruptsiej-Transparensi-Kazahstan.pdf

3.Национальная Палата предпринимателей Республики Казахстан «Атамекен». (2018) Специальный обзор по коррупции в Казахстане глазами предпринимателей. -URL: https://atameken.kz/uploads/content/files/Специальный обзор по коррупции — копия.pdf

4.Агентство Республики Казахстан по противодействию коррупции. – URL: https://www.gov.kz/memleket/entities/anticorruption/documents/1?lang=ru

5.United Nation. – URL: http://www.un.org/ru/documents/decl_conv/conventions/corruption.shtml