• Ұлттану
• 29 Сәуір, 2022

ФИЛОСОФИЯ МЕН ДІН БІР-БІРІНЕ ЖАУ МА?

Нұрлыбек ЖАНЫҚҰЛОВ,
Ондокуз Майыс Университеті, 
Философия және дін ғылымдары кафедрасы
Дін философиясы мамандығының докторанты 
 

Философияны дінмен не байланыстырады? Философия дінге жау ма? Дінге философиялық көзқараспен қарау, ой жүгірту дұрыс па? Дінде философия бар ма?  Осындай сұрақтар тарихтың әр кезеңінде өзектілігін жоймаған. Тіпті бүгінгі күнде де бұл тақырыпқа қатысты тартыстар мен дау-дамайлар тоқтаған емес.Ұсынылып отырған мақалада дін мен философия ұғымының мазмұны мен мағынасын ашып, феноменологиялық сипатын ғылыми таным шеңберінде талдауға тырыстық. Сондай-ақ, екі ғылым арасындағы сабақтастықты шығыстық және батыстық озық ойлы философтардың көзқарасы негізінде ортаға қойдық. Тарихи тұрғыдан көз жүгіртсек, ғасырлар бойы философия мен дін арасында бітпейтін мағынасыз тартыстар мен қақтығыстардың орын алып келгені әмбеге аян. Сондықтан философия мен дін құбылысының мәні мен болмыстық сипатын талдап, саралап түсіндіру, оның әлеуметтік-мәдени өмірдегі маңызы мен ролін айқындау бүгінгі қоғам үшін пайдалы болмақ. 
 

Адамды жан-жануар әлемінен айырып тұрған негізгі ерекшеліктерінің бірі, оның ақыл мен парасатқа ие болуы, ойланып жауапкершілікті сезіне алуы. Ақыл-есі сау, саналы адам баласы өмірге келген соң «Қайдан келдім, қайда барамын?» деген мәңгілік сұрақтың төңірегінде ойлана бастайды.Яғни, болмыс ретінде бар болуы мен өмір сүруінің мәні мен себебін іздей бастайды. Бұл сұрақты нақтылау мақсатында Иззетбегович былайша екі түрлі формада ортаға қояды. «Қалай өмір сүруім керек?» және «не үшін өмір сүруім керек?» Алғашқы сұрақ, бүкіл жануарлармен ортақ тұсымыз болған тәндік қажеттілектерімізбен байланысты. Ал екінші «не үшін?» деген сұрақ, біздің метафизикалық, діни және философиялық қырымызбен байланысты. Жеп-ішу, ұйықтау сынды табиғи қажеттіліктерден жоғары тұратын екінші «не үшін» деген сұрақ дін мен философияның өзегін құрайды.Себебі, Құдай мен рухтың өлімсіздігін басты тақырып еткен дін мен философия, адамның мақсатын бір ақиқатқа, бір түпнегізге қарай бағыттайды. Антикалық Грек философы Сократ: «Тамақ жеу үшін өмір сүрмеймін, өмір сүру үшін ғана тамақ жеймін», – дей келе адамның өмірдегі мақсатының тек тәндік ләззаттан тұрмайтындығын қуаттап, оның рухани қабатына баса назар аударған. Себебі адамның бойындағы ақыл, сана, ождан секілді құндылықтар Құдай тарапынан берілген үлкен сый, нығмет әрі аманат.Ол аманатты арқалаған адамзат, дүниеге жай үстірт қарап, жаратылыстан хикмет іздемей, мақсатсыз өтіп кетсе оның жануардан еш парқы қалмайды. Ізденбеген, толғанбаған адамның рухы құдайлық хикметті де cезбейді, өмірден мән де таппайды. Сондықтан Сократ «Толғандырмаған өмір, сүруге татымайды» дейді. Діни перспективадан қарайтын болсақ ең алғашқы жаралған Хз. Адамнан бастап, бүкіл адам баласының бойында ойлану, түсіну, түйсіну, тану, сезіну, ақылға салу сынды қасиеттердің бар екендігін көруге болады. Осы себепті тіршілік иелерінің ішінде адам баласына ауыр міндет пен жауапкершілік жүктелген.Нұриддин Топчуның сөзімен айтқанда «мына әлемнің жауапкершілігі адамның мойнына жүктелген. Бүкіл әлем адам үшін жаратылды - деген сөзді осы мәнде ұғынған дұрыс». Ендеше тақырыпқа терең кірместен бұрын философия мен дін ұғымының жалпы танымына тоқталып өтcек.

Философия / хикмет іздеу. Француз философы Жюль Лашелье, философия пәні бойынша ұстаздық қызмет атқаруға Парижден Тулуза қаласына жіберіледі. Алғашқы дәрісінде-ақ оқушының бірі «философия деген не?» деген сұрақты төтесінен қояды. Жюль Лашелье, бұл сұрақтың жауабын өзім де білмеймін - деп жауап береді. Философтың бұл сөзін естіген халық оны келеке етіп, мазаққа айналдырады. Алайда философтың айтқысы келгені мүлдем басқа болатын. Бәлкім, бұл сөзінің салмағы мен мәні басқалар күткеннен де ауыр, терең болатын. Ғалымның пікірінше пәлсапа жасау,өзгеге түсіндіріп бере алатын құбылыс емес. Математика, физика ғылымында сүйенетін белгілі бір формула, теорема, заңдылықтар бар, ал тарихта баяндап, түсіндіріп бере алатын оқиғалар желісі. Ал, философия бұлардан мүлдем бөлек. Философия тек білу емес, онымен өмір сүру өнері. Оны басқаға түсіндіру өте қиын. Осы тұста Румидің мына сөзі еске түседі: «Кейде үнсіздік, сөздің кедейлігінен емес, мағынаның тереңдігінен».

Осы тұрғыдан алғанда, философия, жұмбақ хикметтерге толы етіп көрсеткісі келетін әсемдікпен әрленген, көркем сөздермен өрнектелген, құпиясы ашылғалы тұрған бір ғылым емес. Философия осы түсініксіз, үнемі өзгеріп отыратын сипатымен басқа ғылым салаларынан ерекшеленіп тұрады. Философия кейде адамға суық тигендей жеңіл келеді. Кейде жүрек ұстамасы секілді шаншып өтеді. Ал, кейде оба ауруы секілді айықпас дертке айналады.Философия ғылымының анықтамасын бергенде, әртүрлі қиындықтарға тап болуымыздың негізгі себептердің бірі, оны танытқан ойшылдардың тарихи және әлеуметтік шарттарға байланысты әртүрлі көзқарастарда болуында. Ендеше  философтарды берген анықтамаларына сүйене отырып, ғылымдардың қайнар көзі саналатын философияның барынша танымын беруге тырысайық.

Философияның жалпы танымына тоқталсақ, философия адамның жаратылыс пен болмысты, ақиқатты тануға, білуге деген талпынысы. Басқаша айтар болсақ, еркін, рационалды және сыни ойлау өнері. Философияның негізгі ерекшеліктерінің бірі құбылысқа тұтас, бүтіндік аясында қарауы.Грекшеден аударғанда, философия сөзі «хикметке деген құштарлық, даналықты сүю» деген мағынаны білдіреді.Философияға «даналық ілімі»деген Аристотельдің пікірінше «даналық», принциптер мен ережелердің,себептердің нәтижесінен туындаған бақытпен сипатталады.Сөздің этимологиясына үңілсек, «philo-sophia»,б.з.б VI -шы ғасырда өмір сүрген Грек философы Пифагордың берген анықтамасы бойынша «даналықтың досы» деген мағынаны да береді.Дәл осы анықтаманы ХХ-шы ғасырда немістің белгілі философы Карл Ясперс те «Философияға кіріспе» атты еңбегінде қолданған болатын. Ясперстің пікірінше, философия жай ғана хикмет пен ғылымды меңгеру емес, оны іздеу,соңына түсу, жолда болу (ақиқат жолында болу). Осы орайда Пифагордың адам болмысына қатысты көзқарасын еске алсақ, философ адам баласын үш типке бөлген болатын. Біріншісі рахат пен ләззатты аңсайтындар, екіншісі нақты әрекетті (абстрактілі емес)сүйетіндер, ал үшіншісі хикметке құштар жандар. Ең соңғы типтегі адамды, даналық пен хикметті сүйетін философтың сипатына жатқызуға болады. Хикметке деген құштарлық, адамға мағыналы өмір сүруді үйретіп қана қоймай, болмыстардың мәні мен қайнарын танытып, оны ұлы ақиқатқа қарай жетелейді.

Философияның екінші бір мағынасы азаттыққа қол жеткізуді білдіреді. Ежелгі гректердің пайымдауынша «даналық» пен «азаттық» сөзінің арасында өте тығыз байланыс пен сабақтастық бар. Себебі адам, тану, білу арқылы жақсы мен жаманның, ізгілік пен зұлымдықтың аражігін ажыратып, ақиқатқа, азаттыққа қол жеткізеді. Сократтың “ешкім зұлымдық пен жамандықты біле тұра жасамайды, білімсіздіктен жасайды”деген сөзі осы мәнде айтылса керек (Сократтың бұл тұжырымы кейіннен көптеген ғалымдар тарапынан сынға ұшыраған. Білу мен оған амал жасау екі бөлек дүние, адам ұрлық пен ішімдіктің дұрыс емес екендігін білуі, оны жасамайды дегенді білдірмейді, біле тұра да жасай беруі мүмкін – дейді сынға алушы философтар. Алайда Сократтың тұжырымын қуаттайтын ғалымдардың пікірінше, шынайы білу, ақпаратты меңгеру емес, оны сезіну, көңілге бекіту, онымен өмір сүру. Егер біреу ұрлықтың теріс әрекет екендігін біле тұра жасаса, демек ол ұрлықтың не екендігін шынайы, толыққанды білмейді.  UğurKöksalOdabaş, “Eudaimonia’nın Sokratik Görünümü: Erdem Bilgidir ve Hiç Kimse Bilerek Kötülük Yapmaz”, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Mart 2019 23 (1): 93-102; s. 100.Тақырыптың ұғынықты болуы үшін практикалық өмірден мысал келтірсек, мысалы этикалық құндылықтарды, гуманизмді насихаттайтын бір азамат немесе заң қызметкері пара алуы мүмкін.Осы тұста заңды түрде мынадай ой келеді. Бұл кісілер құқықтық нормаларды, моральдық принциптерді бізден артық біледі, бұл қылмысты білместіктен жасады деу ақылға қонымсыз. Алайда Сократ бойынша бұл кісілер жай ғана теріс әрекеттер мен нормалардың ақпаратын ғана біледі, ол істің жауапкершілігі мен салмағын түсінбейді,білмейді. Өзіміздің қарапайым тілмен айтқанда ол әрекеттің заң алдында қылмыс, ар алдында ұят, дін алдында күнә екендігін сезінбейді – Авт.)

Ислам әлемінде де ойшылдар философия ғылымына қатысты өзіндік ой-пікірлері мен танымдарын бөлісіп кеткен. Белгілі философ әл-Кинди «Рисала фи Фалсафату-л-Ула» атты еңбегінде философияның 6 танымын атап өтеді.  Ойшылдын пікірінше философия 1)Хикметке деген махаббат, құштарлық, сүйіспеншілік 2)адамның күш-қауқары жеткенше Құдайдың әрекетіне (ізгі сипаттарына)ұқсауға тырысуы  3)Өлімді қалау (бұл тұжырымды бұрын Платон жасаған, философтың пікірінше пәлсапа жасау өлімге деген үлкен дайындық) 4) Өнер мен хикметтің ең биік шыңы 5)Адамның өзін-өзі тануы 6)Адамның қабілетіне қарай болмыстардың ақиқатын, мәндері мен себептерін тану.

Философия сөзінің «хикмат-и узманы (ең жоғарғы хикмет) таңдау», «хикметті сүю» сынды мағына беретіндігін қуаттаған Фараби, хикмет ұғымын философиямен паралелл көреді. Ғалымның пікірінше хикмет, шынайы болмысты тану, болмыстардың мәндері мен бар болу себептерін білу, бүкіл болмыстардың қайнары болған ең алғашқы себеп, кемел, абсолютті болмысты тану.Байқағанымыздай ислам ойлау жүйесінде «Философия» мен «хикмет» сөздері көбінесе бір мәнде қолданылған. Ислам философтарының басым көпшілігі әсіресе ІХ ғасырдың соңынан бастап, философия сөзінің орнына хикметті қолданғандығын көруге болады. Мысалы, ІХ ғасырда Кинди «Рисала фи Фалсафату-л-Ула» еңбегінде «философия» терминін қолданса, Ибн Сина «Хикмату-л-Машриқия», «Уйун әл-Хикмат» еңбегінде «философия» сөзінің орнына Құранда жиі кездесетін «хикмет» сөзін қолданған. Алайда бұл екі терминнің ішкі мәніне үңілер болсақ, екеуі де бір нәрсені, даналықты меңзейді.

Дін.Батыста жиі қолданылатын дін (religion) сөзі латынша «religio» түбірінен тарайды. Цицеронның пайымдауынша бұл сөз, «бір нәрсені жиі қайталау, бір нәрсені ынта-жігермен орындау» мағынасын білдіретін «religer» етістігінен туындайды. Жалпылама айтқанда, батыстың қолданысындағы дін сөзі «өзіңді Құдайға арнау, Құдаймен болу, діни рәсімдерге қатысу» сынды мағыналарды береді. Дін сөзінің «religare» түбірінен шыққандығын қуаттаған Лактанций, бұл сөздің «байлау, байлану, Құдайға байлану, Ұлы Құдіретке жалғану» сынды мағынаны беретіндігін алға тартады. Осыған ұқсас анықтаманы Августин берген. Оның пікірінше дін, құрмет пен қорқыныш арқылы адамның Құдайға жалғануы.

Дін сөзіне ислами тұрғыдан анықтама берсек, дін арапша «дин» түбірінен тарайды және «мойынсұну; жаза мен сыяпат; есеп-хисап, жағдай мен әдет;» сынды мағыналарды береді. Мұсылмандардың қасиетті жазбасы Құранда дін сөзіне қатысты 16 жерде «Дін Құдай үшін», «Құдайдың діні», «Ақиқат дін», «Хақ дін», 13 жерде  «дін күні» және 10 жерде  «дінде ықласты болу» мағыналарында қолданылған. Ендеше дінге феноменологиялық тұрғыдан анықтама берсек, «дін – адамның, барлық нәрсені бақылаушы, құдіретті күшке ие, мойынсұну мен ғибадатқа лайықты бір болмысқа немесе болмыстарға сенуі». Ал діннің психологиялық анықтамасына сүйенсек, дін, адамның өзін жалғыз сезінген сәтінде тылсым бір құдіретті күшпен байланысуы, сол сәтте сезінетін рухани күйі, діни тәжірибесі».

Байқағанымыздай әр сала дінге сипаттама бергенде, өз саласына қажетті бір құбылыс ретінде танытады. Бір психолог үшін дін «адамның жиі қайталанатын тәжірибесі», социолог үшін дін «әлеуметтік бір ұйым», кәләмші үшін дін «ақыл мен нақылды реттеуші бір жүйе». Яғни, әр сала дінді танытқанда өзінің ығына қарай тартқылайды. Белгілі болғандай дін, өте терең және кең ауқымды ұғым. Бір яхуди мен буддистің, бір мұсылман мен христианның дін танымының бірдей болуы мүмкін емес. Ендеше дінге қатысты батыстық және шығыстық ойлау жүйесінде ортаға шыққан көзқарастар мен тұжырымдарға қысқаша тоқталып өтсек. Діннің негізгі ерекшеліктеріне назар аударған батыстық ойшылдар дін турасында мынадай сипаттамалар мен анықтамаларды ұсынады. Иман мен тәжірибенің ахлақи, моральдық қырына баса назар аударған философтар, дінді, сыйласу, құрмет көрсету, дұрыс қарым-қатынас орнату сынды қағидалармен түсіндіреді. Бұл пікірді қуаттаушылардың бірі Кант (1724-1804) діннің құрғақ құлшылықтан, догмалықтан тұрмайтындығын алға тартты. Ғалымның пікірінше шынайы дін, адамның өзінің адами міндеттерін Құдайдың бұйрығындай көріп, ешқандай шартқа, ережеге, есепке тәуелді болмай бұлжытпай орындауы. Канттың пікірімен үндесетін ғалымның бірі Мэтью Арнолд (1822-1888) дін мен ахлақ арасында ешқандай қарама-қайшылықтың жоқ екендігін алға тарта отырып, дін мен ахлақты адамның практикалық өмірімен тығыз байланысты құбылыс ретінде танытады. Ал Карл Густав Юнг (1875-1961) «дін  адамдардың шексіз бақытқа кенелуі үшін пайғамбарлар арқылы Құдай тарапынан жіберілген заң – ережелердің жиынтығы» – анықтамасын береді. Дегенмен, бұл анықтамаларға сүйене отырып, бүкіл ғалымдар дін турасында позитив пікір қалдырған деп айта алмаймыз.Кейбір ғалымдар дінді қоғам өмірі үшін аса зиянды бір элемент ретінде көреді. Мысалы, Фрейд, дінді «адамзаттың обсессивті неврозы» – десе, Карл Маркс «дін – халықтың апиыны» – дейді.Карл Маркстің пікірінше дін, өзін-өзі іздеу жолында жүрген адамды санасынан айырады. Оның пікірінше адам, абстрактілі болмыс емес, қоғам мен мемлекеттің негізі. Сондықтан дінді қоғам өмірінен алып тастамай, адамдардың шынайы бақытқа қол жеткізуі мүмкін емес. Осыған ұқсас пікірді Бертран Рассел де ұсынады. Why I am not a Christian(Неліктен мен Христиан емеспін) атты еңбегінде философ, дінді балалардың рационалды ойлауына кедергі келтіретін жануар деп сипаттайды. Белгілі болғандай дін турасында ғалымдар арасында екі жақты көзқарас бар. Кез-келген құбылыстың негізгі функциясықоғам өмірінде дұрыс атқарылмаса немесе дұрыс танытылмаса мұндай пікірлердің ортаға шығуы табиғи жағдай. Сондықтан екі жақты көзқарастың да ерекше тұстарының астын сызып қойған абзал.

Қазіргі таңда дін тақырыбы қозғалғанда қоғамда, әсіресе секуляр ортада тартысқа түсетін мынадай сұрақтар легі бар. Құдай мен дін адам өміріне  қажет пе? Дін мен Құдай жоқтай өмір сүруге болмай ма? Мағыналы өмір сүруі үшін адам міндетті түрде бір құдіретті күшке сенуі керек пе? Әдеттегідей бұл сұраққа берілетін жауаптар, философтардың дүние танымына, көзқарастарына, сенім негіздеріне қарай екі түрлі болмақ. Мысалы, П.Куртз, дінсіз де адамның қалыпты өмірін сүре беретіндігін алға тартады. Әсіресе, атеист экзистенциалист, Марксист, секуляр гуманист, ғылыми позитивист, либералист, нигилист философтардың басым көпшілігі  осы пікірмен келіседі. Олардың пікірінше дін – адамның мистикалық ой-танымының бір өнімі. Оның нақты діңгегі жоқ. Сондықтан дін қоғам өмірі үшін түкке де қажеті жоқ.

Адамның еркіндігі мен мәнсіздікті байланыстырған Сартрдің пікірінше Құдай мен дін ұғымы адамдардың ерік, қалауын алып қана қоймай, олардың өмірінің мәнін қашырды. Себебі мән мен Құдай бір жерде бола алмайды. Дінге қатысты теріс пікір айтқан философтардың бірі Нищще, «Христиан діні күштілерге қарсы соғыс ашты. Oлардың ерік, қалауларына қол сұғып, бүкіл нәрсеге тыйым салды. Осылайша орынсыз кінә тағып, оларды қоғамнан алыстатты. Әрқашан әлсіздің жанынан табылды» – дейді. Алайда бұл көзқарастарды терістеп, күшті аргументтер ұсынған ойшыл, философтар да жоқ емес. Достоевский «Құдай жоқ болса бәріне рұқсат, жол ашық» – деп Құдайсыз өмірді, тіршілікті елестетудің мүмкін емес екендігін алға тартады. Себебі, дін, сенім, иман, пайғамбар, Құдай секілді сакралды ұғымдар рухани дағдарысқа ұшыраған қоғамды тығырықтан, қараңғылықтан алып шығуда маңызды роль атқарады. Кейбір материалист бағыттардың қоғамға қажетсіз деп таныған бұл ұғымдар үзілгелі тұрған үмітті жалғап, өлгелі тұрған рухты қайта тірілтеді.

Немістің белгілі ахлақфилософы Канттың пікірінше Құдай мен өлімнен кейінгі өмір (ахирет) түсінігі болмай ахлақи өмір салтанатын құру мүмкін емес.Ахлақи өмірде Құдайдың маңыздылығын алға тартқан бұл ойшылдардың пікірінше, мына өмірдегі адамдардың орнатқан заң-ережелері абсолютті әділдікті орнатуға жеткіліксіз. Әлемде қылмыскер залым да, қайырымды  жандар да қатар өмір сүруде. Егер дін болмаса, өлімнен кейінгі өмір жоқ болса, әділдік пен әділетсіздіктің арасында ешқандай айырмашылық қалмайды. Адамзат тарихының қай кезеңін алып қарасақ да  зұлымдық тоқтаған емес. Демек бұл әділетсіздіктердің есебін беретін, абсолюттік әділ бір соттың болуы шарт.

Философия мен діннің арақатынасы. Модерн ғылым тіршілік иелерінің ішінде адам баласын бойына біткен қасиеті мен қабілетіне орай екі типке бөледі. Бірінші типтегі адам, құрал жасаушы, зат ойлап табушы homo faber. Ал екінші типтегі адам, ойлануға бейім, пайымдаушы, ақылмен зерделеуші, сыни ойлай алатын саналы адам homo sapiens.Құрал жасаушы homo faber, құрал ойлап тауып қана қоймай, оны қоғамға қолдануды үйретеді және үнемі ол заттарды дамытып отырады. Бабил мұнарасы, Мысыр пирамидалары, зәулім сарайлар, храмдар мен мешіттер, кесенелер, адам өмірін жеңілдету мақсатында ойлап табылған заттар мен құралдар, ғылыми жаңалықтардың барлығы осы homo faber – дің өнімі. Ал homo sapiensөмірдің мәні мен жаратылыстың хикметін іздейді. Ең алғашқы адамнан бастап бүгінгі күнге дейін жеткен мистикалық, діни, философиялық, мәдени ізденістер мен еңбектердің барлығы осы саналы адамның, –homo sapiens–жемісі. Ойшылдар, пайғамбарлар, философтар осы топқа жатады. Белгілі болғандай ең алғашқы адамнан бастап бұл екі адам типі бірге паралелль өмір сүріп келеді. Бүкіл ғылыми-техникалық, теориялық жаңалықтар мен жетістіктер осы екі адам типінің жемісі. Дегенмен де адам танымына қатысты бұл сипаттамада адам болмысының мәні толық ашылмағандығын айта кеткен жөн. Себебі адам көп функционалды болмыс. Адамның ғылыми-техникалық затты ойлап табуы, оны пәлсапа жасай алмайды деген мағынаны бермейді.Адам екі қабілетке де ие болуы мүмкін. Алайда жоғарыда қозғалған homo sapiens танымы дін мен философияның мән-мағынасын ашуда маңызды роль атқармақ. Себебі, тіршілік иелерінің ішінде жалғыз адам баласы ақылын қолдана алатын, ойланып жауапкершілік сезіне алатын саналы болмыс. Адамды жан-жануарлардан айырып тұрған негізгі ерекшеліктерінің бірі де осы. Философия мен діннің маңыздылығы осы тұста көріне бастайды. Себебі, бұл екі ғылым саналы адамды ойлануға, ақылын қолдануға үгіттеп, рухани оянуына, кемелденуіне, өз шеңберінен тысқа шығуына жол ашады.

Дін мен философияның, уахи мен ақылдың арасында айырмашылықтар бар ма? Қазіргі батыстық ойлау жүйесінде, әсіресе ағартушылық кезеңнен кейінгі континенттік философияда ақылдың үстемдікке келуімен, дін, Құдай секілді абстрактілі теологиялық ұғымдар ақырындап қоғамдық санадан алыстатыла бастады.Бүкіл қоғамдық проблемалардың шешімінің тек қана ақыл мен ғылыми тәжірибеде екендігін қуаттайтын көзқарастардың ортаға шығуымен дінге деген сұраныс пен  қажеттіліктер төмендеді. Негізі бұл екі жақты шиеленістің шығуы табиғи заңдылық. Себебі, бірі сенімге, ал екіншісі дәлелге сүйенуде. Алайда Құдай, уахи, муғжиза секілді метафизикалық ұғымдарды ғылыми әдіс-тәсілге сүйеніп, белгілі бір құрылғымен дәлелдеу мүмкін емес. Сондықтан христиан философиясының негізін қалаушы теолог  Тертуллиан: (160-225)«Ақылға қонымсыз, абсурд болғаны үшін сенемін»  (Credoquiaabsurdum)  деді.Ал, Климент:(150-215)«түсіну үшін сенемін»(credo ut intelligam) дейді. Яғни, кейбір метафизикалық мәселелерді логикамен, рационализммен негіздеу өте қиын. XIX-шы ғасырда өмір сүрген философ Кьеркегор: «Иманды ақылдың өлшеміне салып, түсіндіру мүмкін емес. Себебі иманның көзі ақыл емес, адамның ерік-қалауы. Иман ету, тәуекелге бел буып, өз-өзіңді құздан тастау секілді» дейді.

Дегенмен бұл көзқарастарға сүйене отырып, ақыл мен дінді бірі-біріне қарама-қайшы ұғым деп айта алмаймыз. Cебебі, кәләм мен дін философиясы тарихында Құдай мен дінді ақылмен негіздеуге тырысқан ғалымдар мен ойшылдар өте көп. Бұл көзқарас бойынша, ақыл, керісінше адамды Құдайға алып баратын көпір іспеттес. Декарт, «мен ойлаймын, демек бармын» (Cogitoergosum) рационалистік қағидасында ақыл мен дінді/Құдайды бірі-біріне қарсы қоймайды. Керісінше философ, Құдай тарапынан түскен ақылдың сәулесімен адамның, өз шеңберінен тысқа шығып, азаттыққа қол жеткізетіндігін айтады.Бұл тұрғыдан алғанда, ақыл мен дін бірі-бірінен ажырамайтын феномен.Тіпті сену, Құдайға мойынсынудың өзі ақылдың әрекетінен туындайтын құбылыс. Себебі, адам баласы ақли қабілеттері арқылы жаратылыстың сырын,Құдайдың хикметін таниды. Бұл турасындаМатуриди, (333-944)Хз. Ибрахим пайғамбардың мысалын келтіре отырып, адамның уахисыз да таза ақылымен Құдайды таба алатын потенциалға ие екендігін тілге тиек етеді. Ендеше дін мен философияның арақатынасына қысқаша тоқталып өтсек.

Тақырыбы мен мақсаты бір философия мен дін ғылымының ұсынатын ақиқаты бір ме? Екі ғылым саласының ортақ тұстарының болуы оларды татуластыру үшін жеткілікті ме? Жалпы екі ғылым саласын татуластыру, үндестіру қажет пе? Ислам философиясы тарихында  алғаш рет дін мен философияны үндестіруге тырысқан философ әл-Киндидің пікірінше діннің де, философияның да көздеген мақсаты бір. Екеуі де бір ақиқатты сипаттайды, бір ақиқатты сөз етеді. Сондықтан екі ғылым саласының арасына шекара қою немесе біреуін қажетті деп танып, екіншісін ысырып тастау дұрыс пайым емес. Ойшылдың пайымдауынша философия мен дін екеуі де адамды мәнді өмір сүруге, бақытты болуға, Құдайды табуға жетелейді. Бірі, пайғамбарлар арқылы уахиға сүйенсе, енді бірі ойшылдардың тұжырымдарына, ақылға сүйенеді. Яғни, философ уахи мен ақылдың ұсынатын ақиқатының бір екендігін айтқысы келеді. Алайда Кинди екі ғылым саласына бірдей сипаттама бергенімен Пайғамбарлардың уахи жолымен алып келген деректің сенімдірек екендігін алға тартады және илаһи ғылымды, гуманитарлық ғылымдардан жоғары қояды.

Әл-Киндидің көзқарастарына жалпы анализ жасағанда «пәлсапа жасау» мен діндегі «Құдайдың мақлұқаттарына пікір қылу» түсінігін көркем түрде ұштастырғандығын көруге болады.   Философ өз сөзінде былай дейді, «адамдар, Құдайдың жаратқан әр бір мақлұқатына– ағаш, балық, жылан, құрт секілді майда жәндіктерден алып жануарларға дейін – зер салып, ойланып, олардан ғибрат алуы тиіс. Адам таза ақылын қолданған кезде ғана әрбір жаратылыстан Құдайдыңқұдіретін, жомарттығы мен шексіз шеберлігін көреді».Ислам әлемінде Киндимен бастау алған ақыл мен уахи, философия мен дін арақатынасына қатысты ізденістер, Аристотельден кейінгі «екінші ұстаз» атанған Фарабиде жалғасын тапқан. Фараби де Кинди секілді, дін мен философияны екі бөлек дербес ғылым ретінде қарастырмайды. Фарабидің пікірінше дін мен философияны бірі-бірінен өзгешелендіріп тұрған нәрсе, қолданған тілі ғана. Екі ғылымда екі түрлі тіл қолданылғанымен ішінде бір мән-мағына, бір ақиқат жатыр. Сонымен қатар екеуінің ақиқатқа алып баратын жолы мен әдісі басқа. Алайда екеуі де адамды бір түпнегізге жетелейді. Сайып келгенде, «дін мен философия» немесе «шариғат пен хикмет» Ибн Рушдтың тілімен айтқанда «бір анадан сүт емген егіз бауырлар».

Батыстық ойлау жүйесінде «дін философиясы» деген терминді алғащ қолданған ғалымның бірі Гегель, Кинди мен Фараби секілді дін мен философияны бірі-бірін толықтырушы алан ретінде танытады. Гегельдің пікірінше бұл екі саланың арасындағы айырмашылық, дін бүкіл адамзатқа ортақ болса, философия кейбір топтарға ғана. Философ бойынша идеал һәм шынайы философия, діннен бөлек ұғым емес. Себебі, пәлсапа жасау, Құдайға табыну деген сөз.

Қорыта айтқанда, дін мен философияның тілі мен әдісі бөлек болғанымен, екеуінің көздеген мақсаты бір нүктеде түйіседі. Ислам философтарының тілімен айтқанда екеуі де қоғамды «саадәтул-қусуә»-ға(ең жоғарғы бақытқа) жетелейді. Өкінішке орай қазіргі таңда нақылшылдыққа ұрынған кейбір топтар, пәлсапа жасауды кәпірдің ісі деп таниды. Ақыл мен логиканы жоққа шығаратын бұл топтар, бір тараптан философияны терістесе, бір тараптан өздері Құранның принциптеріне қайшы шығады. Себебі,ақылды қолдануға, ойлануға, пікір қылуға байланысты қасиетті жазбаның 700-ден астам жерінде ашық баяндалған. Ал, кейбір философтар дүниеге 2500-2600 жылдық тарихы бар философияның көзімен емес, ХІХ-ХХ ғасырда ортаға шыққан Марксизм, материализм, атеизм, позитивизм сынды бағыттардың көзімен қарап, дінді догмалықтан тұратын бір құбылыс ретінде таниды. Яғни, байқағанымыздай дін мен философия арасындағы шиеленіс пен мағынасыз тартыстар,шын мәнінде екі ғылым саласы арасында емес, дінді дұрыс танымайтын философ пен философияны қисық көретін нақылшы дін адамдарының арасында туындағандығын аңғаруға болады. Философиялық құндылықтар мен этикалық ізгіліктерді бойына сіңірген, діннің рухани нәрімен сусындаған жандар хикмет пен дінді ешқашан бір-біріне қарсы қоймайды. Себебі, екі ғылымның да мақсаты жауласу емес, бәлкім керісінше қоғамға бейбітшілік орнатып, адамдарды мәңгілік мәнге жалғауды мақсат етеді. Сайып келгенде, философия мен дін «бір ақиқаттың екі жүзі».