• Ел мұраты
  • 29 Маусым, 2022

ЖАҺАНДЫҚ ҮДЕРІСТЕР АЯСЫНДАҒЫ ҚАЗАҚСТАННЫҢ ТҰРАҚТЫ ДАМУЫ

Бағдар

 Ақан Бижанов,

  ҚР ҰҒА  корреспондент-мүшесі,

  саяси ғылымдарының докторы, профессор

 Қазіргі қазақстандық қоғам мәнмәтініндегі мемлекеттің тұрақты даму тұжырымдамасының даму серпіні қарқынды. Орнықты даму Тұжырымдамасы әлемдік қоғамдастық дамуының санқилы сатыларында әртүрлі түсіндірулер мен қарама-қайшылықтарға ие. Мысалы, белгілі бір кезеңде ол жаһандану идеяларына қарсы тұра бастады. Ресейлік зерттеуші Д.В.Ефременко тұрақты даму қарқыны 1990-шы жылдардың екінші жартысынан бастап жаһандану бағытымен ой-арнасы бәсекеге қабілетті бола бастады деген қорытындыға келді.

Қазіргі уақытта тұрақты даму ұғымының әртүрлі түсіндірмелері бар. Алғашқы баяндама 1987 жылы, яғни халықаралық қатынастардың биполярлық жүйесін сақтай отырып ұсынылғаны белгілі. Өз кезегінде тұрақты дамуға арналған саммиттер 1992 жылы (Рио-де-Жанейро) және 2002 жылы (Йоханнесбург) өтті. Яғни, бірінші саммит бір полярлықтың «сәті» жағдайында өтті, өйткені кезеңді Ч.Краутхаммер анықтайды.

 2012 жылғы маусымда өткен Рио + 20 дүниежүзілік саммиті халықаралық жүйенің АҚШ, ҚХР, Ресей және ЕО сияқты мемлекеттерге негізделген полиорталық жағына қарай елеулі жылжуымен байланысты болды.

Осыған байланысты жаһандық экономикалық өзгерістер жаһандық саяси өзгерістерге алып келетінін атап өткен жөн. Осылайша, болашақ әлемі ретінде қарастырылатын әлемнің саяси жүйесінің жалпы құрылымы ғана беріледі.

Сонымен бірге, өткен және қазіргі уақытта тұрақты даму тұжырымдамасын әзірлеу кезінде көптеген сыншылар болды. Мысалы, американдық зерттеуші, Стэнфорд университетінің профессоры Д.Виктор тұрақты даму тұжырымдамасының дағдарысы туралы идеяны ұстанады, оны дамумен емес, экономикалық және технологиялық өсуді сақтау және жасанды шектеумен анықтайды. Ол Тұжырымдаманың шамадан тыс экологизациясы болды деп санайды. Сол қатарда Павленко В. Б., Орехов А.А., Кара-Мурза  В.В. сияқты бірқатар ресейлік зерттеушілер бар. Тұжырымдамада Батыстың дамыған мемлекеттерінің мүдделерін алға жылжытуды Батыс елдері кейбір шектеулі елдердің мүдделерін қорғайтын құрал ретінде көреді .

Мұндай жағдайларда тұрақты даму тұжырымдамасының саяси аспектісін зерттеу қажеттілігі айқын.Қазіргі кезеңдегі тұрақты дамудың маңызды саяси мәселесі осындай және жеке мемлекеттің әлемдік тәртіптің тұрақтылығы күн тәртібінде.

Қазіргі қоғамның қолданыстағы тұжырымдамасы адамзатты «біркелкі емес өсу» құбылысынан қалай қорғауға болатындығы туралы сұраққа жауап бермейді. Мемлекеттер арасындағы күштердің «біркелкі емес өсуі» елдер арасында соғыстардың бас-талуына ықпал етеді, ал мемлекет ішіндегі кірістердің байлар мен кедейлер арасында біркелкі бөлінбеуі азаматтардың ішкі қақтығыстарына, елдердің жағдайын тұрақсыздандыруға әкеледі.

Осылайша, оң немесе басқа өзгерістерге неғұрлым тұрақты және сонымен бірге икемді көзқарас қалыптастыру қажеттілігі және соның нәтижесінде әділетті әлемдік тәртіп туындайды. Тұрақты даму тұжырымдамасының өзі саяси аспектілерді жетілдіруді және ашуды қажет етеді.

Саяси-қолданбалы деңгейде мәселе қазіргі саяси жүйе органикалық өсу мүмкіндіктерін неғұрлым тиімді іске асыруға мүмкіндік береді деп қаралады.

Осыған байланысты, тұрақты даму тұжырымдамасының саяси құрамдас бөлігі туралы айтатын болсақ, зерттеушілердің көпшілігі қазіргі уақытта әлемде осы концептуалды тұрғыда әртүрлі екпін жасайтын елдердің бірнеше блогы бар деп санайды. Бірінші блокқа, атап айтқанда, АҚШ, Жапония, Еуропалық Одақ кіреді. Екінші блок елдерінің мысалдары қарқынды дамып келе жатқан Қытай, Ресей, Үндістан, Бразилия. Үшінші тарапқа: Қазақстан, Белоруссия, Өзбекстан кіреді. Бірінші блоктың мемлекеттері оларға қол жетімді құралдармен жаһандық басқару мен жаһандық бейбітшілікті реттеудің саяси мәселелерін тұрақты даму тұжырымдамасынан алып тастауға тырысады. Еуропалық Одақ тұрақты даму мәселелерін негізінен халықаралық экологиялық режимдердің жазықтығына аударуға тырысады, бұл Киото хаттамасының идеясын алға тартады, оны жүзеге асыру үшін АҚШ пен Жапония ұстамдылық танытады.

Екінші блок елдері Тұрақты даму  стратегиясының саяси және өркениеттік аспектілеріне көбірек көңіл бөлуге тырысуда.

Үшінші блок елдері өркениетаралық диалог мәселелеріне ерекше назар аудара отырып, жаһандық тұрақтылыққа өз тәсілдерін ұсыну жолында, мемлекеттерді бөлетін  тұрақты дамуды жекелеген мәселелеріне назар аударуға ұмтылады.

Осы тұрғыдан алғанда, бүгінгі жағдайда әртүрлі тәсілдер мен тұрақты даму мәселелері бойынша бәсекелестік орын алады.

Дәстүрлі тұрақты даму модельдері ескірген. Дәстүрлі-модернистік даму моделі бүгінде Азия аймағында, ең алдымен ҚХР-да локализацияланған. Батыс әлемі «өзін-өзі қолдау» және дамуға жол беру идеясын қоспағанда, әлемдік дамудың жаңа мақсаттарын ұсынады.

Осы мәселелерге байланысты мемлекеттер мен халықтардың дамуын қамтамасыз ететін сапалы форматты қалыптастыру қажеттілігі туындайды.

2002 жылғы тамыз-қыркүйек аралығында Йонханнесбургте өткен дүниежүзілік жоғары деңгейдегі кездесуде қабылданған ОЖ негізі-іс-қимыл жоспары болып табылады. Онда  тұрақты дамудың ұлттық деңгейдегі басты міндеттері мен негізгі талаптары ойластырылған әлеуметтік-мәдени және экономикалық саясат, сондай-ақ қоршаған ортаны қорғау саласындағы саясат, демократиялық институттар, құқықтық тәртіп, сыбайлас жемқорлыққа қарсы күрес жөніндегі шаралар, гендерлік теңдікті қамтамасыз ету және инвес-тициялар үшін қолайлы жағдайлар жасау болып табылатыны атап көрсетіледі.  Тұрақты дамуға қол жеткізу үшін бейбітшілік, қауіпсіздік, төзімділік және адам құқықтары мен негізгі бостандықтарды, оның ішінде даму құқығын, сондай-ақ мәдени әртүрлілікті құрметтеудің маңызы зор екендігі атап өтілді.

Мемлекет өз міндеттемелерін сараптап, талдай келе, ел өмірінің түрлі бағыттары бо-йынша өз іс-қимыл жоспарларын әзірледі және соны іске асыруда.

Мысалы, 2006 жылы ел Президентінің Жарлығымен Қазақстан Республикасының 2006-2024 жылдарға арналған орнықты дамуға көшу Тұжырымдамасы қабылданды, онда «елдің орнықты дамуы – бұл ұрпақтан-ұрпаққа тұрақты түрде қоғамдық байлықтың, табиғи капиталдың, мәдени мұраның және қоғам өмірі деңгейінің өсуін қамтамасыз ететін жағдайлардың, факторлардың, құралдардың жиынтығы»деп атап көрсетіледі.

Осы  құжатта тұрақты дамудың негізгі компоненттері саяси, әлеуметтік, мәдени, экономикалық және экологиялық тұрақтылық болып табылады.

Бүгінгі күннің уақыты мен нақтылығы, қазіргі заманның сын-қатерлері елдер мен халықтардың даму критерийлерін әзірлеуде жаңа тәсілдерді талап етеді.

Тұрақты даму және тұрақтылық – Қазақстан жолының негізі екені даусыз. Бүгінгі таңда ел 2022 жылғы қаңтардағы оқиғаның салдарын бас-тан кешуде, бұл елдің әлеуметтік-экономикалық және жарты ғасырлық өмірінің барлық салаларына айтарлықтай әсер етті.  Бұл оқиғалар азаматтардың әл-ауқатын қамтамасыз етудің әлеуметтік тұрақтылық пен елдің тұрақты дамуының негізі үшін аса маңызды екенін тағы да көрсетті. Ол қоғамның ерекше тұтастығын береді және экономиканың, саясаттың және мәдени өмірдің тұрақтылығына тікелей әсер етеді. Осылайша, әлеуметтік тұрақтылық адамдардың қажеттіліктерін қанағаттандыру, олардың мүдделерін іске асыру кезінде қалыптасады.

Осыған байланысты бүгінгі күннің шындығы қазақстандық қоғам мен мемлекет дамуының бірқатар маңызды бағыттарын анықтады, оларға ерекше назар аудару қажет. Бұл әлеуметтік теңдік, мемлекет пен қоғамның әлеуметтік жауапкершілігі, адам капиталына инвестициялар, халықтың әлеуметтік осал топтарын қолдау мәселелері; азаматтардың жұмыспен және тұрақты табыспен қамтылуы, әлеуметтік игіліктердің (тұрғын үй, білім беру, денсаулық сақтау, мәдениет) қолжетімділігі мен сапасы, әрбір азаматтың қауіпсіздігін қамтамасыз ету мәселелері.

Алдағы жылдары әлеуметтік тұрақтылықты және тиісінше мемлекеттің орнықты дамуын қамтамасыз етуде маңызды рөл атқаратын шағын және орта бизнесті дамыту, орта тапты қалыптастыру жөнінде түбегейлі шаралар қабылдау міндеті тұр.

Бүгінгі таңда қоғамның тұрақты даму мәселелерін қарастыра отырып, мемлекет, бизнес және қызметкерлердің ынтымақтастық, серіктестік, туындаған қақтығыстарды өркениетті түрде шешу, келіссөздер, ымыраға келу және консенсус арқылы әлеуметтік әлемге қол жеткізу сияқты маңызды қасиетті елемеуге болмайды.

Осыған байланысты трипартизм тетігі маңызды – кәсіподақтар, мемлекеттік шенеуніктер жанындағы Жұмыс берушілер арасындағы келіссөздердің заңды түрде белгіленген процедурасы, сондай-ақ компаниялардың қоғам өмірін жақсартуға және қоршаған ортаны қорғауға қатысуға ерікті түрде шешім қабылдағанын білдіретін корпоративтік және әлеуметтік жауапкершілік. Соңғы жылдары азаматтық қоғамның қатысуымен мемлекет тарапынан қолдау мен ықпал етуді талап ететін әлеуметтік әріптестіктің жаңа жүйесі кеңінен таралуда.

Мемлекеттің тұрақты дамуында мәдени, рухани мәселелер экономикалық, материалдық тәртіп мәселелеріне қарағанда маңызы аз болатын Мемлекеттілігіміздің даму кезеңінде материалдық емес факторға да маңызды рөл беріледі. Осыған байланысты уақыт сын-тегеуріндері ұлт бірлігін, қоғамдық келісімді нығайтуға, қазақстандық патриотизмді тәрбиелеуге бағдарланған әлеуметтік-мәдени саланы қалыптастыру, сондай-ақ ел этностарының сан алуандық мәдениеті мен рухани дәстүрлерінің энергиясына негізделген қазақстандық мәдени кодты дамыту проблемаларын өзекті ете түседі.

2021 жылдың басындағы жағдай көрсеткендей, еліміздегі әрбір азаматтың саяси кемелденуіне, патриотизміне және жауапкершілігіне қазақстандық қоғамның тұрақты даму процесі қаншалықты табысты болатынына және онда әлеуметтік бәтуаластықтың сақталуына байланысты.

Бүгінде елімізде қазіргі заманның сын-қатерлеріне жауап ретінде тәуелсіз мемлекеттілікті нығайту бойынша шаралар белсенді түрде қабылдануда. Бұған ел Президенті Қ.Тоқаевтың Республика Конституциясына өзгерістер мен толықтырулар енгізу бойынша референдум өткізу бастамасы, оның құқықтық базасы, қоғамдық тұрақтылық пен қазақстандық мемлекеттің тұрақты дамуын қамтамасыз етудің іргетасы айқын мысал бола алады.

Қорыта келе,  Мемлекет басшысы Қазақстан халқына  өзінің Жолдауында бүгінгі күннің маңызды міндеті – мемлекет пен қоғамның тыныс-тіршілігінің барлық салаларының тұрақтылығы мен орнықты дамуын қамтамасыз ету екенін атап өтті. Айта кету керек, саяси және философиялық тұрғыдан алғанда, бұл санаттар өзара байланысты және қарама-қайшы анықтамалар болып табылады. Өйткені тұрақтылық қазіргі әлеуметтік қатынастарды сақтауды білдірмейді, керісінше тұрақсыздыққа қауіп төндіретін тоқырау мен құлдырауды болдырмау үшін олардың әрі қарай тұрақты дамуын болжайды. Сонымен қатар, тұрақтылық жүйенің тұрақты күйін сипаттайды, бұл оның құрылымы мен негізгі сапалық параметрлерін сақтай отырып, сыртқы және ішкі әсер ету жағдайында тиімді жұмыс істеуге және дамуға мүмкіндік береді, яғни олар өзара байланысты және өзара тәуелді.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1.Ефременко Д.В. Жаһандық дамудың саяси проблемалары контекстіндегі экополитологияның пәндік аймағының пайда болуы және эволюциясы: Автореферат дис. докт. полит. ғылым – М.2012. – 10 c.;

2. Павленко В. Б. Тұрақты даму мифтері, жаһандық жылыну немесе жаһандық төңкеріс? – М: ОЦ. 2011 – 944 c.;

3.  Хаас Р. Биполярлық әлемнің дәуірі. // Ресей жаһандық саясатта. – 2007. – №4 – С. 15-25;

4.  Қазақстан Республикасының орнықты дамуға көшуінің 2006-2024 жылдарға арналған тұжырымдамасы, Қазақстан Рес-публикасы Президентінің 2006 жылғы Жарлығы; [Электрондық ресурс] URL https://adilet.zan.kz/rus/docs/T060000216_ (өтініш беру күні: 28.01.2022).

*Бұл мақала ҚР БҒМ ҒК зерттеу және қаржыландыру шеңберінде  (ОR 11465461 «Қазақстанның Тұрақты Даму стратегиясы контекстінде қоғам мәдениеті мен құндылықтарын зерттеу») тұрғысында дайындалған.

1995 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз