• Еркін ой мінбері
  • 30 Тамыз, 2022

ШЫНДЫҚ БАР ДА, ШЫҒАРМА БАР

Айналамыз тола шындық. Атқан таң, батқан күн, созылған тау, көсілген дала, жөңкіген өзен, жаңа туған сәби, еңкейген қарт... бәрі, бәрі шындық. Оның бәрін жұрт күнделікті көріп жүр, сезіп жүр, біліп жүр. Оларды қайталап айтып, ол олай болады, бұл былай болады деп түсіндірмек болсақ, онымызға жұрт күлген болар еді. Расында да, таң шығыстан атады, өзен таудан басталады, бұлт аспанда жүзеді деудің өзі: сиыр бұзау туады деген сияқты ерсі естілмей ме?! Мұның бәрі адам-ата жаралғаннан бергі мәлім құбылыстар. Оны кәрі де, жас та біледі.

Сондай ап-анық жайларды қанша қайталап жатсаң да, жұртты мезі қылмайтын, қайта оны бірінші рет естігендей құлақ түрдіріп, ден қоя тыңдатып, таңдантып, тамсантып жіберетін бір құдірет бар. Оның аты – шығарма. (Мейлі ол өлең бе, әңгіме ме, пьеса ма – бәрібір. Ал біздің әңгіме қылмағымыз өлең болғандықтан, өлеңдік шығармаларды ғана алмақпыз). Шығарманың шығармашылығы, яғни бұл жерде, өлеңнің өлеңдігі сол, ол әрқашан да жұрттың көріп жүргенінен көрмегенін тауып, біліп жүргенінен білмегенін тауып, сезіп жүргенінен сезбегенін тауып, оны көрсетеді, білдіреді, сездіреді. В.Маяковскийдің: «Поэзия вся езда незнаемое» деуі де сондықтан болу керек.

Әдебиеттің арғы-бергі өкілдерінің шығармаларын алып қарасақ, бұған мысал көп. Мәселен: Түн. Көкте жаңа туған ай тұр. Оның суға түскен сәулесі дір-дір қағады. Ауыл сырты – жыра. Онан тасыған өзеннің гүрілдеген даусы естіледі. Ағаштар – жап-жасыл. Жер-жаһан көкпеңбек. Кәдімгі, жан саясы – жаз. Кез келгеннің, мұнда тұрған не бар деуі мүмкін. Шынында да, мұнда ештеңе тұрған жоқ.

Талай келіп, талай кетіп жатқан кәдімгі көп жаздың бірі. Ал сол жаз, ақынның көзіне ілігіп, тіліне оралғанда қалай түлеп кетеді десеңізші:

Желсіз түнде жарық ай,

Сәулесі суда дірілдеп,

Ауылдың жаны терең сай,

Тасыған өзен гүрілдеп.

Қалың ағаш жапырағы

Сыбырласып өзді-өзі,

Көрінбей жердің, топырағы,

Құлпырған жасыл жер жүзі.

                                                 (Абай)

Бұрын мұндай түнді көрмеген сияқтысыз. Бұрын мұндай түнді білмегендейсіз. Анау ай, анау су, анау сай да – сізге таңсық сияқты. Өлеңді қайта-қайта оқисыз. «Ауылдың жаны терең сай» деп жан жүрегіңіз әндетіп жүре береді. Жапырағы жайқалған қалың ағаш. Топырағы көрінбей қалған жер беті...

Жаздың айлы түнін айнытпай берудің бұдан артық жолы жоқ. Алған әсер қандай?! Ол әсердің қандай әсер екенін айтып берудің өзі қиын. Сондықтан да В.Белинский: «Нағыз өлеңнің мазмұнын баяндап айтып беру қиын, мүмкін емес. Оны тек қана оқып, ұғынуға болады» деген болатын.

Ал осы өлеңдегі мына бір жалғыз жолға қараңыздаршы:

Көрінбей жердің топырағы.

Осы қатарда, тіркесте қанша күш жатыр, қанша қуат жатыр. Қаншама суреткерлік жатыр. Басқа біреуіміз болсақ: «Жаз шықты, жер көгерді», ең асып кеткенде: «жер беті жап-жасыл боп құлпырып кетті» дер едік. Ал нағыз ақын, қас суреткер олай демейді: «Көрінбей жердің топырағы» дейді. Мұны тек ақын, ақынның ақыны ғана айта алуы мүмкін.

Александр Пушкиннің:

«Я помню чудное мгновение,

Предо  мною явилась ты» – деген екі жолында да құштарлықтың қуатты серпіні, үлкен дарынның қолмен қойғандай, нақпа-нақ дәлдігі, қолмен болат баған игендей мүмкіншілігі тұр. Жалынды жастық шақты әркім-ақ басынан өткеріп жатыр.

Жоқ, онда ол өлең болмас еді ғой. Махамбет бұл өкінішін, ішін күйдіріп бара жатқан өкінішін тыңдаушысына дәл жеткізу үшін мынадай жолдар іздеп, тіркестер табады:

Алғашқы алған арудың,

Ақша бетін солдырмай,

Ата менен ананы

Қайғыменен қатырмай,

Әлпешті ұлың жат болмай,

Шайған жалғыз малтаның

Сатқанда суы ат болмай,

Бұзбай құлан пісірмей,

Мұз үстіне от жақпай,

Қапыда қалған қасқамын.

Күйдіргенде көзден жас шығарар өкініштің бұдан асқан зарын кездестіру қиын-ақ. Ақынның алау тіліне ұшыраған күйініш дерті лап етіп жалынға айналғанда, жүзіңізді анадайдан шарпып өтеді. Мұндайда Расул Ғамзатовтың: «Мен, не күйінбей, не сүйінбей тұрып жақсы өлең жазуға болады деушілерді түсінбеймін» деген сөзі еріксіз еске түседі.

Жыр топаны Ілиястың «Жетісу суреттерінен» бастап, бар поэмаларын алыңыз. Ақын жанарына ілігіп, ақын ойына оралған кез келген шындықтың бойына қан тарап, кеудесіне жан бітіп кеткенін өзіңіз де аңғармай қаласыз. Мәселен, тауға шыққаныңызда төбеңізде тас сылдырлатып жүрген аюды байқасаңыз, қандай сасар едіңіз. Ақын мұны:

«Үстіңнен аю тасты сылдырлатса,

Самайдан ішкен қымыз шығар шып-шып».

Кәдімгі, «қорқасың» деген сөз бен бұл екі жол өлеңнің айырмашылығы аспан мен жердей емес пе?! Немесе «Күй» поэмасындағы мына шумақтарға құлақ асыңызшы.

Молықпай қобызшы: «Кәне, балам, әпер қобыз!» дегеннен кейінгі жай мынау:

Қыңқылдап қыл күшігі қыңсылады,

Жә, әлде танысқан қыз сыңсығаны.

Жүректің қылмен қабат шегін шерткен

Саусақтың ыршығаны, шымшығаны...

Тоңқалаң топ басынан асқан тұмақ,

«Бәлі» деп бас тұқырған төмен құлап.

Бой балқып, ой өрістеп, жаның жусап,

Күзетте қалған жалғыз сергек құлақ...

Міне, ес жидырмас бұл тасқынның аяғы қайда соғары белгісіз. Ә деп басталғанда жұла тартып сүйрей жөнелген асау арын сіздің еркіңізді біржолата билеп алады. Ескексіз қайыққа мінген кісідей соғар екен деп, жыр соңын күтесіз де отырасыз...

Қобызшы өнерін, қобыз құдыретін ақын осылай суреттейді. Бұл әсерді басқа сөзбен айтып жеткізу қиын. Жерден қуат алған Антей сияқты, шындыққа табан тіреген дарынды өнердің кейде осылай толассыз туындап, бұрқырап, сарқырап, ақ көбік аспанға атылатын шақтары да болады.

Басын оқи бастағанда, аяғы немен, қалай бітетінін аңғартып, шолақтың құйрығындай шолтаң ете қалатын өлең – өлең емес деп сондықтан айтамыз. Бір тұсынан көз тастасаң, арғы басы көрініп тұратын тау – тау ма? Бір шетінде тұрып көз жіберсең, ол шетін көрсеткен дала – дала ма?!

Ақын Өтежан Нұрғалиевтің мынадай екі жол өлеңі бар:

Жол ұзақ, доңғалақтар, доңғалашы,

Қазақтың жеткізбейді кең даласы.

Былай қарасақ, пәлен дейтін артықша ештеңесі де жоқ тәрізді. Жол ұзақ, қазақтың жері – кең. Мұны жұрт бұрыннан да білетін сияқты.

Ал, үңіліп қарасақ, осы қарапайым сөздер, ұғымдар, тіркестер тасасында, ақыннан басқа (дәл бұл жерде, осы ақыннан басқа) ешкімнің қолынан келмейтін құпия бір күш, ұстатпас сиқыр жатыр...

Орыс ақындарының бірі – Василий Федеров бір  өлеңінде:

«Может быть я единственный умеющий любить», – дейді.

Мен ғашық болдым, күйдім-жандым десе ғой, бұдан әлдеқайда кем соққан болар еді. Жоқ. Ақын олай демейді. Ақын «жөндеп ғашық боп, жөндеп сүйе білетін жалғыз мен болуым да мүмкін» деген жолдармен бойын жайлап бара жатқан сезім өртін алдыңызға  жарқ еткізіп бір-ақ ашып тастайды.

Үлкенді-кішілі ақындардың шығармаларынан алынған бұл мысалдардың өзі-ақ, шындық пен шығарманың бір-бірінен қаншалықты айырмашылығы барын көрсетіп жатыр. Шындық – бір үйілген топырақ болса шығарма – сол топырақтан соғылатын сұлу сарай.

Жылтырағанның бәрі алтын емес деген сияқты, ақ пен қараны айыруға әлі келіп, екі жердегі екінің төрт екенін білген дүниенің бәрін өлең дей беру дұрыс емес. Тіпті, тәп-тәуір көрінген кейбір өлеңдердің бойында поэзиялық қасиеттің бір түйірі де болмауы мүмкін. Үй салу үшін құрал-сайман, бояу-сыр, архитектуралық шеберлік, орнымен төгілген тер керек болатыны сияқты, өлең жазу үшін де дарын, қуат, икемділік, ыңғайы барлық қажет. Соңғы кездері, мәселенің осы жағын ескере бермей бара жатқан сияқтымыз. Мұның себебін іздесек, ұлылардың біріне жүгінбеске болмайды. В.Маяковский: «Надо браться за перо только тогда, когда нет иного способа говорить, кроме стиха» дейді. Әрқайсымыз, өлең жазар алдында мұны да бір ойланып көрейікші. Сол өлеңді жазуға тиіс пе екенбіз, тиіс емес пе екенбіз?!

Әсем Мамежанова,

әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,

Филология факультетінің

2-курс магистранты

1345 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз