• Ел мұраты
• 26 Қазан, 2023

Қилы заман қияпаты

«Әдiлет» тарихи-ағарту қоғамы 2008 жылы «Сталинизм тарихы: репрессияланған Қазақстан» атты ғылыми-практикалық конференция өткізген-тін. Мұндай iс-шара қалың ел-жұрт бастан кешкен қайғылы кезеңдердi тереңiрек түсiне жүруге, сонымен бірге халқымыздың, қазақтың өзiн былай қойғанда, қазақ төңiрегiне топтасқан түрлi ұлт өкiлдерiнiң бiрлiгiн нығайта және арттыра түсуге септесетiн болады деп күмәнсіз сенген. Өйткені сталиндiк-большевиктiк режимнiң халық еңсесiн басып келгенi тәуелсіздік жылдары баршаға белгілі болған. Бертiнгi игiлiктерге бiз ұлтымыздың сан түрлі қорлық көруi мен қиналыстары, қилы азап шегулерi арқылы жеттік – бұл жәйт те тәуелсіз ел азаматтарына құпия емес-тін. Дегенмен айқын түсініп-білуді тілейтін тұстар әлі де жеткілікті еді.
 

Мойындау ләзім, қуғын-сүргін зобалаңы қазақ халқының басына патша заманында, яғни еліміз озбыр империя отарына айналдырылған шақтан бастап-ақ түскен. Бұл белестен көп бұрын орыс отаршылдығына мойынсұнған түркі елдерінің кей зиялылары басқыншылардың жаулаушылықтары мен озбыр әрекеттерін «пушка соңынан Пушкин келді» деп ақтауға тырысқанмен, сол пікірді бертінде біздің де әлемге танылған шайырымыз әсірелей жалаулатқанмен, екпіндете енгізілген озық мәдениеттің астыртын жағын – дамуы кенже қалған жұрт санасын отарлау қызметіне орыс тілінің қойылғанын бүгінде, жаңа тұрпатты заманауи ұрандарға қарамастан, көпшілік зайыр түсіне бастады. 
Ресей және кеңес империялары тұсындағы бір қауым ел тіршілігінен бір мысал келтірейік. Екінші Екатерина патшайым әйгілі Пугачев қозғалысының ізін жою шараларын кеңінен ойластырып, жүзеге асырған-ды. Қазақ халқының «Жайық өзенінен суы сарқылмайынша айрылмайтынын» айтқан Әбілқайыр ханның мәлімдемесіне қасақана, императрица өз пәрменімен өзеннің қазақы атын өзгертіп жіберді, ұлы су бойын мекендейтін халықтың үкіметке қарсы көтеріліске қатысқан бөліктерін қуғынға ұшыратып, алыс далаға қоныс аударуға мәжбүр етті. Революциялық дәуір өзгерістерін, одан сталинизм душар еткен асыра сілтеушіліктерді, ерен қасiрет пен күреске толы кезеңдi олар Арқаға тұрақтаған жылдарында бастан кешті. 1928 жылы кеңес өкіметі Сарысу өзені аңғарын жайлауы ететін, одан Бетпақдаладан өтіп, Шу өзені аумағында қыстайтын үлкен тобынан Сарысу ауданын құрған. Сол жылы күзге қарай шыққан арнайы Декрет бойынша жаңадан құрылған аудан байларының мал-мүлкін тәркілеп, өздерін жер аударған, халқын көшпелі тіршіліктен озбырлықпен айырып, еш материалдық жәрдем көрсетпестен отырықшылыққа ауысуға күштеген. Соның салдарынан қожалықтарындағы бір миллиондай ұсақ тұяқ, жиырма мыңдай түйе-жылқысынан түгелге жуық айрылған, аштан қырылудан әупірімдеп аман қалған аз ғана жұрт (отыз екі мың аудан халқының он екі мыңдайы) азып-тозып Жамбыл облысына жетті. Содан өсіп-өніп, қазіргі Сарысу ауданының түтінін түтетіп отыр. Тағдыры тағылымды осы аудандық әкiмшiлiк бiрлiктің бір өзі сталинизм жылдарындағы солақай реформалар жүргізуде тұрпайы күш қолдануды жатсынбаған таптық саясаттың зардабын мейлiнше тартқан, қайғылы саяси репрессияға ұшыраған Қазақ елiнiң келбетiн өте анық елестететiн нақты да көрнекi мысал болып табылады. Жете ойластырылмаған модернизация болып шыққан тәркiлеу мен ұжымдастыру алдында республикадағы қазақтар саны төрт миллионнан астам-ды, ал олардың дәстүрлі экономикасының негізін құрайтын малының мөлшерi 40 миллионнан асатын. Көшпелілерді, барша халықты жаппай аштыққа, ұлттық апатқа ұрындырған саяси науқандардан соң – елдегi қазақ саны екi есе, оның қолындағы малының басы 8 есеге дейiн кемiп кеттi. Ал Сарысу ауданы халқының үштен екісі аштық құрбанына айналды, жаңа қонысқа үштен бiрi ғана тiрi жеттi... 
1991 жылы Советтік Социалистік Республикалар Одағы деп аталып келген алып империяның ыдырағаны мәлім. Әлемнің саяси картасы егемендік бөркін киген жаңа мемлекеттермен толықтырылды. Солардың бірі біздің ел – Қазақстан Республикасы еді. Сонда, тәуелсіздік эйфориясы қанатында, еліміздің жоғарғы халық өкілдігі органы кеңестік дәуірде айтқызылмай келген тарихтағы қаралы кезеңге бірден назар аударған. Дербес ел болу тарихи оқиғасы туғызған қуаныш пен шаттықтың аса қуатты серпілісі нәтижесінде 31 мамырды тоталитаризм жылдарындағы қасіретті, алапат ашаршылық құрбандарын еске алу күні ретінде тұңғыш рет 1992 жылы белгілеген. Алғашында осы дата аштан опат болған миллиондар аруағына тағзым етіп тұратын күн ретінде заңдастырылған болатын. Арнайы құрылған Комиссия қазақ халқын ашаршылыққа душар еткен 30-шы жылдарғы саяси-экономикалық өзгерістерді зерттеуге алып, іс жүзінде қазақ халқына геноцид жасалғаны жайындағы қорытындыларын Жоғарғы Кеңес Төралқасының шешімімен сол жылы еліміздің екі бас газетінде жариялады. Алайда сонау маңызды құжат бойынша атқарылуға тиіс ешқандай іс-шара жоспары қабылданған жоқ. Тиісінше төрт жыл бойы 31 мамыр бірде-бір рет көзделген мазмұнына сай мемлекеттік дәрежеде атап өтілмеді. Тек 1997 жылы, мәселені республикамызда тұратын барша ұлт өкілдерінің татулығы мен келісіміне сабақтастыра қарастырып барып, «Саяси қуғын-сүргін құрбандарын еске алу күні» деген атау берілгеннен кейін ғана, жыл сайын 31 мамырда жаппай саяси репрессия салдарымен бірге ашаршылық қасіреті де айтылып жүрді. Бұл, әрине, бүкілхалықтық трагедияны өз дәрежесінде түйсінуге мүмкіндік бермейтін. Осы жәйтке алаңдаған «Әділет» тарихи-ағарту қоғамы 2009 жылы әр жылғы 31 мамыр қарсаңындағы жұмада аштық құрбандарын арнайы еске алу шараларын өткізіп тұруды ұсынған. Бас муфти шейх Әбсаттар Дербісәлі ұсынысқа сергек қолдау білдірді, орталық мешіттегі жұма намазында тікелей өзі Ашаршылық тақырыбын арқау етіп, өте мазмұнды уағыз айтты... Ақыры, 2018 жылдан бері, 31 мамыр – «Саяси қуғын-сүргін және ашаршылық құрбандарын еске алу күні» деп өзгертіліп атала бастады...
Ашаршылықты әрдайым есте ұстап, белгілі күнде аза тұту шараларын өткізіп тұру қажет екені анық. Өйткені ол – тұтқиылдан кездейсоқ тап болған зобалаң емес, патша заманында негізделіп, кеңестік кезеңде өрістетілген нәубет. Большевиктік билік жол берген бұл ауыр зұлмат қазақ халқына жер бетінен халық ретінде мүлдем жойылып кету қаупін төндірді. Аштық құйыны қазаққа бірнеше мәрте соқты. Әсіресе Отыз екінші жылдың халық санасына терең із қалдырғаны белгілі. Бұл жылдар (1931–1933) халқымызды ХХ ғасырда шыбынша қырып, айтып жеткізгісіз Ұлттық Апатқа (Ұлттық Катастрофаға) ұрындырған, қайғы-қасіреті көл-көсір алапат ашаршылықтың ең ауыр кезеңі еді. Бір сәт өткен жолымызға көз салайық. Самодержавиелік Ресейдің отарлық құлдығынан азат болған қазақ елінің түстіктегі бөлігі Кеңестік Ресей Федеративтік Республикасы құрамында – Түркістан Республикасы (1918), терістіктегі бөлігі – Қазақ Республикасы (1920) атанып, автономия алды. Одан Түркреспубликадағы жер-суы мен халқы 1924 жылы межеленіп, Қазреспубликаға қосылды, Үлкен Қазақстан құрылып (1925), біртұтас мемлекеттігі қалпына келтірілді. Бұл қуанышты оқиға еді. Бірақ автономияларымызда ірі ашаршылықтар болып, жалпыұлттық қайғы-қасіретке, трагедияға ұласты. Бізге мұның себеп-салдарын терең зерделеген жөн: сонау зұлмат халқымыздың басына кездейсоқ үйірілген жоқ, оның тамыры – режим ауысқанмен, сабақтастығын жоғалтпаған отарлаушылық пиғыл мен әрекетте жатыр. Ресей тарапынан XVIII–XIX ғасырларда мақсатты түрде жүргізілген отаршылдық әрекеттер, жаулап алулар нәтижесінде қазақтың мемлекеттігі жойылды. Жері мен халқы империя құрамына енгізіліп, түрлі әкімшілік бірліктерге бөлшектенді. Қазақ өлкесін – орыс жеріне, халқын, этностық түрі бөлекше болса да, тіршілігі мен жан-дүниесі жағынан кәдімгі орыс мұжығына айналдырудың кең көлемді шаралары жүзеге асырыла бастады. Халқымыз тұтастығын жоғалтты. Тек кеңес өкіметінің арқасында, ХХ ғасырдың алғашқы ширегінің соңында ғана, Қазақстанның жер-суы мен халқының негізгі құрамы бір шаңырақ астына іс жүзінде біріктірілді. 1925 жылғы сәуірде өткен Үлкен Қазақстан Кеңестерінің Бірінші съезінде халқымыздың басына түскен проблеманың тарихи тамыры жүйелеп ашылған болатын. Сол құрылтайда Қазақ өлкесін отарлау басты-басты үш дәуірде  – 1) орыс жерінен XVI ғасырдан бастап өз еріктерімен келген қилы бақ іздеушілер мен қашқындардың отарлауы; 2) самодержавие үкіметінің сауда-өнеркәсіп мүддесін көздеп, әскери-әкімшілік тәсілдермен XVIII ғасырдан бастап отарлауы; 3) XIX ғасырдың соңы мен XX ғасырдың басынан – Ресейдің ішкі губернияларынан шаруаларды жаппай көшіріп-қоныс аударту жолымен отарлау жүзеге асырылғаны талдап айтылды. 
Ресей үкіметі империалистік мақсаттарын жүзеге асыру үшін Орал, Орынбор, Ертіс желілері арқылы қазақ даласына ірі-ірі сенімді жасақтарын орнықтырған. Олар қазақтарды Жайық, Тобыл, Ертіс өзендері бойындағы үйреншікті ата қоныстарынан қуып, мал бағу шаруашылығының қалыпты жағдайын зорлықпен өзгерткен-ді. Сөйтіп ғасырлар бойы қалыптасқан атакәсіп негіздерінен айырды, қазақтың экономикалық дәулетін қатты ойсыратты. Халыққа, әсіресе, отарлаудың үшінші кезеңі ауыр соқты. Бұл шақта ішкі Ресейдегі жер дағдарысын шешу үшін, патшалықтың үкіметбасы Петр Столыпин айтқан «қазақтың жерін игеріп-көркейту» желеуімен, әкімшілік Қазақстанға қоныс аударушылар тасқынын бұрған еді. Осы орыс көші мүддесіне қазақтан 1916 жылға дейін көлемі 40 миллион 647 мың 765 десятина жер тартып алынған (1 десятина 1,09 гектарға тең). Бұл мөлшер барлық шұрайлы, өмір сүруге қолайлы жер-су аумағынан асып кетті. Ал шұрайлы жерлердің мөлшері күллі қазақтық аумақтың бестен біріне де жетпейтін. Жер комиссариатының 1925 жылғы мәліметі бойынша – барлық жер аумағы 202 млн 962.345 десятина, оның ішінде жарамды жер көлемі 38 млн 170.000 десятина еді. 1925 жылғы құрылтайда: «Переселен толқынының қысымымен қазақ бұқарасы... шөбі жұтаң, суы аз, құмдауыт жерлерге ығысуға мәжбүр болды. Осы апатты саясат Өлке экономикасын тез құлдыратты. Егер өткен ғасырдың 70-ші жж. бір қазақ шаруашылығына 59 бас малдан келсе, 1914–1915 жж. переселен қозғалысының артуымен бұл цифр 25–26 басқа дейін төмендеді», – деп атап көрсетілді. Патша үкіметінің отарлық жүйесі төндірген қауіпті ХХ ғасырдың басында қазақ зиялылары терең сезініп, одан қорғану жолдарын ойластырған болатын. Бірақ олардың іс-әрекеттерін құпия полиция тез әшкереледі. Қилы жазалау шараларын қолданды. Сонда зиялылар Бірінші орыс революциясының дүмпуімен өмірге келген жоғарғы заң шығарушы органға үміт артты. Мәселен, 1906 жылы 1-ші Мемлекеттік дума мінбесінен орынборлық депутат Тимофей Седельников жерінен айрылып жатқан қазақтың кедейшілікке ұрынғанын әңгіме етті. Торғайлық депутат Ахмет Бірімжанов Думаға әлі келіп жетпеген қазақ депутаттары үшін аграрлық комиссиядан қосымша орын көзделуі қажеттігін көтерді. 1907 жылы 2-ші Мемлекеттік думада семейлік депутат Темірғали Нұрекенов жұтқа ұшырап, қайыр сұрап кеткен босқын қазақтарға үкімет тарапынан жәрдем берілу керектігін ортаға салды. Ал оралдық депутат Бақытжан Қаратаев үкіметтің шаруаларды ішкі Ресейден «жаңа жерлерге» қоныс аударту арқылы қазақты жер-судан айырған переселендік саясатын сынаған атақты сөзін сөйледі. Бірақ олардың бірде-бірі билікке ұнаған жоқ. Император бұларға екі Думаны да тарқатып жіберуімен, әрі бұратаналарды бұдан былай сайлау құқығынан айырған 1907 жылғы 3 маусымдағы заңын шығаруымен жауап берді.Патша үкіметінің аграрлық саясатын 2-ші Мемдума мүшесі Б. Қаратаев оның комиссияларында атқарған жұмысы ретімен де, өзінің қазақ мүддесін қорғау жолдарын іздестіру орайымен де жіті зерттеді. Үкіметтің қазақтардың көшпелі өмір салтын ХХ ғасырда мүлдем жоймақ жоспары барын ірі лауазымды патша чиновнигі аузынан естіді. (Дегенмен көшпелі өмір салтының омыртқасын біржолата үзуді царизм емес, большевизм жүзеге асырды). Биліктің қазақ мүддесіне қайшы іс-әрекетін переселен басқармасының күнделікті іс-дағдысынан көріп отырды. Шұрайлы жер-судың жырымдалып қоныс аударушыларға өтіп жатқанын нақты мысалдармен дәлелдеп, оның басты себептерін талдады. Ақыры, қазақ үшін бұдан былай тұрмыс салтын қайта құру ғана өміршең болмағын парықтап, үкімет саясатына бейімделуді қолайлы көрді. Әркімге жер үлесін алып отырықшылыққа көшу қажеттігін уағыздады. Бір қауым жұртты отырықшы етіп өзі үлгі көрсетті. Алайда бұл бастаманың ғұмыры ұзақ болмады. Оны қазақ зиялыларының Әлихан Бөкейханов бастаған екінші белді тобы қабыл алмады. Аграрлық мәселелердің ірі білімпазы Ә. Бөкейханов патша үкіметі ұсынған жер үлесі мөлшеріне мүлдем қарсы болған-ды. Ол қазақтың көшпелілік өмір салты мен мал шаруашылығын сақтау жағында еді. Мұның терең себептері бар-тын. Көшпелілерді отырықшылыққа көшуге мәжбүр ету арқылы патшалық екінші жымысқы әрекетін – орыстандыру мен шоқындыру шараларын да жүзеге асырмақшы болған. Сол мақсатпен оларды басым көпшілігі орыстар тұратын шіркеуі бар елді мекендерге аралас қоныстандыру жайында нұсқау берген. Мұндай болашақ шошындырмай қоймайтын, қазақ зиялыларының үйреншікті өмір салтынан бас тартпау себептерінің бірі осында еді. Ал отырықшылыққа сол жылдарғы мәжбүрлік ықтимал еткен эволюциялық жолмен бейімделмеген қазақ тіршілігі 30-шы жылдарғы большевиктік күрт бетбұрыс науқандарында айтып жеткізгісіз қайғылы күйге түсті... 
Қазақ халқын XX ғасырда ұлттық апатқа ұшыратқан кезеңдерге шағын шолу жасайық. Ұлттық апаттың түп-тамыры қазақтың елдігінен айрылып, Ресей империясының отарына айналған заманда – XVIII, XIX ғасырларда жатыр. Монархияның орнына XX ғасырда билікке күйреткіш сипатымен ерекшеленетін жаңа саяси жүйе келгенде және большевизмнің таптық идеологиясы, әсіре тапшылдардың қилы асыра сілтеулері дәуірлеген шақтарда сол түп-тамыр үрейлі қара жемісін берді. Жоғарыда айтқанымыздай, режим түбегейлі ауысқанмен, отарлау саясаты мен отар елге көзқарас түрін өзгерткенмен, мазмұнының сабақтастығы сақталған болып шықты. Отарлық езгіге түскелі қазақтың дәстүрлі шаруашылығы күйзелу үстінде еді. Оны 1916 жылғы ұлт-азаттық көтеріліс оқиғалары – отарлық соғыстар, көтерілісшілер мен олардың ауылдарын басып-жаныштаған жазалаушы әскерлер ойраны – одан сайын күйретті. Патша тақтан құлатылған жылы қазақ облыстарының бірқатарында егін шықпай қалды. Түркістан өлкесінде 1917 жылдың жазынан-ақ азық-түлік тапшылығы сезілді. Өлкені іс-жүзінде басқарумен шұғылданған жұмысшы-шаруа-солдат комитеттері Ресейден келген астықты, малын қызыл гвардияның мұқтажын өтеуге алып отырғанмен, «опат болу маңдайына жазылған» көшпелілерге бермеу жағында болды. Өлкені аштық жайлады. 1918 жылғы мамырға дейін Ташкентте тұрған Мария Горина-Шоқай ашыққан қазақтардың 1917–1918 жылдың қысында қалаға құр сүлдері жетіп, көше-көшеде сұлап жатқандарын, өзегі талған жандарға бір түйір нан беруге қайрансыздықтан қиналғанын жазып қалдырды. Апаттың бұл бастапқы кезеңінде Ташкентте Сұлтанбек Қожанов басқаратын «Бірлік туы» газеті белсенділері аштыққа ұшырағандар үшін қоғамдық асхана ашты. С. Қожанов Қоқан автономиясы талқандалғаннан кейін көп ұзамай Түркістан үйезіне кетіп, ашаршылықпен күреске атсалысты: ел ішінен азық-түлік, киіз үй, күрке жинастырып, тамақтану бекеттерін ұйымдастырды. Әулиеата үйезіндегі аштарға көмек беру ісінде Тұрар Рысқұлов қажырлы қызмет атқарды. Ол бұл абыройлы ісін 1918 жылдың күзінен әуелі Түркреспублика Денсаулық сақтау халкомы, одан сол жылғы қарашадан Түркаткомның аштықпен күресу жөніндегі Орталық комиссиясының төрағасы ретінде жалғастырды. Бұл қызметінде Тұрарға жаңа тұрпатты шовинистермен ымырасыз айқасқа түсуге тура келді. «ХХ ғасырдың қызыл топалаңы» атанған большевизм билікке келген бетте жергілікті халықтар мүддесін көзге ілмеген еді. Олардың өмір сүру құқының өзіне күдікпен қараған. Сол кезгі саяси оқиғалардың бел ортасында жүріп, нақты куәлік қалдырған Т. Рысқұловтың еңбектерінен белгілі: әлемдік революция өртін өршіте түсуді мақсат еткен «лениндік гвардияның» алдыңғы сапындағылар көшпелі қазақтарды маркстік көзқарас тұрғысынан бәрібір құрып бітуге тиіс, экономикалық жағынан әлжуаз топ деп есептеді. Сондықтан, оларды аштан құтқарамын деп шығынданғаннан, бар қаржыны азамат соғысы майдандарындағы қызыләскерлерді қолдауға жұмсау маңызды деп білді. Осындай пайымдағы большевиктер қазіргі Қазақстанның оңтүстік өңірін қамтитын Түркістан өлкесі аумағындағы билікке қол жеткізісімен, өздерінің әскери атты жасақтарын қазақ жылқысымен жабдықтай тұрып, сол жұтты жылы қазақтарға азық-түлік бөлуден бастартты, оның орнына олар «әлемдік революция жасауға тиіс қызыл әскерді» асырауды дұрыс көрді. Сөйтіп, өлкеде кеңес өкіметінің орнауымен бірге басталған алапат аштықта, көшпелі жұртты бұлтартпас ажал тырнағына іліктірді. Мұстафа Шоқай қорытқан әшкере-анықтамамен айтқанда, «большевизмнің аштық саясаты» негізінен өлкедегі мал бағуды өмір салты еткен қазақ халқын баудай түсірді. Ресми деректер бойынша 1917–1919 жылдарғы сұрапыл ашаршылықта 2 миллионнан астам адам ашыққан. 1918 жылдың қара күзінен Т. Рысқұловтың басқаруымен жүргізілген аштықпен күрес шаралары миллиондаған адам өмірін арашалап қалды. Бірақ қырылғандардың саны жөніндегі деректер жан түршігерлік. М. Шоқай Түркістанда 1 миллион 114 мың адам аштан опат болды деп есептеді. Шығынның осы шамадағы мөлшерін және олардың басым көпшілігі көшпелілер болғанын сол шақтағы біраз құжат растайды. Ал осынау оңтүстік өлкеде революция қарсаңында 3 миллиондай қазақ тұратын-ды. Орта Азиядағы «пролетариат диктатурасы» көшпелілердің тіршілік кеңістігін босатуы арқасында, солардың сүйегі үстінде орнады... Көшпелілерге қарсы қылмысты іс-әрекет пен соның салдарынан орын алған қайыршылық пен жаппай қырылудың негізгі айыпкері өлкедегі билік болатын. Аштықтың басты себебі – Түркістандағы кеңес өкіметінің тізгіні отаршылдар қолында болғанында, олардың өлкеге революцияны найза ұшымен әкеліп, құлаған режимнің қанау саясатын қолдарындағы қару-жарақ күшімен жалғастырғанында жатқан. Жаңа тұрпатты отаршылдар басқарған өкіметтің жергіліктілер үшін ашаршылық пен аштан қырылу «бостандығына» кең жол ашып бергенін 20-шы жылдар баспасөзі беттерінде большевик-зерттеушілер де, басқалар да жазып жатты. Сонымен, 1917–1919 жылдары Қазақстанның Түркістан өлкесіне кіріп тұрған қазіргі оңтүстік өңірін жайлаған жасанды аштық салдарынан көшпелі халық жалпы санының төрттен біріне жуығын жоғалтты. Бұл большевизмнің «аштық саясаты» душар еткен қасіретті дәуірдің қазақ халқын алғаш шарпуы – Ұлттық Апаттың бірінші кезеңі еді. Екінші кезеңде де 2 миллионнан астам жан ашықты. Бұл жәйт Қазақ өлкесінде 1921–1923 жылдары орын алды. Оның да басты себебі – жергілікті отар халықтың кенеуі кете бастаған дәстүрлі шаруашылығын азамат соғысы одан әрмен күйзелткенінде, құнарсыз ен далада тұрмысын тез түзеуге мүмкіндігі болмағандығында жатқан. «Қазақ жарлы-жақыбайының трагизмін және кеңес үкіметінің күллі арсыздығын түсіну үшін – патша режимі кезінде қазақ халқынан 40 млн. десятина шамасындағы ең жақсы шұрайлы жер орыс переселендері пайдасына тартып алынғанын, кеңес үкіметінің ұлт-азаттық революция атынан, «әлемдік революцияшыл пролетариат» атынан: құлаған режимнің жер жөніндегі әділетсіздігі түзетілетін болады, қазақтарға тартып алынған жер қайтарылады, қазақ жерлеріне переселендер жіберілмейді деп уәде бергенін білу керек...» (М. Шоқай). Алайда қазақ арасында жоқ пролетариаттың диктатурасын Қазақстанда орнату ұранымен әрекет еткен, сөйтіп іс жүзінде большевиктік жаңа империяның қызыл отарын құрумен шұғылданған партиялық билік нақты іс-әрекеттері үстінде ондай уәденің баршасын тәрк еткен болатын. Жағдайды азамат соғысының ауыртпалықтарынан оңалып үлгермеген қазақ облыстарынан орталықтан келген арнайы әскери жасақтардың азық-түлік жинап әкетуі де шиеленістіре түсті. Автономиялық республика аумағындағы ашаршылыққа ұшыраған губернияларға Ресей Федеративті Республикасының кіндік үкіметі тарапынан көмек берілмеді. Қазақ Орталық Атқару Комитетінің төрағасы Сейтқали Меңдешев 1925 жылы Ақмешітте өткен Кеңестер съезінде айтқанындай, орталықтан азық-түлікпен жәрдем көрсетілуіне қол жеткізу – қиынның қиыны-тын... Қазақ халқы бұл кезеңде сол шақтағы жалпы санының тағы да бір ширегін жоғалтты. 
Ұлттық Апаттың үшінші, ең сұрапыл, халықты жосықсыз қызыл қырғынға ұшыратқан аса ауыр кезеңі жер-суы мен халқы бір шаңыраққа біріккен Үлкен Қазақстанда орын алды. Үлкен Қазақстан бұл кезде де Ресей Федерациясы құрамындағы автономия еді. Алғашқы кезде ешқандай қатер байқалмаған. Орта Азиядағы ұлттық-мемлекеттік межелеуден кейін оңтүстіктегі облыстарды қосу арқылы іргесі кеңейтілген Қазақстан партия ұйымы ел-жұрт мүддесіне жауап беруге тиіс жұмысты жаңаша жігермен қолға алды. Ресей Коммунистік партиясы Қазақ облыстық комитетінің 1925 жылғы сәуір пленумында мал бағу мен жер өңдеу кәсібін қазіргі қазақ жағдайында біріктіріп қарауға болмайтыны атап өтілді. Өйткені «ҚКСР-дің бүгінгі шаруашылық ахуалында: егін егуге қолайсыз жалпақ сардаланы шаруашылық кәдесіне асырудың бірден-бір ықтимал тәсілі – мал бағудың көшпелі түрі болып табылады». Сондықтан да бұл саладағы аса маңызды шара – мелиорация, жайылымдарды суландыру, жем-шөп әзірлеу, қой тұқымын асылдандырып, құрамының сапасын жақсарту үшін көшпелі халыққа кең көлемде несие беру ісін жолға қою болмақ. Сол себепті Қазобком пленумы ауылшаруашылық несиелерін ауылға тікелей бағыттау, ауыл шаруашылығындағы кооперацияны күшейту қажеттігін тұжырымдаған тиісті шешім шығарды. Пленумда бірнеше күннен соң (1925 жылғы 16 сәуірде) Ақмешітте ашылмақ Кеңестер съезінің мәселелері жайында өлкекомның екінші хатшысы С. Қожанов баяндама жасады. Сонда ол былай деген еді: «...өмірге келген осынша уақытынан бері Қазақияда шаруашылық тұрғыда өркендеудің зерттеліп-жасалған перспективасы жоқ. Жылдан жылға, күннен күнге ешқандай да перспективалық жоспарсыз өмір сүріп келеді. Бар айтатындары – өткен жылы пәлен бас мал болды, енді оған жиырма шақты мың қосылды дегендер ғана. ...қайткенде жағымды әсер етудің амалы. Енді осындайдың жолын қию керек. Осы съезде біз бірер перспективалық жоспар конспектімен сөйлемекпіз. Сосын жер мәселесін практикалық міндет етіп қоямыз». Қожанов баяндамасында ирригация проблемасына да тоқталды. «Қазақия үшін бұл мүлдем жаңа шаруа, – деді ол. – Ал Түркістан үшін – әдеттегі үйреншікті мәселе. Қазақияда да, кейбір губерниядағы ашаршылықтан кейін, мысалы Семейде, халық өз бастамасымен, Наркомземнен «рұқсатсыз-ақ», арық қазуға көшіп жатыр. Тіпті ...егіс жайын айтудың өзі қиын Қарқаралы үйезінде де солай етуде...» Қазобком пленумы осылай, ескі Қазақстан аумағындағы 1921 жылғы үлкен аштықты да, одан бергі жылдарда орын алған жекелеген губерниялардағы ашаршылықтарды да тікелей талдамағанмен, алдағы уақыттарда ондай қауіп-қатерлерден қорғану шараларын ойластырды. Сондай мақсатпен – қыр аймақтарында суландыру жүйесін жасап, егін егуді жүзеге асыра бастаған, елдің өз ішінде туған бастаманы қолдауға шақырды. Сарыарқаны игерудің бірден-бір тиімді жолы – көшпелі мал шаруашылығын дамыту екенін мойындап, қаулысында атап көрсетті. Мал бағуды ынталандыру, оны одан әрі өркендету үшін арнайы қаржыландыру, өнімдерін тиімді жолмен қалаларға тасымалдап таратудың әдістерін қарастырды. Сонымен, елді күйзелткен 20-ші жылдарғы ашаршылық Үлкен Қазақстан Кеңестерінің Ақмешіттегі алғашқы съезінде арнайы әңгіме болмады. Аштық деректері жәй ғана елеусіздеу айтылды. Дегенмен, атап айтылмаса да, оны қайта болдырмау шаралары кеңінен қаралды. Ал ол шаралардың ең бастысы жер-суды ұтымды игеру мәселесі еді. Жер-суы мен халқының негізгі бөлігін қанаты астына алған Үлкен Қазақстан Кеңестерінің бірінші құрылтайында атап өтілгендей, жерді қоғам мүлкіне айналдыру жөніндегі алғашқы советтік заң мен тұрғындарды жерге орналастыру жайындағы ереже «азамат соғысы, ашаршылық, ҚКСР-де ешқандай қаржының болмауы жағдайында болымсыз ғана нәтиже берді». Ал жүргізілген іс шараларының ойдағыдай оң нәтиже бермеу себептерін съезд былай тұжырымдады: а) қазақ жерін сырттан көшіп келгендердің отарлауы жалғасуда; ә) отаршылдық саясаттың қалдықтары әлі жойылмаған; б) ең жақсы жерлерді переселендер басып алған, кең алқапты казак-орыс тұрғындары пайдалануда; в) жергілікті жердегі жұмыстар орталықта үйлестірілмеген, көбіне орталық жерді іс жүзінде пайдаланып отырғандарға бекітіп, ең тәуір жерлерді бұрыннан тұратын переселендерге кесіп беру жағында; г) жерге орналастыру шаралары – тұрғындардың құқықтық санасын жерді заң бойынша пайдалану қажеттігін сезінетіндей етіп оятуға жәрдемдеспеді. Мал шаруашылығын Қазақстанның қатал табиғатына шыдас беріп, пайда түсіретіндей етіп дамыта алу үшін – жер қатынастарын дұрыс реттеудің маңызы зор. Сол себепті съезде республиканың күллі аумағын жаратылысы мен экономикалық нышандарына қарай: «егіншілік-малшылық» және тек «малшылық», сондай-ақ тек «көшпелі малшылық» аудандарға бөлу тәртіптері баяндалды. Жермен қамтамасыз ету нормасы қалай жасалатыны түсіндірілді. Сосын: «...мал бағу және мал бағу-егін егу шаруашылықтарымен шұғылданатын қазіргі жұмыс істеп тұрған қожалықтарға өркендеуіне әрі экономикалық тұрғыда нығаюына қажет жағдайлар жасау» – жерге орналастырудың негізгі міндеті болып табылады деп түйінделді. Осы орайдағы орындалуы қажет шаралар ретінде мыналар аталған еді (олар съезд қарарымен заңдастырылды): а) жаппай жерге орналастыру аумағына барлық переселен учаскелерін қосу, бұл ретте олардың көш жолында жатқандарының толған-толмағанына қарамау; ә) 1924 жылғы 17 сәуір Ережесінің күші жүрмейтін переселен учаскелерінде отырған тұрғындарды өз учаскелерінің 1917 жылға дейін белгіленген шегінде, қосымша жер кесіп бермей орналастыру; б) сырттан көшіп келушілердің және ҚКСР-дегі ішкі қоныс аударушылардың «қазақтың пайдалануына жататын жақсы жерлерді және казак-орыс территориясын» қалауларынша басып алуларынан сақтану үшін – өз беттерінше қоныстануларын доғарту, 1922 жылғы 31 тамыздан кейін өз бетімен келгендерді жер қожалығын беру шараларымен қамтымау; в) ҚКСР-дің барлық аудандарындағы қазіргі кезде қолда бар, сондай-ақ анықталған бос және артық жерлердің бәрін – жерге орналастырудың 1924 жылғы 17 сәуір Ережесімен әрекет етуге жататын біртұтас қоры деп есептеу. 
Алайда Қазақстан Кеңестері съезінің қарарларын өмірге енгізуге орталық өкімет кедергі жасай берді. Ақыры, аталған құрылтайдан төрт айдай өткенде, 1925 жылғы 12 тамызда, жерге орналастыру мәселесі БК(б)П Қазақ өлкекомы Бюросында талқыланды. Екінші хатшы С. Қожанов «Жерге орналастыру туралы» арнайы баяндама жасады. Онда Бүкілқазақ съезі қарарларының жерге орналастыру жұмыстарына қатысты бөлігі орындалмай жатқанына алаңдаушылық білдірілді. Сосын Бюрода оның баяндамасы бойынша мынандай қаулы қабылданды: «а) Бүкілресейлік Орталық Атқару Комитетінде Қазақ Кеңестік Социалистік Республикасының жаппай жерге орналастыру жөніндегі перспективалық жоспары бекітілгенге дейін 5-ші Бүкілқазақтық Кеңестер съезі мен ҚазОАК қабылдаған жер мәселесі бойынша шешімдерге ешқандай алып тастау, түзету және толықтырулар енгізілмесін; б) Атап айтқанда, өз бетінше көшіп келген қоныс аударушыларға байланысты 5-ші Бүкілқазақтық Кеңестер съезі белгілеген мерзім – 1922 жылғы 31 тамыз сақталсын. 1922 жылғы 31 тамыздан кейін келген барлық өз беттерімен қоныс аударушылар ҚКСР-дің барша аумағында жерге орналастырылмайтын болсын; в) БРОАК алдына ҚКСР-дегі жерге орналастырумен шұғылданатын барлық мекемелерді бір органға – Қазақ жер халкоматының (Казнаркомзем) Жерге орналастыру басқармасына мейлінше шапшаң бағындыру туралы мәселені үзілді-кесілді қою ҚазОАК-ке ұсынылсын». Орталық қаламағандықтан, бұл шешім де орындалған жоқ. Ұлт коммунистерінің табандылығы нәтижесінде 1925 жылғы желтоқсанда Қазақ өлкелік 5-ші партконференция есеп берілген мерзімді «тарихқа қазақ жерін жинау кезеңі және қазақ мемлекеттігін ұйымдастыру саласындағы алғашқы қадамдар ретінде кіреді» деп атады. Сосын: «...жерге орналастыру саласында – бірінші кезекте тұрғылықты халыққа, әсіресе отырықшылыққа ауыса бастаған көшпелілерге қатысты міндет қою керек. Сонымен бір мезгілде ұлттық азшылықтың отырықшы еңбекшіл шаруа тұрғындарының, әсіресе оның кедей және орташа бөлігінің тілектері назардан шығарылмасын» деген қаулы алды. Жеткілікті дәрежеде әділ, басқалардың мүддесін кемсітпейтін бұл қаулы да орындаусыз қалды. Өйткені БК(б)П Орталық Комитеті Қазақстанды басқаруға 1925 жылғы қыркүйекте Филипп Исаевич Голощекинді жіберген еді. Ол ұлттық мүддені көздейтін шешімдерді қилы большевиктік айла-амал қолдана отырып, жоққа шығарып жүрді. Сөйтіп, ұзамай,  тоталитарлық ойлау жүйесінің қазақстандық «ұлы құрылысшысы», яғни, сол кезгі қайраткерлердің өздері атап айтқандай, диктатор болып шыға келді. Орталықта жинақталған ақпаратпен қаруланып, сонда қорытылған ойларға сәйкес тиісті нұсқау алып келген осынау сталиншіл көсем өлкелік 5-ші және 6-шы партконференцияларда саяси өмірден, оқу-ағарту ісінен «алашордашылар» мен соларға идеяластарды аластау мәселелерін тиянақтады. Интеллигенцияның сана-сезімін «қырнау» («нивелировка») арқылы тегістеп, бірізді арнаға түсіру қажеттігін «дәлелдеді». Коммунистердің дәстүрлі ауыл өміріне көзқарастарындағы «азаматтық бітім» (С. Садуақасов) және «азаматтық соғыс» (О. Жандосов) деп тұжырымдаларлық саяси бағыттарға «төреші» болды. Іс жүзінде екінші бағытты қолдау арқылы ауылдас-туыстар арасына тап сынасын қағудың, сөйтіп ағайынды ағайынға өшіктірудің саяси-идеялық тұғырын сомдады. Октябрь революциясы қазақ ауылын айналып өткен деп тапты. Ұзамай голощекиншіл өлкепарткомның «дана» басшылығымен құлақ күйі келтірілген қазақ өкіметі қазақ ауылдарында «Кіші Қазан» өртін тұтатудың нақты шараларын жүргізуді қолға алды... 1927 жылғы желтоқсанда БК(б)П XV съезі болды. Оның шешімі бойынша 1932 жылдың көктеміне дейін елдің ауыл шаруашылығы жеке қожалықтан ұжымдық шаруашылыққа айналып үлгеруге тиіс еді. Ұжымдастыру хақында партия алға қойған осы биік міндетке Қазақстан өзіндік жолмен бет алды. 1928 жылғы 27 тамызда Қазаткомның арнайы декреті шықты, соған сәйкес дәулетті қожалықтарды тәркілеу туралы Қазатком мен Халкомкеңес қаулы шығарды. Тез арада байлардың мал-мүліктерін кәмпескелеу науқаны басталып кетті. Оның революциялық сипаты тәркілеуге қарсылық әрекет көрсеткендерді қылмыстық жауаптылыққа тарту және аса ірі әрі жартылай феодал байларды жер аудару туралы 1928 жылғы 13 қыркүйекте шығарылған қаулымен күшейе түсті. Орталық кеңселердегі мағлұматтармен тағаланып келген Голощекин қазақ кадрларына байланысты көзқарасының жүзеге асырылуын идеологиялық тұрғыда шебер қамсыздандырып үлгерген еді. Сондықтан, тәркілеу соңынан, ірі көлемдегі саяси репрессиялардың «Алаш ісі» атанған алғашқы толқынына жол ашты. «Кеңес өкіметінің қас-дұшпандарын» түрмеге тыға отырып, қазақстандық билік 1930 жылғы 19 ақпанда ауыл шаруашылығын социалистік тұрғыда қайта құру ісін нығайтуды және кулактар мен байларға қарсы ымырасыз күресуді көздейтін қаулы қабылдады. Өкіметтің тәркілеу мен ұжымдастырудағы солақайлықтары 372 жерде халық көтерілістерін туғызғаны, оларды әскери күшпен басып-жаншу орын алғаны, яғни тәркілеу-ұжымдастыру науқандарының жаңа сипатты отарлық соғыстармен астасқаны мәлім. Соның бәрі ел-жұртты жаңа алапат апат иіріміне құлатты. Ұлттық Апаттың үшінші, ең қасіретті кезеңіне айналған сол 1931–1933 жылдары халықтың жартысына жуығы аштан қырылды. Шамасы жеткендер басқа өлкелерге босып, шет елдерге өтіп кетті. Мал басы он шақты есе азайды. 
Қазақ еліндегі іс жүзінде Ұлттық Апатқа апарып соққан перманентті ашаршылық сол кезеңдердегі азаматтарды жайбарақат қалдырмады. Солақай саясатпен келіспеді. Бірінші кезеңде Түркатком құрған Аштықпен күрестің орталық комиссиясын басқарған Тұрар Рысқұловқа қазақ мүддесін көзге ілмейтін, «болашағы жоқ көшпелілерге» азық-түлік бөлудің қажеті жоқ деп есептеп, олардың «аштан қырылуын революцияға қосқан үлестеріне» теңгеретіндермен күреске түсуге тура келді. Апаттың екінші кезеңінде зиялылардың түркістандық үлкен тобы (Халел Досмұхамедов, Мұхамеджан Тынышбаев, Жанша Досмұхамедов, Иса Қашқынбаев, Қоңырқожа Қожықов, Сұлтанбек Қожанов, Санжар Асфендияров және т.б.) «Ақжол» газетінде 1921 жылы үндеу жариялап, ашығып жатқан арқалық бауырларға көмек беруге шақырды. Нақты жұмыстар жүргізу үшін жер-жерге аттанды. Мәселен, Ж. Досмұхамедов Пржевальскіде азық-түлік жинауға ұйтқы болып, оны Қазақстанның солтүстік және батыс облыстарына жіберуді ұйымдастырды. Сол 1921 жылы Міржақып Дулатов «Қазақ тілі» газетіндегі мақаласында Семей губерниясының қазақ қызметкерлерін аштыққа ұшыраған аудандарға елден мал жинап жеткізуге шақырды. Ол өзі жаз бойы бірнеше үйезді аралады. Үгіт-насихат жүргізді. Мұндай жанқиярлықты ұната қоймаған жергілікті оны өкімет тұтқындады. М. Дулатов Орынборға жөнелтіліп, ГПУ-дің тергеуінен соң ғана босатылды. Жүсіпбек Аймауытов бастаған зиялылар тобы шығыс аудандардан мал жиып, ашаршылық жайлаған Торғай халқына жеткізген еді. Олардың үстерінен қылмыстық іс қозғалды. Сот үдерісі оларды айыпты деп тауып, артынша амнистия тәртібімен кешірім берді. Большевиктік тұғырнаманы қабыл алған зиялылар Кеңес билігінің жариялы ұрандарына сеніп, ұлттық мүддеге сай әрекет етуге тырысты. Мәселен, 1922 жылы Жетісуда жер-су реформасын жүргізу кезінде Сұлтанбек Қожановтың комиссиясы отарлаушылар тартып алған ата қоныстарын қазақтарға қайтару арқылы тарихи әділеттіліктің салтанат құруын қамтамасыз етпек болды. Алайда комиссияға «ұлтшылдық» айдар тағылып, кері шақырып алынды. Большевиктер таптық жікті айыра түсу, байлар мүлкін тартып алып кедейлерге үлестіріп беру жолымен ел экономикасын «жандандыру» жолын 20-шы жылдарда-ақ ұстанған болатын. Ондай қатерлі бағытқа 1923 жылы Қазақ облыстық 3-ші партконференцияда Смағұл Садуақасов сын айтты. Ол халықты жаңа сілкіністер емес, ғылым мен білімге сүйенген бейбіт еңбек құтқарады деген өжет пікір білдіріп, өтеуіне саяси сенімсіздікке ұшырады. Апаттың ең қорқынышты үшінші кезеңінде аштан бұралған алғашқы босқындардың пайда болуы мен үдеп келе жатқан аштық күйзелістері жайында жер-жерден жекелеген азаматтар Мәскеудегі биік үйге, Алматыдағы автономия басшылығына аштық қасіретінің алғашқы белгілерін хабарлаудан бастап, жаппай сипат алған мысалдарды айтып дабыл қақты. Өлкепарткомның бірінші хатшысы Ф. Голощекиннің атына 1932 жылғы 4 шілдеде Ғабит Мүсірепов бастап (Қазмембаспа меңгерушісі Мансұр Ғатаулин, Комвуз проректорының орынбасары Мұташ Дәулетғалиев, проректоры Емберген Алтынбеков, Госплан энергетика секторының меңгерушісі Қадыр Қуанышев) қол қойған «Бесеудің хаты» түсті. Хатта ауыл шаруашылығындағы құлдырау деректері келтірілді (1930 жылғы 40 миллион бас малдан 1932 жылы 5 миллион ғана қалған). Қазақтар арасында аштан өлудің тым көбейіп кеткені және осынша мүшкіл халге «солшылдық» асыра сілтеулер мен Қазөлкекомның қате саясаты жеткізгені айтылды. Алайда «бесеудің хаты» ұлтшылдықтың нақты көрінісі ретінде бағаланды. Хат авторларымен тиісті «сауықтыру жұмыстары» жүргізілді де, бір аптадан соң олар Қазөлкекомға өздерін-өздері кінәлап-жазалаған опыну хаттарын тапсырды. 1932 жылғы 15 шілдеде өткен Қазөлкеком Бюросы мен Өлкелік бақылау комиссиясының біріккен мәжілісі «бесеудің хатын» «Қазақстандағы социалистік қайта құру ісінде қол жеткізілген күллі жетістіктерді толығымен бүркемелеп, тек теріс сәттерді бадырайтып көрсету, Өлкекомның жүргізіп отырған барша бағытын сынау» болып шыққан деп тапты. Бірақ олардың «кінәларын мойындаулары» еске алынды. Сөйтіп, бір топ коммунист «қателесіп» қол қойған сол хатты «социалистік қайта құру мен ұлт саясаты жетістіктеріне» қара бояу жағушылық дей тұра, авторларды партия қатарында қалдырып, бір-бір қатаң сөгіс арқалатты. Голощекиннің содан кейін Мәскеуге бара жатқан сапарында орын алған бір оқиға жайы біздің заманымызға жетті. Қазақ автономиялық республикасының диктаторы мінген пойыз шілде-тамыз аптап күндерінің бірінде Ақтөбе вокзалына тоқтайды. Перронда жиналған қалың жұрт алдында сөз сөйлеуге үкіметтік вагоннан Қазөлкекомның басшысы Голощекин шығады. Ел ішін жайлаған ашаршылықты әдеттегісінше, «тап жауларының малды жаппай сойып тастауды әдейі ұйымдастырған тіміскілік зымиян әрекеттерінің салдары» ретінде түсіндірмек болуы ықтимал. Бірақ сол жолы ол құдіреті үстем сөзін сөйлей алмайды. Көпшілік назары топты жарып алаңға шыққан жайдақ арбаға ауады. Арба үстінде отырған жүдеу шал өте әйгілі тұлға болатын. Ол кезінде қазақтардың шұрайлы жер-суын тартып алып, өздерін шөлге ығыстырған патша үкіметін Мемдума мінбесінен өткір сөзімен сынаған қайраткер-тін. Сонда ол биліктің «ішкі Ресейдегі 130 мың помещиктің мүддесін қорғау үшін» қазақтарды ата қонысынан қуып «ренжітіп отырғаны Мемлекеттік думаның есінде болсын», қазақтар солшыл партияларға іш тартады, олардың жекеменшік жерлерді мәжбүр ету жолымен бөліп алу арқылы шаруалар мұқтажын шешуге ұмтылуы дұрыс деп мәлімдеген еді. Кейін большевиктер қатарына кіріп, Орал облысының әділет комиссары, ақ гвардияшылар түрмесінің тұтқыны, Қаратаев атты әскер бригадасын құрушы қызыл партизан, Шығыс майданының 4-ші Армиясындағы Қазақ бригадасы саяси бөлімінің меңгерушісі, Қазақ өлкесін басқару жөніндегі Әскери-революциялық комитеттің мүшесі, Қазақстан Кеңестері алғашқы екі съезінің делегаты болды. Ал қазір ол 72 жастағы зейнеткер Бақытжан Қаратаев еді. Сіңірі шығып, тізесі қалт-құлт еткен дімкәс қарт тарантас үстінде түрегеп тұрып, қазақ коммунистерінің көсемін жазғырған сөздер айтқан екен. Революцияның қасиетті мұраттарын арамдап, қазақтарды шыбынша қырған аштық қасіретіне ұшыратқанын бетіне басыпты. Бұл үшін республиканың бірінші басшысы жауапты екенін жұртшылық алдында бетіне басқан көрінеді. Голощекин: «Шал шаршап қалыпты», – деп күбір етіп, вагонына қайта сүңгуге мәжбүр болған... Ал «шаршаған шал» ұзамай аштықтан дүние салды. Ол өзінің артында қалған жазба мұраларында алапат ашаршылыққа жалғыз Голощекин емес, оның айналасындағы қазақ қайраткерлері де айыпты деп түйіпті. Б. Қаратаевтың ойынша, мәселе олардың көз бояушылыққа жол беруінде, «қазақ істеріне жүліктік тұрғыдан келуінде» жатқан. Қазақтың осындай масқара аштыққа ұрынуын қарт революционер ұлттың «бас адамдарының» сонау патша заманынан қалыптасқан құлдық санасының, ләббай-тақсырлап бойсұнушылықтан басталған психикалық азғындауының салдарынан деп бағамдады. Тиісінше, кінә автономиялық республика басындағы қазақтардың шын мәнінде «карьерист, аферист, портфелист» («мансапқор, алаяқ, портфельқұмар») болып шығуынан деп есептеді. Солардың бірі санатындағы Қазақ өлкепарткомының Бюро мүшесі, республика Халық комиссарлары кеңесінің төрағасы Ораз Исаев 1932 жылғы тамызда Сталинге үлкен хат берді. Онда өлкеде орын алып тұрған ахуалды ол адал баян етті, себеп-салдарларын талдады, қиындықтан шығаратын шаралар хақындағы ұсыныстарын тұжырымдады. Сонымен бірге, орнаған ахуал үшін өзге бюро мүшелерімен қатар өзінің де жауапты екенін мойындай отырып, «бірінші хатшының көпке мәлім ерекше рөлін» ескере келе, «басшылықта өзіне өзі сын көзбен қарауға қабілеті жетпейтін» орталықтың эмиссары Филипп Голощекин отырғанда – республикадағы ауыр «жағдайды сауықтыру еш мүмкін емес» деп санайтынын жазды. О. Исаев Голощекинді орнынан босатпайынша іс оңалмайтынын айтып, оны Қазақ өлкекомының жетекшілігінен кері шақырып алуды тікелей Бас хатшы Сталиннен жалғыз өзі ашық талап етті. Сонымен бірге қазақ ауылы мен мал шаруашылығына байланысты шұғыл атқарылуға тиіс мәселелер жөнінде Орталық Комитеттің арнайы шешім шығаруын сұрады. Бұл өтініші қанағаттандырылды. Оның хатында көрсетілген жәйттер сталиндік Орталық Комитеттің Қазақстанның мал шаруашылығын дамыту жайында 1932 жылғы 17 қыркүйекте қабылдаған қаулысына негіз етіп алынды. Ал Қаулының жүзеге асырылуын тиімді жүргізуді көздейтін бірқатар ұсынысын РСФСР Халкомкеңесі төрағасының орынбасары Т. Рысқұлов 1932 жылғы 29 қыркүйекте Сталинге жолдаған баянхатында айтты. (Мұның көшірмесін ол арнайы жөнелтпе жазбамен Голощекиннің орнына Қазөлкекомның  басшысы болып сайланған Л.Мирзоянға 1933 жылғы 31 қаңтарда жіберді). Келеңсіздіктер талданып, міндеттер белгіленеді. Тек Ф. Голощекин бұрынғы лауазымында қала берді. Тиісінше, ол және оны қолпаштаушылар партия белсенділерінің жиналыстарында аталған қаулыны өлкеком бағытын мақұлдағандық сипатта түсіндіруге кірісті. «ОК өлкеком бағытын қазақ ауытқушыларының, қыңқылшыл-уайымшылдарының, топшылдарының байбаламдарына қасақана... дұрыс деп тапты», өйткені өлкелік партия ұйымы «Қазақстанның социалистік құрылысының барлық салаларында өте ірі жетістіктерге» қол жеткізді деп дүрілдетті. Алайда халық аштық, індет зардаптарын тарта берді, қырылу, босқындық тыйылмады. Алматы көшесіне толған аштарды елең қалмаған «адал лениншіл-сталиншіл» Ф. Голощекинді 1933 жылғы қаңтарда коммунистер мақтаныш-мадақтауға толы салтанатты жағдайда Алматыдан Мәскеуге бүкілодақтық деңгейдегі жаңа лауазымымен Жоғарғы Төрелік Сотты басқаруға шығарып салды. 1933 жылғы 24 ақпанда ОК Бас хатшысы И. Сталин мен Қазақ өлкекомының жаңа бірінші хатшысы Л. Мирзоянның атына «Алтаудың хаты» (қол қойғандар: Қызыл профессура институтының тыңдаушылары Ғатаулла Исқақов, Ильяс Қабылов, Жүсіпбек Арыстанов, Бірмұхамед Айбасов, Қазөлкеком мүшесі Ғаббас Тоғжанов, студент Оразалы Жандосов) жіберілді. Онда 300 мыңнан астам қазақ қожалықтарының Сібір және Орта Азия темір жол станцияларына, қалаларына, орталықтағы қалаларға, көрші республикалардың облыстарына босып кеткені, көбінің қайыршылық хал кешіп жатқаны айтылды. Шұғыл көмек көрсетілмесе, көктемге қарай олардың арасындағы өлім-жітім тым көбейіп кететіні хабарланды. Қазақстанның жаңа басшылығы ашаршылық зардаптарын жоюға бағытталған кешенді жоспарды жүзеге асыруға кірісті. Республикадағы 162 ауданның ішінде аштық нәубетінің зардабын көшпелі мал шаруашылығын кәсіп еткен Сарысу ауданы ерекше тартқан еді. Өкімет өкілі Ораз Жандосов сол ауданның үштен бірі ғана аман қалған жұртын жаңа қонысқа көшіріп, әкімшілік бағынысын өзгеру және отырықшылық жағдайдағы экономикасын жандандыру орайында көп жұмыс атқарды. Ашаршылық салдарынан көрші республикаларға босып көшіп кеткендерді елге алып келу үшін автономиялық үкімет атынан жан-жаққа арнайы өкілдер аттанды. 1933 жылғы 9 наурызда Т. Рысқұлов ОК Бас хатшысы Сталинге (көшірмесін ОК ауылшаруашылық бөлімі мен КСРО Халкомкеңесіне) Қазақстандағы ашаршылық зардаптарын жою жөніндегі баянхатын жолдады. Мұның көшірмесін 11 наурызда жөнелпе жазбасына тіркеп, Алматыға, Мирзоянға жіберді. Ол ондағы пайымдарды қазақ партия ұйымының жаңа басшысы жұмыс барысында ескерер деп үміт білдірді. Ел-жұрттың еңсесін рухани жағынан көтеру маңызды еді. Республикаға Өзбекстаннан Темірбек Жүргенов шақырылды. Жаңа Ағарту халық комиссары республикадағы мәдени революция штабын ерекше жігермен басқарып, оқу ісі мен мәдениет жұмыстарын қысқа мерзімде жоғары деңгейге көтерді. Кәсіби өнер күрт дамытылды. 1936 жылғы Мәскеуде өткен онкүндікте Қазақстандағы мәдени революция жетістіктері жұртшылықты, кеңес одағы басшылығын риза етті. Нәтижесінде, жыл аяғына қарай қабылдаған сталиндік конституция бойынша Қазақстан Ресейдің құрамындағы автономиялық республикадан КСРО құрылтайшыларының бірі санатындағы «тәуелсіз» республика мәртебесіне көтерілді. Бұл – большевизмнің қазақ халқына қарсы жасаған мемлекеттік қылмысын өте сәтімен бүркеген шара еді (Қазақстан одақтас республика тәжін киюге 1924 жылғы ұлттық межелеу нәтижесіндегі қалпында әбден лайық болатын, алайда оған жол берілмеді, ал 1936 жылғы деңгейі негізгі халқының саны мен дәстүрлі экономикасының мәнін құрайтын мал басының мөлшері ашаршылық жылдары күрт түсіп кеткендіктен, мұндай мәртебеге келіңкіремейтін). Үш дүркін үйіріп соққан аштық зобалаңында төрт жарым миллионнан астам, ықтимал табиғи өсімін есепке алғанда, он шақты миллион адам опат болған еді. Босап қалған алып кеңістікке сырттан миллиондаған адам көшіп келді. Жаңадан қоныстанғандар ашаршылықтан өлгендердің сүйегі үстінде социалистік құрылыс көрігін қыздырды. Өнеркәсіп ошақтарын ашып, қала, зауыт салды, дүрілдетіп тың игерді. Орталықтың тәтті ұраны жетегімен Қазақстанға лек-лек боп келіп, жасампаз еңбекті жандандырды. Бірақ олар қазақ халқы бастан кешкен қасірет ауқымын білген жоқ. Білуді саясат та қош көрмейтін. Сондықтан да, толассыз көш нөпірімен-ақ, нәубет қалжыратқан қазақтарды өз отанында халықтың үштен біріне де жетпейтін ұлттық азшылық деңгейіне түсірді. Сөйтіп, тиісінше, қоғам тыныс-тіршілігінің барлық саласында қазақтың ұлттық мүддесінің шектеу көруіне, өз еріктерінен тыс, жанама түрде болса да, себепкер болды. 
Бүгіндері елімізде қоян-қолтық өмір сүріп жатқан барша жұрт, күллі этностық топтар қазақ бастан кешкен апат туралы шын тарихты білуге тиіс. Шыншыл тарих жер-суымызды мекен еткен түрлі этнос өкілдерін мемлекетұйыстырушы қазақ ұлты төңірегіне тығыз топтастыра түседі. Тұрғындарды жаңғыртылған ащы да қасіретті тарихпен тәрбиелеу сан ұлт өкілдері арасындағы риясыз татулықты, халықтың нағыз бірлігін қамтамасыз ете алады. Адамдарды әділ тарихпен тәрбиелеудің ұлттық дамуға тигізер оң ықпалы зор. Болашаққа кепілі болары, тәуелсіздігімізді бекемдеуге септесері күмәнсіз. Монархия құлар қарсаңда қазақ алты миллион еді. Төңкеріс туын көтерген социалистік федерация құрамында бой түзей келе, қылмысты саясат сілкіністеріне толы он алты жылда жалпы саны үш есеге жуық кеміді. Ұлттық апаттың аталған үш кезеңінде, 1917–1933 жылдары, тікелей төрт жарым миллиондай жан аштан өлді. Жүздеген мың жан шетел асып босып кетуге мәжбүр болды. Сондықтан да адамзатқа мәңгі ескерту жасап тұру, келешекте де тап келуі мүмкін сондай апаттардан сақтандыру, азаматтар бойында шынайы демократиялық құндылықтар жайында әділ ұғым қалыптастыру, еліміздің, тәуелсіздігіміздің туын ұстар болашақ азаматтарды тарихтың қасіретті беттерімен тәрбиелеу үшін ашаршылық тарихына ерекше мән беріп қарағанымыз ләзім. 

Бейбіт ҚОЙШЫБАЕВ,
тарих ғылымдарының кандидаты, 
Репрессия құрбандарын толық ақтау жөніндегі
 мемлекеттік комиссия мүшесі