• Тарих толқынында
• 31 Тамыз, 2022

КЕМЕЛ ОЙДЫҢ ИЕСІ

Сыр өңіріне аты мәлім Торғай датқа мен би, болыс Шоқайдың шаңырағында дүниеге келген, тәрбиенің темірқазығы – отбасындағы ұлттық өнегені еркін көріп өскен, сол кездегі Қазақстанның оңтүстігіне аты мәлім Перовск училищесі мен Ташкенттің сегіз жылдық ерлер гимназиясын бітірген, бас аяғы 6-7 жыл, арасында Императорлық Санкт-Петербург университетіндегі оқуы бар Ресейдің орталығында болып, берісі Ресейдің, арысы Батыстың білім бұлағынан сусындаған, шынайы саяси әлеуметтік өмірде шыңдалған, жиырма жылдан астам рахатынан қиыншылығы мол шет елде, жат жерде болып, саяси қызмет үстінде сан түрлі талай қайраткерлермен  қарым-қатынасқа түсіп,  кейде әділеттілік үшін айтысқа да барған, көзбен көргені де, ойға түйгені де мол Мұстафа Шоқай Еуропаның нақ ортасы – Францияда түркі тектес эмигранттардың кемел көсемі ғана емес,  түйінді сөздің шешені де болған еді.

Бұған ұлы тұлғаның  Кеңес үкіметінің ұлттық саясаты, Түркістанның азаттығы үшін күрес, тәуелсіздіктің мәні мен мазмұны, оған жетудің амалдары мен жолдары, ұлттық мемлекет құру, қоғамдағы саяси қайраткерлер мен зиялы қауымның орны, оларға қойылатын талап-тілектер, т.б. тақырыптарды қамтыған, жинақтағанда көлемі бір баспа табақтан асып түсетін саяси-әлеуметтік ой тұжырымдары мен нақыл сөздері толық дәлел бола алады. 

Талай ғасыр жақын көршілерімен кейде шабысып, кейде табысып келген Ұлы дала тұрғындары ХIХ  ғасырдың екінші жартысында түгелдей Ресей империясының  ота-рына айналып, еркіндік пен азаттық арман мен қиялға айналды. Содан ХVIII ғасырдан басталған отарлық саясатқа қарсы талай халықты соңына ерткен көтерілістер мен түрлі қозғалыстар болды. Бірақ олардың ешқайсысы азаттық үшін күрестің амал-тәсілдері мен түпкі мақсатын айқындай алмады. Тек ХХ ғасырдың басында саяси сахнаға шыққан Алаш ұлт-азаттық қозғалысы ғана отарлық жағдайда қалыптасқан саяси-әлеуметтік мәселелерді шешуге ұмтылып, қолданысқа «азаттық», «автономия» «большевиктік саясат», «Кеңес үкіметінің «ұлттық саясаты», «тәуелсіздік», «ұлттық мемлекет», саяси қайраткерлер,  зия-лы қауым, ұлтшылдық, шовинизм т.б. толып жатқан терминдерді өмірге әкелді. Осыларға байланысты Алаш қозғалысы оңтүстік қанатының жетекшісі Мұстафа Шоқайдың келелі кеңестері мен ой-тұжырымдары туралы пікірлерімізді ортаға салып отырмыз.  Бұған 1929 жылдың желтоқсан айынан шығып, 1939 жылдың қыркүйегінде тоқтаған, Польшаның басшысы, маршал Иосиф Пилсудский тарапынан құрылған «Прометей» қоры қаржыландырған «Яш Түркістан» журналында жарияланған түрік-шағатай тілінен қазақшаға аударылған еңбектер негіз болды.

1917 жылғы Ақпан революциясы Ресейдің басқа ұлттық шет аймақтары сияқты қазақ қоғамын да азаттыққа жетеледі. Алайда Алаштықтар отарлық жағдайдан күрестің шектеулілігін жақсы түсініп, автономияға ұмтылды. Бірер мысал келтіре кетелік. Петербург университетінің заң факультетін 1914 жылы бітіріп, Әлихан Бөкейханның қолдауымен әрі тапсырмасымен Орталықта қызметте жүрген Мұстафа Шоқай 1917 жылғы наурыздың соңғы күндерінде өзін Ташкентке шақыртқан жеделхат алады. Онда өзі Ақмешіттен (қазіргі Қызылорда) сайланған делегат ретінде Ташкент өлкелік атқару комитетінің құрылтайына шақырылған болатын. Содан сәуірдің басында, Петербургтен кетер алдында бұрыннан таныс, сол тұста бүкіл Ресей ауқымында маңызды рөл атқарған Петербург жұмысшы және солдат депутаттары кеңесінің төрағасы Николай Семенович Чхеидземен кездесуге барады. Ол өзінің немен айналысып жүргендерін сұрағанда Мұстафа Шоқай Түркістанның автономиясына әзірлік жасап жатырмыз деуі төркінді жауап болатын.  Бұл  жалпы Алаш қозғалысының ұстанымы еді. Кейін Түркістан автономиясы туралы мәселе талқыланған кезде де басшы топ арасында пікірталасын туғызған еді. Мәселені терең түсінген, Алаш ұстанымын берік сақтаған  Мұстафа Шоқай: «Сіздер бірден толыққанды мемлекет құрғыларыңыз келеді. Ал ол үшін бізде адам жоқ, тәжірибе жоқ, мүмкіндік жоқ, әскер жоқ. Ресей қаншалықты құлдырау кезеңінде десек те, бізден әлдеқайда күшті. Сіздер келешегімізді ойлайсыздар ма? Жариялай салу оңай, алайда біздің жағдайда оны сақтап қалу өте қиын» деуге мәжбүр болды [1,220 б.].  1917 жылдың 21 қарашасында «Қазақ» газетінде жарияланған «Алаш» партиясының программасының жобасының бірінші бабындағы  «Федеративная республикада әр мемлекеттің іргесі бөлек, ынтымағы бір болады. Әрқайсысы өз тізгінін өзі алып жүреді» деп жазылуы да жайдан-жай емес еді [2]. 

Мұндай мемлекеттер Ұлы дала төсінде және Қоқанда орнады. Алайда Алашорда үкіметі екі жарым жыл, Орта Азиядағы тұңғыш мемлекет   Түркістан Мұқтарияты алпыс төрт күн ғана өмір сүрді. Большевиктер Қоқан қаласын күлге айналдырды.  Сол себепті Мұстафа Шоқай эмиграцияға кетуге мәжбүр болды. Францияда жүріп, өткенді саяси сарапқа сала отырып: «Желтоқсан естеліктері» атты еңбегінде ол: «Автономия    біздің басымыздан өткен бір үзік ғұмырымыз. Ол – біздің орыс төңкерісіне, орыс демократиясына сенген аңғал дәуірімізден қалған бір белгі» деп жазды [3, 287 б.]. Алайда сол кездің өзінде автономияның Түркістан ұлттық бірлігінің нағыз формасын бере білгендігі туралы да жазылған болатын.  Сол себепті мұны тағы да атап көрсетіп, алдағы мақсатқа жол сілтеді: «Бұл күнде Қоқан автономиясымен рухани сабақтастық дегеніміз – Қоқан автономиясы тұсында бой көрсеткен, қалыптасқан Түркістан ұлттық бірлігін қайтадан жаңғырту, нығайту болып табылады» [4, 275б.].

Большевиктер  Қазан төңкерісінің алдында, яғни билік басына келерден бұрын бүкіл Ресей халқын, оның ішінде  мұсылмандарын да өз ұстанымдарына тарту үшін түрлі мазмұнда талай  ұрандар тастағаны белгілі. Бірақ екіжүзділік жөргегінде дүниеге келген, басқаны ысырып, өзі билік тұтқасын берік ұстаған большевиктер енді саяси сахнаға шығысымен-ақ бұл ұстанымынан айныды. Осымен байланысты Мұстафа Шоқай «Түркістандағы жергіліктендіру қандай мазмұндарды қамтиды» атты еңбегінде: «Большевиктер іс басына келер алдында (17.ХI.1917) бүкіл Ресей мұсылмандарына және түркістандықтарға өз қалауы бойынша өздерін басқару деген сарында үгіт-насихат жүргізді. Алайда «қызыл сөздерге боялған» мұндай үгіт-насихаттың нәтижесі іс жүзінде «орыстың ұлттық рухына негізделген пролетариат диктатурасынан басқа ештеңе де болмай шықты...» деп жазды [3,39б.].

Мұстафа Шоқай большевиктердің мұндай өз саясатын тұрақты өзгертіп, «жетілдіріп» отыратынын әсте назардан тыс қалдырмаған. Бұл олардың жұмыс стилі екенін жақсы білген. Сол себепті де: «Аз да болса ойлау қабілеті  бар және адамдық қадыр-қасиетін жоғалтпаған әрбір адам өз халқының тағдыры хақында бас қатырмастан, орыс найзасының ұшымен жүргізіліп жатқан «екі беткей» ұлттық саясаттың ырқында кете бермейді. Ресейде бұрынғы  патшалық орыстар, қазіргі қызыл большевик орыстар тарапынан жүргізіліп келген және жүргізіліп жатқан отаршылдық ұлттық саясаттан басқа, қайдағы бір лениндік ұлт саясаты деп  аталатын, «шапағатты саясат» бар деп дәлелдеу үшін, ол адам  ар-ұяттан біржола безген болуы керек» деді [3, 152б.].

Большевиктер орнатқан  Кеңес үкіметінің ұлттық саясатының  өзіндік сипаты мен себептері, негізгі мақсатын терең түсінген Мұстафа Шоқай былай деп жазды: «Кеңес үкіметінің «ұлттық саясаты» басынан аяғына дейін ұлттық езу, қанау саясаты. Түркістандағы «ұлттық республикалар» дегеніміз – «сырты жылтырап, іші қалтырап тұрған» мәнсіз, мағынасыз бірдеңелер екенін кеңес баспасөзінің өзі де теріске шығаруға дәрменсіз» [3,77б.]. Ал «Орыс тепкісіндегі Түркістанның ұлттық қозғалыстарынан. Жеңілмес ұлтшылдық» атты мақалада «Дүниежүзінде Түркістаннан басқа да көптеген елдер бар. Ол жерлерде де үстем ұлттың озбырлығынан жәбір шеккендер аз емес. Алайда дәл орыстың отаршылдық саясатындай сұмдықтарды тарих әлі көрген жоқ» деп Ресей отарлығының өзгеден ерекшелігін ашып көрсетті [3,45б.]. Әуел бастан қанағатсыз болып жаратылған Ресейдің Қиыр Шығыс оқиғаларына арналған осы аттас мақалада: «Ресей – дүние жүзінде ең қомағай, ешқашан тойымы жоқ мемлекет. Ол жерді қанша көп иемденсе, соншалықты араны ашыла түседі. «Тәбет тамақ үстінде ашылады» деген мақал Ресейдің осындай ашкөздігіне байланысты шыққан десе де болады» деп жазылды [3, 227б]. Кеңестік саясаттың өзге елдерден ерекшеліктерін жан-жақты көре білген Мұстафа Шоқай мұнымен қанағаттанбай былай деп жазды:  «Большевиктер «отарлық құлдықта» деп санайтын үнділер Үндістанның тәуелсіздігі хақында шетелдіктермен ашық сөйлесе  алады. Ал «Кеңес ұлттық республикасындағы» туысқан халықтар болса «тәуелсіздік» туралы жұмған ауыздарын ашуы мүмкін емес. Олар тек қана Мәскеуде бекітіліп, рұқсат етілген «рухпен» ғана сөйлесуге мәжбүр» [3, 243 б.]. Шынында да, ағылшындар индустердің тіліне, дініне, діліне тиіскен жоқ, қайта оқу орындарын құрып халықты мәдениетке тартты. Дегенмен олардың да өз мақсаттары болмай қалмады.

Осындай ұлттық саясаттың мәнін аша түскен «Большевизм – түрікшілдіктің жауы» атты мақаласында Мұстафа Шоқай «Яш Түркістан» журналының оқушылары Мәскеудің Түркістандағы ұлттық саясатының қандай екенін жақсы білетінін ескерте келе былай деді: «Ол – атамекеніміз халқының ұлттық сана-сезімін тұншықтырып, оның қандай да бір көріністеріне жол бермеу, түрікшілдіктің белгілерін түбірімен құрту болып табылады» [3,163 б.]. Осы ой  ары қарай тереңдетіле әрі жалғастырыла түсіріп, Түркістан түріктерінің ұлттық рухына, түрікшілдік қасиеттеріне қарсы рақымсыз күрес жүргізудегі кеңестік қыспақтың негізгі мақсаты былайша тұжырымдалды: «Большевиктер атамекеніміз Түркістанда ұлтымыздың өзіне тән рухани әлемін суалтып, оның орнына орыс пролетариатының рухын орнатпақ болады» [3,166 б.]. Осындай себептерден Кеңес үкіметі тепкісіндегі халықтардың арасында толассыз бас көтеріп келе жатқан бір халық болса, ол – біздің түркістандықтар екеніне шүбә болмауы керектігін де атап көрсете отырып, Мұстафа Шоқай: «Оған себеп – Түркістандағы орыс большевиктерінің әдеттен тыс езуі мен қанауы, қатыгездігі болып отыр. Түркістан орыс большевиктерінің жекелеген саясатына  ғана қарсы күресіп жатқан жоқ, «орыс пролетарлары билігінің» тұтас жүйесіне қарсы күресіп келеді» деді [3, 85б]. Өйткені патшалық биліктің мұрагері орыс пролетариатының диктатурасы Түркістан халқын қараңғылық пен надандықта ұстауға, материалдық және рухани салада әлсіретуге барын салған болатын. Мұны Мұстафа Шоқай: «Патшалық отаршылдық саясат басқа ешбір жерде дәл Түркістандағыдай қатыгез болмағанын да естен шығармаған жөн» деп бағалаған еді [4, 234б.].

Сонау Түркістанның азаттығы үшін күрестің жеке-дара нәтиже бере қоймайтынына көзі жеткен,  Еуропаға келіп, әлемдік аренаға шыққан Мұстафа Шоқай күрес стратегиясы мен тактикасын қайта қарады. 1930 жылы жазылған «Көтерілістен – ұйымшылдыққа (көтерілістен   ұйымға)» деп аталатын мақаласында автор сол кездегі өзара байланысы жоқ жекелеген бытыраңқы көтерілістермен большевиктер тепкісінде жатқан Түркістанды азат етудің мүмкін еместігін, ұлттық қозғалыс тарихы екінші кезеңге шыққанын атап көрсете келе былай деді: «Ең алдымен, барлық күштерді бір мықты саяси ұйымның маңына топтас-тыру керек. «Түркістан ұлттық бірлігінің» бірінші кезектегі міндеті және таяу арадағы мақсаты: «1) Түркістанды орыс пролетариаты үстемдігінен құтқару; 2) Түркістанда орыстың кез келген  үстемдігінің  орнауына жол бермеу; 3) Бәрінен бұрын ұлттық, тәуелсіз Түркістан мемлекетін құру болып табылады [3, 86б.]. Негізгі қағидатты бұл пікірлерді жетілдіре, толықтыра түсіп: «Әр тарапта бытырап жүрген жас түркістандықтарды Түркістанның тәуелсіздік мұраттар жолындағы қасиетті күрес  майданына топтастыру – Түркістан ұлттық ұйымының ең маңызды және маңдай алды міндеті» деп жазды [3, 88б.]. Осы ойға 1936 жылы «Мұғажырияттағы ұлттық міндеттеріміз» атты мақаласында автор қайта оралып, ең алдымен өзіндік іс әрекет мәңгілік мәселе екенін былайша түсіндіре кетті: «Қай кезде де есте ұстауға тиісті бір басты нәрсе бар: өз өміріміз бен өз күшімізді танытатын қуатты ұйымымыз бен белсенді іс-қимылымыз болмайынша, басқалардан көмек дәмету орынсыз...» [4, 197б.]. 1932 жылы жазылған «Түркістан түрікшілдігі» деген мақаласында Мұстафа Шоқай тәуелсіздік туы астында туысқан татар, башқұрт халықтарымен бірге болуды армандап, мұны былайша бейнеледі: «Түркістанның болашағы «тәуелсіз Түркістан» ұраны астында Ресейден бөлініп шығып, Түркістан мемлекетін құратын халық бұқарасының қолында. Татарлар мен башқұрт бауырларымыз Түркістан Түрік мемлекетімен қойындасып, қолтықтасып кете алса, түрікшілік пен түрік рухы үшін ұлы табыс болар еді» [3,256 б.].  Ал тәуелсіздікке жету үшін ең алдымен ұлттық тұтастықтың қажеттігін, ұлт ішілік бөлінудің аса қауіпті екенін терең сезінген ұлы күрескер: «Біз бүгін ұлтты құтқару күресімізде, ұлттық құрылысымызда түркістандықтарды ру, ұлыстарға бөліп, іштен іріткі салатындарды Түркістан ұлтшылдық идеясы мен мұраттарының жаулары деп есептейміз» деумен шектелмей, «Қазақ, қырғыз, өзбек, түрікмен... бәрі бір кісідей жұмылып Түркістанның  ұлттық ұраны астына топтаспайынша, Түркістанның болашағын қамтамасыз ету мүмкін емес» деп кесіп айтты [3,256 б.]. Осы пікірді осыдан бес жылдан кейін жетілдіре түсіп,  яғни 1937 жылы жазылған «Ұлттық еркіндік және азаттық жолы» деген еңбегінде Мұстафа Шоқай былай деген болатын: «Біздің азаттыққа және тәуелсіздікке бастайтын ең төте  және ең қысқа жол – Түркістан ұлттық майданының ішкі бірлігін барынша нығайту және оны ұлт-азаттық орталықтарымен тығыз үйлестіру. Бұлай болмаған жағдайда азаттық пен бостандық туралы  сөз болуы мүмкін емес» [4,236б.]. Тамаша тактик 1939 жылы тағы да бәрiнен бұрын түркiстандықтардың өз қатарларының бiрлiгiн күшейтуді ұсынып: «Егер біз ішкі бірлігімізді сақтап қала алсақ, дұшпанымыз кім, досымыз кім екенін қатесіз айыра алсақ,  үмітіміз бен сеніміміз еселеп артатын болады» деді [4,342б.]. Бұл ойлар жайдан-жай айтылмаған болатын. Түркістандықтардың ауызбірлігінің әлі жетімсіз екенін кеше ғана өз көзімен көріп, басынан кешіп он сегіз жылдан соң еске түсіріп, 1936 жылы Түркістан жастарының алдына радиодан сөйлеген сөзінде: «Кімнен таяқ жегендей Біздің Түріктің баласы, Алдырып жүрген дұшпанға Ауызының аласы» деп жазып еді [5, 48-49 бб.].

 Кезінде «ауызының аласына» риза болмай, Түркістанда жүргенде де, Францияда жиырма жылдан астам уақыт тұрғанда да аз байқамаған, осы үшін талай түркі тектес халық өкілдерімен айтысқа түскен Мұстафа Шоқайдың бірлік, бір тірлік туралы идея-лары қазіргі еліміз тәуелсіздікке жеткен соңғы отыз жылда да күрделі мәселе болып келді, келеді.  Ғасырлар арман болған тәуелсіздік халқымызды бір жағадан бас шығаратындай тұтастыққа жеткізе алмай отырғаны бүгінгі ақпарат құралдарында кем жазылып жүрген жоқ. «Ұлттық рухымыздың негізі – ұлттық тілді» дамытуда бүкіл халық болып күресе алмай отырмыз.                 

Арнайы тағы да атап өткіміз келетін маңызды бір қағидатты мәселе, ол  Мұстафа Шоқайдың әр кез әрбір ұлттық орталықтардың алдымен ішкі бірлігін, сонан соң олардың тұтастығын алға шығарып отыратындығы еді. «Желтоқсан естеліктері» атты еңбегінде: «Біз осы ұлы мақсатқа  өз ішіміздегі ынтымақты күшейте отырып,  біздер сияқты ұлтының азаттығы жолында күресіп жатқан  басқа да ұлттар тізе қоса қимылдағанда ғана тезірек жете алатын боламыз» деп жазды [3,288 б.]. Осы тақырыпқа жазылған  «Ұлттық еркіндік және азаттық жолы» деген еңбегінде Мұстафа Шоқай бұрынғы идеяларға қайта оралып, былай деді: «Бәрiнен бұрын өз қатарымызды, түркiстандық бiрлiгiмiздi күшейтейiк. Түркiстанның жұдырықтай жұмылған ұлттық бiрлiгiн Ресейден айрылу үшiн күресiп келе жатқан басқа халықтардың ұлттық майдандарымен тығыз үйлестiре отырып, орыс империализмiне қарсы қуатты күш ұйымдастырып, бiрге қимылдайық [4,235 б.]. Сонымен қатар мынандай тактикалық мәселеге көңіл аударылды: «Орыс империализмiне қарсы күрес майдандағылардың ұлтын, дiнiн, нәсiлiн, партиясын тергеп-тектемейiк, алаламайық. Тек осындай жол ғана бiздi ұлттық азаттыққа жеткiзе алады…»  [4, 235 б. ]. Бұдан басқа жолдардың барлығын алдамшы, тұйық, жетімсіз санап, азаттыққа және тәуелсіздікке бастайтын ең төте  және ең қысқа жол – Түркістан ұлттық майданының ішкі бірлігін барынша нығайту және оны ұлт-азаттық орталықтарымен тығыз үйлестіруге тағы да назар аударып, Мұстафа Шоқай мақаласын мынандай сөздермен аяқтады: «Бұлай болмаған жағдайда азаттық пен бостандық туралы  сөз болуы мүмкін емес» [4, 236 б.].

Осылай Түркістанның тәуелсіздігі үшін күрес  стратегиясы мен тактикасын жан-жақты қарастыра келіп, Мұстафа Шоқай 1929 жылдың аяғында дүниеге келген «Яш Түркістан» журналының тұңғыш санында жарияланған «Біздің жол» атты мақаласында алдағы мақсатты  былайша тұжырымдады: «Біз, Түркістан тәуелсіздігін жақтаушылар, еліміздің еркі үшін және жұртымыз Түркістанның бодандықтан құтылуы үшін күресеміз. Түркістандықтарға бұдан басқа жол болмаған. Қазір де жоқ және бұдан соң да болмайды» [3, 21 б.]. Мұны қанағат тұтпай, ойын күшейте түсіп, қайсар күрескер: «Біздің күресіміз, ең алдымен, атамекеніміздегі орыс пролетариаты үстемдігіне қарсы бағытталады. Большевиктер өзара айтысып, қырқыса берсін. Біз оларды бір жаққа қоя тұрып, бәрінен бұрын өзіміздің шын мәніндегі тәуелсіздігіміз үшін күресе беруге тиіспіз» деді [3, 84 б.]. Большевиктер Түркістанда өздері құрған республикалардың түрі – ұлттық, мазмұны   пролетарлық десе, Мұстафа Шоқай: «Ал біздің мұратымыз – Түркістанда түрі жағынан да, мазмұны жағынан да ұлттық болатын  мемлекеттік құрылымға қол жеткізу болмақ. Сонда ғана халқымыз өз жерінің нағыз қожасы бола алады» деп Түркістан үшін күрестің басты мақсатын атап көрсетті [2, 22 б,].

Азаттық үшін күрестің осы түпкі мақсатына Мұстафа Шоқай кейін де қайта-қайта оралып отырды. 1931 жылы жазылған «Кеңестік Орта Азия федерациясынан Түркістан ұлттық тәуелсіз мемлекетіне» атты мақаласында былай деген болатын: «Келешектегі тәуелсіз Түркістан үкіметінің ең басты міндеті – ба-йыпты да парасатты саясат жүргізе отырып, бүкіл түрік атаулыны бір қазанда қайнатып, ақырында бір ұлы ұлттық мемлекет түзу болып табылады» [3,141 б.]. Ал «Түркістан ұлттық күресінің себептері мен мақсаттары» атты мақалада осы мұратқа қайта оралып Мұстафа Шоқай: «Түркістан шет жұрттықтардың бұғауында қалғысы келмейді. Түркістан түріктері ұлт ретінде құл болғысы келмейді. Олар өз халықтарының мүддесі үшін, тәуелсіз ұлттық мемлекетін құру үшін күресетін болады» деп алдыңғы ойды пысықтай, ширата түскен болатын [3,175 б.]. Алайда мұны да қанағат тұтпай, тәуелсіздіктің әлеуметтік астарын ашып, ол былай деді: «Түркістан тек өзінің саяси тәуелсіздігі үшін ғана емес, сонымен қатар түріктің ұлттық рухани мәдениеті үшін де күресуде» [3,173 б.]. Ұлттық мемлекеттің ішкі мәнін ашатын бұл аса маңызды факторға Мұстафа Шоқай өзінің «Түркістан әдебиеті хақында француздар не айтады?» деген мақаласында «Ал рухани мәдениетке келсек, ол мүлде басқа мәселе. Рухани мәдениет халықты есейтетін және жетілдіретін нәрсе. Рухани мәдениет үстем жауын табанда жұсатып тастамағанымен, дұшпандарын мысымен басып, өзге халықтардың құрметіне ие бола алады» деп рухани мәдениетке ерекше баға береді [3,171б]. Бұл тұжырымдама түркістандықтардың түпкі мақсаты саяси тәуелсіздікпен бірге ұлттық рухани бостандық, әлеуметтік азаттық деген ойға жетелеп тұр. Өйткені рухани еркіндікте болмай, халық толық тәуелсіздікке жете алмайды. Тәуелсіздік онсыз   жартыкеш дүние.

Мұстафа Шоқай «Мұғажырияттағы ұлттық міндеттеріміз» атты мақаласында тәуелсіздік жолындағы күресте ішкі бірліктің аса қажеттігі және оны ұйыстыра алатын ұйымның маңызды екеніне тағы да назар аударып, Түркістанды құтқару ісі күллі түркістандықтардың ғана қасиетті борышы деп санап, былай деді: «Қай кезде де еcте ұстауға тиісті бір басты нәрсе бар: өз өміріміз бен өз күшімізді танытатын қуатты ұйымымыз бен белсенді іс-қимылымыз болмайынша, басқалардан көмек дәмету орынсыз...» [4,.197 б.]. Осы ойды тарқата келе  Мұстафа Шоқай «Алауыздыққа орын қалдырмайық (Уәли Нұралдин бектің мақалаларына орай)» атты еңбегінде: «Біз еркін және азат өмір сүргіміз келеді. Біз де Түркия тәрізді ұлттық билікке қол жеткізуіміз керек.  Осы мақсатымызға жету үшін біз өзімізге қарсы  келген күштермен күреспей тұра алмаймыз» деген сөздерді жайдан-жай жазбаған болатын [4,11 б.]. Бұл сөйлемдегі «ұлттық билік» деген сөз тіркесіне аз-кем ой тоқтатсақ, көп нәрсені түсіне түсер едік. Осы мағынада Мұстафа Шоқайдың мына сөзіне жүгіне кетейік: «Қазір  бәріміздің бір ғана ортақ мақсатымыз бар. Ол – тәуелсіз ұлттық мемлекет құру» [3, 246 б.]. Яғни ұлттық билік тек шынайы ұлттық мемлекет жағдайында ғана мүмкін дүние, ол халық мемлекеттің нағыз қожасы болғанда ғана жүзеге асады.

Мұстафа Шоқай орыс империализміне қарсы күресте түркістандықтардың жалғыз емес екенін атап көрсетіп, сондықтан оны ниеттестермен бірге ұйымдастырудың аса қажеттігіне ерекше мән беріп, күрес алаңын кеңейте түсуді ұсынды. Бұл мәселелер 1932 жылдары жазылған «Шептерімізді нығайтайық» және «Шептерімізді бірлестіру хақында» атты мақалалардың негізгі өзегі болды. «Ашығын айтқанда, өздерінің тәуелсіздігі жолында күресіп жатқан Түркістан, Кавказ, Еділ, Орал, Қырым және казактардың жеке-жеке әрекетінен пәлендей бір нәтиже шықпайды. Барлық күшімізді біріктіріп, бірлескен шеп және бірлескен бір тәуелсіз орталық құруымыз лазым...» деп жазылды [3,239 б.].  Бұдан ары ұлттық ұйымдардың бытыраңқы, араларында жүйелі байланыс жоқтығын, сол себепті іс-қимылды біріктіру жөнінде мықтап ойланатын уақыттың келгенін,  тек барлық күштерін біріктіріп, бір мықты орталық құрудың қажеттігін атап көрсете отырып, Мұстафа Шоқай ойын: «Бұл орталыққа біріккен әрбір ұлттық ұйым өз дербестігін сақтай отырып, сонымен қатар орыстың большевиктік немесе большевиктік емес империалистеріне  қарсы күресте  біздің ұлттық бірлігімізді қамтамасыз ететін болады» деп түйіндеген еді [3,240 б].

 Әлемдік дәрежедегі күрескер Мұстафа Шоқай бытырап жатқан сан түрлі күшпен әсте жеңіске жетудің мүмкін еместігін, жаудың күшті екенін және оның өмірлік мәні бар буындарды өз қолдарында ұстап отырғанын ескерте келе, алдымен тек бірігіп қана жеңіс тұғырына көтерілуге болатынына сенді, соны үзбей, тұрақты өсиеттеді. «Біз бостандық пен тәуелсіздікті жеңіп алуға мәжбүр болып отырмыз. Содан соң біз ұлттық тәуелсіздігімізді құрметтеп қана қоймай, бізбен тең тұрғысы келетін күштермен ғана келісім жасау жөнінде пікір алысулар өткізуге әзір екенімізді мәлімдейміз» деп жазды [4, 252 б.]. Сонан соң тек түркі тектес халықтармен  бірігуді жетімсіз санап, Ресейден айрылу үшiн күресiп келе жатқан басқа халықтардың ұлттық майдандарымен тығыз үйлесудің қажеттігіне ерекше мән берді: «Біз тек Еділ Орал, Қырым, Әзірбайжан қатарлы  өз бауырларымызбен  ғана тығыз байланыста болып қоймай, Кавказ халықтары, Украина және орыс казактарының тәуелсіз мемлекет құру жолына түскен бөлігімен ұйымдық тұрғыдан да, жеке тұрғыдан да тығыз байланыстар  орнатуымыз қажет» [3,146-147бб.]. Мұндай орталық «Прометей майданы» болатын.

Мұстафа Шоқай  туған елінің азаттығы, мемлекетінің тәуелсіздігі үшін күресетін қайраткерлер туралы, олардың тамаша кісілік қасиеттері жөнінде де тағылымды өсиеттер қалдырды. «Біз саяси қайраткерлерді оның  ұрандарына қарап емес, іс-қимылдарына қарап бағалаймыз» деген ой  кейін ары қарай дамытыла түсті [4,30б.]. Ұлы төңкерістің жиырма жылдығына арнап жазылған «1937» деген мақаласында саяси қайраткер: «Үміт, сенім, иман – ұлттық күреске бел байлап кіріскен адамдар үшін аса қажетті қасиеттер. Әрине, жалғыз осылармен ғана жеңіске жете алмайсың. Жеңіске жету үшін осы аталған қасиеттермен қатар, білім қуаты керек. Техникалық білімге ие болу, қару-жарақтарды емін-еркін қолдана білу керек» деп азаттық үшін күресте бұдан басқа тура әрі қысқа жол болмайтынын зердеге тоқып, санаға сіңіріп алуды ескертті [4,214б.]. Ел қамын күйттеген саяси қайраткерлер үшін  қажетті қасиеттердің бірі ретінде ұлттық мүдде үшін күрес саналды. Осы сәтте Мұстафа Шоқайдың «1936 жыл» деген шығармасындағы мына бір ойларға тағы да көз жүгіртелік: «Жалпы ұлттың мүддесін жеке қожалықтар  мен жеке топтың мүддесінен жоғары қоя білген, өзінің  белгілі бір түзімге белгілі бір себептермен қалыптасқан қатынасын, оған тәуелділігін жалпы ұлт мүддесі тұрғысына сәйкес, ұлттың жалпы жағдайына үйлесетін түзім жолында құрбан ете білген адамдар  ғана нағыз ұлттық патриот және ұлтқа пайдалы қызметші бола алады» [4, 128 б.].

Сонымен бірге Мұстафа Шоқай саяси қайраткерлер қатарында саяси басшыларға ерекше көңіл бөлді. Шынтуайтына келгенде, мемлекеттің саяси сипаты да, әлеуметтік әлеуеті де  оның тікелей басшыларына байланысты болатынын тарих талай дәлелдеді. Осы мағынада оның: «Алманияның ұлы мемлекет қайраткері Бисмарктің: «Әкімшілігінен ынсап кеткен жерде заңнан қайыр жоқ» дегенін толық түсінуге болады [4,164 б.]. Әсіресе, саяси басшылардың жеке билігі көбіне қоғамның қай салада болмасын әлсіреуіне, төмендеуіне әкеліп отырады. Оған кәрі тарих куә. Оны «генсектердің» ғана ақыл-ойына сүйенген кешегі кеңестік биліктің тағдыры да толық дәлелдеген болатын. Мұны алғашқы жылдары қажет болған, алайда тәуелсіздік жылдары жалғаса түсуімен көптеген қайшылықтарға душар еткен еліміздегі суперпрезиденттік басшылық та толық дәлелдеп шықты.

Қоғам дамуында, жалпы мемлекеттің жаңаруында ойы өрісті, сөзі келісті, еңбегі жемісті, ұлттық рухы жоғары, шынайы патриот  зиялыларға ерекше көңіл бөліп, Мұстафа Шоқай олардың алдындағы аса қасиетті міндетті былайша бейнелеп еді: «Халықты ұлт деңгейіне көтеру, яғни оны жат үстемдіктің тепкісінен құтқарып, өз мекемелеріне ие, тәуелсіз бір жеке тұлғаға айналдыру сынды негізгі мақсатқа жету үшін ұлттық зиялы қауым мен ол өзі тән болып отырған халық бұқарасы арасында бір ортақ сана болуы тиіс» [3,155 б.]. Мұнымен шектелмей, осы сананы айқындау, оны дұрыс және анық бір формаға келтірудің бағдарламасын жасау   зиялылардың міндеті екені атап көрсетілген болатын. Бұл аса маңызды ой-тұжырымдардан бұқара халық өкілдері,   зиялы қауым мен билік басындағылар арасында да бірлесіп қимыл жасау сияқты қазіргі қоғамымыздағы саяси талпыныстардың болашағы зор болары даусыз.

Мұстафа Шоқай қоғамның зиялы қауымына, оның білімінің төркініне, ұлттық тәрбиесіне биік талаптар қойған болатын. Оқыту мен білім беруде ұлттық тілдің рөліне ерекше көңіл бөліп, онсыз алған білімнің де, көрген тәрбиенің де ұлтына пайдасыз екенін ашық айтты. Мұның аянышты жері олар  рухани жақтан өз халқына өгей болады. «Орыс мектептерінде оқып, орысша тәрбие алған орыс емес ұлт зиялылары, өздері меңгерген ғылым-білімдерін туған халқының игілігіне жұмсай алмады, орыс зиялыларының тобын көбейтіп, орыс білімін толықтыру үшін қызмет етті» деп жазды  [4,243 б.]. Осы қайшылықты құбылыстар туралы айтылғанына осыдан сексен жылдан асса да, оның бүгінгі тәуелсіз қазақ қоғамында, халқымыз еркіндікке  жетті деген жағдайда жалғаса түскені өкінішті-ақ.

Азаттыққа жету үшін, қолға тиген тәуелсіздікті тұғырлы етуге аса қажетті ұлттық қасиеттерді сақтай, оны дамыта білуге қатаң талаптар қойған Мұстафа Шоқай: «Ұлттық рухсыз ұлт тәуелсiздiгi болуы мүмкiн бе? Тарих ондайды көрген жоқ та, бiлмейдi де. Ұлт азаттығы – ұлттық рухтың нәтижесi. Ал ұлттық рухтың өзi ұлт азаттығы мен тәуелсiздiгi аясында өсiп-дамиды, жемiс бередi» деді [3,166 б.]. Мұнда қаншама ойлар, қаншама өсиеттер жатыр. Өкінішке қарай, бүгінгі күні ұлттық рухсыз жандарды көріп, мыңдаған жылдар ата-бабамыз күш-жігерін, тіптен ғұмырларын да құрбан етіп, қол жеткізген азаттықты күнделікті өмірде тиісінше қадірлей, қастерлей, мақтаныш  ете алмауымызды  байқап жүрміз. Осы сәтте Мұстафа Шоқайдың сонау 1923 жылы тәуелсіздікке қол жеткізген туысқан Түркия елін реті келгенде әр кез үлгі еткені еріксіз еске түседі: «Батыс білімін» «Шығыс рухымен» ұштастыру үстіндегі Түркия тәжірибесі біз үшін аса құнды.  Біздіңше, дүние тарихында бұрын-соңды  көтерілмеген жетістіктердің түпкі себептері – Түркия ұлттық күштерінің Еуропа тәрбиесін алған түрік зиялылары мен шығыс зерделі зиялылары түркі менталитетін (Mentalitet) сәтімен үйлестіре алуында жатыр» [3,157 б.]. Бұл ойлар бүгінгі күні бізге қажет-ақ, керек десеңіз мұнсыз тәуелсіздікті тұғырлы ете алмаймыз. Батысқа көбірек көңіл бөліп, Шығысты қағаберіс қалдыру – толыққанды тірлік емес. Біздің рухани байлығымыз Батыстың да, Шығыстың да мәдениетінен сусындауды қажет етеді.

Алаштың шынайы «ұлтшылдық» ұғымына қатысты Мұстафа Шоқайдың ойлары аса тағылымды. Бұл бүгінгі тәуелсіздігімізге отыз жылдан асса да, ресми  ақпараттарда  ұлтшылдыққа кешегі кеңестік көзқараспен қараушылар жоқ емес. Сол себепті  нағыз ұлтшыл күрескердің кейбір ойларына тоқтай кетсек артық болмас. «Халқымыздың мәдени және рухани жақтан қол жеткізген жетістіктерінің бәрі тек ұлтшылдық қозғалысына тән» дей отырып, осындай себептен «Коммунистер халқымызды ұлтшылдық идеясынан баз кештіре алар ма? Ол – халқымыздың жаны мен жүрегі. Ұлтымыз өмір сүрсе, ол да бірге өмір сүреді» деген болатын [3, 49 б.]. Ал ұлтшылдықты қалай түсінуге болады деген әркімнің көкейінде тұрған  сұраққа былайша жауап беріп еді: «Біздің ұлтшылдығымыз Түркістанда ұлттық үкіметтің үстемдігінен басқа ешбір күшті мойындамау негізіне құрылған. Біздің революционерлігіміз – ұлттық және тәуелсіз Түркістанды әлеуметтік даму жолына түсіру қажетінен туындайды [3, 64 б.]. Сонымен қатар, кеңестік жүйенің басты идеологиясы большевизм мен Алаш қозғалысының бетке ұстары ұлтшылдық бір-біріне ешқашан жанаспайтын екі басқа дүние екенін ашып айта отырып, Мұстафа Шоқай «Большевизм ұлтшылдықты теріске шығаратыны тәрізді, ұлтшылдық та большевизмді теріске шығарады» деп еді [3, 11 б.]. Сол сияқты большевиктердің екіжүзді саясатына қатысты Мұстафа Шоқайдың мына пікірлері де қызғылықты: «Большевиктер өздері негізінен теріске шығаратын ұлтшылдықты кейде мақсатқа жету  жолындағы құрал ретінде пайдаланудан бас тартпайды. Мәселен, большевиктер еуропалықтарға қарсы қою үшін «қытай ұлтшылдығын» таниды және қолдайды. Ағылшындарға қарсы үнді ұлтшылдығын да оңды құбылыс деп санайды. Сонымен бірге оларды мойындай, қолдай отырып, ұлттың ішкі бірлігіне іріткі салуды, ондағы күштерді өздерінің «пролетарлық төңкеріс» идеяларына қарай икемдеуді де ұмытпайды» [4, 19 б.].

Осылай «ұлтшылдық» ұғымын түсіндіре отырып, Мұстафа Шоқай  «Озбырлар мен отаршылдар ұясы» деген мақаласында Түркістанның жерін, суын тартып алумен қанағаттанбаған большевиктердің кеңестік қыспағының саяси негізі – шовинизм» ұғымына саяси анықтама берді: «Шовинизм» деп басқа ұлттардың мүдделері есебінен тар ұлтшылдыққа бой ұруды, басқа ұлттардың өмірлік мүдделерін тек өз ұлтының мүддесі үшін құрбан етуді айтады. Шовинизмнің бой көрсетуі үшін шовинизммен айыпталып отырған ұлт өзі өмір сүрген елде үстем орынды иемденуі, мемлекеттік билікті қолында ұстауы шарт» [3,50 б.]. Осындай ұлт қана шовинизмді жүргізе алады деп түсінген Мұстафа  Шоқай: «Кеңес үкіметі өзі қорғаштап-қолпаштап келе жатқан «ұлы орыс шовинизмінің» өктемдігі мен озбырлығын бір сәтке болса да әлсіреткен емес, қайта күшейте түсу үшін «қазір ұлттық кадрларды дайындайтын ұяларға да орнығып алды» деп  «озбыр отаршылдық» пен «орыс шовинизмінің» тамырының тереңдеп бара  жатқанын көрсеткен болатын [4, 103 б.].

Адам баласын бүкіл жанды әлемнен ерекшелейтін басты көрсеткіш оның рухани болмысы, ақыл-ойы, санасы, ерекше түйсігі екені белгілі. Осының ішінде Мұстафа Шоқай рухани факторға ерекше көңіл бөліп: «Біз саяси күрестер барысында ұлтты құтқарудың жолдарын іздейміз. Біз халқымыздың қас жауларына қарсы жүргізіп жатқан саяси айтыстар нәтижесінде атамекеніміздің тәуелсіздігін жеңіп аларына сенеміз» деумен бірге саяси күрескерлердің рухани дүниесін алға шығарған болатын. Мұстафа Шоқай өзіндік терең тарихы, соған сәйкес ешкімнен кем емес ұлттық салт-дәстүрі, әдет-ғұрпы бар: «Халқымыз жәй әншейінгі адамдардың жиынтығы емес, өзіне тән мәдениеті бар қауым екенін, сондай-ақ қазіргі жүріп жатқан саяси талас-тартыстар тек «күн астынан бір жағырафиялық орын» алу үшін ғана емес, өз мәдениетін күллі әлемге, соның ішінде Еуропаға да таныту екенін білуге тиіспіз. Біздің ең басты саяси міндетіміздің бірі, міне, осындай» деген еді [3, 171б.].

Мұстафа Шоқайдың кеңестік саясаттың кейбір теориялық мәселелеріне қатысты  ойлары да қызғылықты. Соның бірі    большевиктердің ресми ақпараттары мен ұрандарының өзегі болған, мемлекеттік биліктің иесі деп насихатталған жұмысшы табы туралы. Ал Мұстафа Шоқай болса, большевиктердің «жұмысшы демократиясы» туралы үгіт-насихатының шындыққа жанаспайтынын, билік жұмысшы табының қолында емес екенін дәлелдеу мақсатымен оған мынандай жаңа анықтама ұсынды: «Жұмысшы демократиясы дегеніміз  тарихтың табиғи қажетіне сәйкес бірігіп, бүгінгі саяси демократияның шеңберінде  бола отырып, жалпы жұмысшы табының дербес тап ретінде өзін көрсете алуы болып табылады» [3,343 б.]. Сонымен бірге Мұстафа Шоқай  жұмысшылар табының да бір текті емес екенін, егер жұмысшылар көмектеспесе Италиядағы фашистер мен Германиядағы гитлершілдер күш алуы мүмкін емесін тілге  тиек еткен болатын.

Ресей большевиктері саяси сахнаға таптар күресі туралы идеямен келгені белгілі. Мұстафа Шоқай өзінің «1916 жылғы ұлттық қозғалыс туралы большевиктердің өтірігі» деген мақаласында марксизм теориясы бойынша, «ұлт ішіндегі таптық құрылыс пен таптық күрес жетілген болуы керек» деген болатын. Сонан соң Кеңестер Одағы Атқару Комитетінің 1938 жылғы желтоқсан айындағы IV  сессиясында кезінде Түркістан комиссиясының басшысы болған Шалуа Элиаваның «Түркістанда пролетариат табы туралы сөз болуы мүмкін емес. Ол жерде ұлттық пролетариатсыз пролетариат диктатурасы құрылды» деген сөзіне жүгіне отырып, таптық күрес Түркістанда болуы мүмкін емес еді деп кесіп айтты. Мұнымен шектелмей: «Таптық күрес ұлттық өнеркәсібі қалыптасқан саяси, әлеуметтік және экономикалық мүдделері бір-біріне қарама-қарсы тұрған, ұлттық буржуазия мен ұлттық пролетариат таптары бар тәуелсіз елдерде ғана болуы мүмкін» деді [3, 192 б.].  Осы пікірге байланысты Мұстафа Шоқайдың «жәдитшілік» және «жәдитшілдер» туралы ойына тоқтай кеткен артық болмас.  «Жәдитшілдік – адамдардың жеке басын алаламайтын, таптарға бөлмейтін жалпыға бірдей саяси еркіндік пен бостандықты мұрат тұтқан, ұлттық салауатты, алға басар қозғалыс болатын» деген еді [3, 229 б.].  Бұл мұсылман қауымының ұстанымы болатын.

Бүгін кешегі Кеңестер Одағындағы социализмді жерден алып, жерге салатындар да, алаңсыз оны  жоққа санайтындар да бар.  Әсілі тарихты сызып тастаудан гөрі одан тағылым алған озады деп ойлаймыз. Ал өз кезінде Мұстафа Шоқай бұл қоғамдық құбылысқа мынандай анықтама берді: «Социализм – экономикалық теория болумен бірге, ұлттық теория да болып табылады. Барлық ұлттардың барлық жағынан теңдігі қамтамасыз  етілмейінше, нағыз социализм туралы сөз болуы мүмкін емес»  [3.135 б.]. Яғни мұндай қоғам өз мүшелерінің ұлттық мәселелерін де мойындауы керек еді.  Ал большевиктер ең бірінші интернационализмді алға шығарды. Оның астарында таптық күрес идея-сы, орыстандыру саясаты жатқан болатын.

Кезінде кеңес насихаты Мұстафа Шоқайды  кім демеді? Оны сатқын, керітөңкерісшіл деуді кем тұтып, «панисламист», «пантүркішіл»  деп сынады. Бұған негіз де бар еді. Большевиктерге  ұлы тұлғаның ерекше байқалатын түрікшілдік қасиеттері әсте ұнаған жоқ. Бұл жалпы Мәскеудің Түркістандағы ұлттық саясатының бір қыры болатын. «Пантүркизм – түрік бірлігі» деп түсінген Мұстафа Шоқай өзінің «Большевизм – түрікшілдіктің жауы» деген мақаласында кеңестік саясаттың мақсаты «атамекеніміз халқының ұлттық сана-сезімін тұншықтырып, оның қандай да бір көріністеріне жол бермеу, түрікшілдіктің белгілерін түбірімен құрту болып табылады» деп атап көрсетті [3,163 б.]. «Түрікшілдік пен кемализмге қарсы күресу – большевик теоретиктердің  ең сүйікті кәсібі» деп  большевиктік саясатқа тиісті баға берді [3,165б.].

Бүкіл түркі жұртының азаттығын аңсаған Мұстафа Шоқайды большевиктердің «пантүркист» деп атауын түсіну қиын емес. Алайда Мұстафа Шоқай ең бірінші өзінің саналы ғұмырын, қажыр-қайратын, асыл мұрасын туған Отаны – бүкіл түркі әлемінің Түркістанының тәуелсіздігіне арнады. Бұл  сезім бала күнінде қалыптасып, бүкіл ғұмырына серік, рухани азық болды. Өмірінің соңғы 20 жылдан астамын эмиграцияда өткізгенде бұл күшейе түспесе, әсте әлсіреген жоқ. «Егер  мен өзімді мұғажырмын деп санасам, атамекенім мен халқымнан біржола үзіліп қалуға тиіс емеспін. Ылғи да Отаныма қайту ойында жүремін және соған жету үшін тырысамын. Демек, атамекенімді құтқару үшін күресемін» [4, 195-196 б.]. Алайда тағдыр мұны бұйыртпады. Германия соғысты бастағаннан соң эмигранттардың бірсыпырасы Америкаға, мұсылмандары Түркияға кетіп жатқанда «маған паналайтын орын берген мемлекетті тастап кету, өз Отаныңды тастап кеткенмен бірдей» деп санаған Франция да бұйырмады. Герман жерін мәңгілік мекен етті.

Жалынды публицист, заңгер-ғалым, тамаша тарихшы, қайсар қайраткер, халықаралық деңгейдегі саяси сарапшы, энциклопедиялық білімдар Мұстафа Шоқай әлемге өзінің қай жағынан болсын кемеліне келгені осындай сан тақырыпта айтылған асыл саяси әлеуметтік ой-тұжырымдарымен және көсемсөздері арқылы  да танылған болатын.

Әбдіжәлел Бәкір,

саяси ғылым докторы,

Қорқыт Ата атындағы

Қызылорда университетінің

профессоры,

Мұстафа Шоқай

ҒО ғылыми жетекшісі