• Мақала
• 26 Тамыз, 2024

Кемел Ақышев және тарихы терең Бозоқ қаласы

Биыл қазақ халқының даңқты ұлы, Қазақстанды бүкіл әлемге археологиялық жаңалықтарымен дәріптеген көрнекті ғалым Кемел Ақышұлы Ақышевтің туғанына 100 жыл толады. Кемел Ақышев – Қазақстанның еңбек сіңірген ғылым қайраткері, екінші дүниежүзілік соғысының ардагері, «Құрмет Белгісі» орденімен, «Жауынгерлік еңбегі үшін», «Ұлы Отан соғысындағы Германия­ны жеңгені үшін» медальдарымен, «Парасат» орденімен, Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамотасымен марапатталған, оның есімі Қазақстанның Алтын Құрмет кітабына енгізілген. Көрнекті археологтың өмір жолы оңай болған жоқ. Кемел Ақышевтің еңбегі мен қызметі туралы ғалымның жұбайы, К.Ақышев атындағы Археология ғылыми-зерттеу институтының директоры Марал Хабдулинаның тағылымды әңгімесін негізге ала отырып, сөз қозғауды жөн көрдік. 
 

Төлқұжатында оның есімі Кималь деп жазылған, достары оны Кима деп атаған. Ұжымдастыру және аштық жылдарында кішкентай Кемел жетім қалады. Оның анасы сол кезде Атбасарда геологиялық барлау партиясында жұмыс істеген Қаныш Сәтбаевтың үлкен әпкесі болған. Қаныш Сәтбаев Кемелді өз отбасына алып кетті. 1944 жылы Кемел майданнан оралды. Жарақат салдарынан оң қолының білек сүйегі сынған, хирургтар 7 см сүйекті кескен. Сол қолымен жазуды үйренді, сағат жөндеді, үй ішіндегі барлық шаруаны істеді, өмірге денсаулығы қалыпты адамдай қарады. 
1950 жылы Кемел Ақышев С.М.Киров атындағы Қазақ мемлекеттік университетінің тарих факультетін, 1953 жылы Ленинград аспирантурасын бітірген соң Солтүстік Қазақстан археологиялық экспедициясының басшысы болып тағайындалды. Тың жерлерді игеру науқаны басталғанға дейін барлық ежелгі ескерткіштерді қағаз бетіне түсіріп, қаттау керек болды. Орталық Қазақстан оның ғалым ретіндегі қалыптасу жеріне айналды. Өткен ғасырдың 40-шы жылдарының соңында ол әйгілі ғалым Әлкей Марғұланның жетекшілігімен археологияның қыр-сырын меңгере бастады. Қазіргі танымал қорымдар – қола дәуіріндегі Беғазы, Сангрудың қазба жұмыстарына қатысты. 1953 жылы Сарыарқа қола дәуіріндегі қорымдардың материалдары негізінде Кемал Ақышев археология бойынша кандидаттық диссертация қорғады. 
Аспиранттық жылдары ол шашылып жатқан жазбаша және архив дереккөздерінен Сарыарқа көне жәдігерлері туралы мәліметтерді жинады. 1954-1956 жылдардағы тың экспедициялар уағында пайдаға асты. 
1955-тен 1989 жылға дейін Кемел Ақышұлы Ш.Ш.Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының археология бөлімін басқарды, – дейді тарих ғылымдарының кандидаты, Кемел Ақышев туралы бірқатар ғылыми жұмыстардың авторы Айнагүл Ғаниева. – Ол кісінің жетекшілігімен тың жерлерді игеру жылдарында Солтүстік Қазақстан аумағында орасан зор жұмыстар жүргізілді. Майдангер-офицер ретінде ол археология нысандарының орналасу жерлерін картаға түсіру кезінде әскери топография әдістерін пайдаланды. Бұл тәжірибе реестрінде бес мыңнан астам археология ескерткіші бар әлемдегі тұңғыш басылым «Қазақстан археологиясының картасын» дайындау кезінде қолданылды. 
Кемел Ақышев сонымен қатар Қазақстанның барлық облыстарында көптеген археологиялық экспедициялар мен отрядтардың (Орталық Қазақстан, Солтүстік Қазақстан, Ақмола, Іле, Жетісу, Отырар, Оңтүстік Қазақстан, Есіл экспедицияларының) ұйымдастырушысы мен жетекшісінің бірі болды. Бесшатыр қорымының ірі сақ қорғандарын қазу, Есік қорғанында «Алтын адамды» табуы, Ұлы Жібек жолы тас жолындағы ортағасырлық қалаларды зерттегені – ғалымның ерен еңбегі саналады. 
Ғылыми проблемаларды әзірлеу ісінде ғалымдарға ежелгі көшпенділердің әлеуметтік-экономикалық тарихы, көшпенділіктің пайда болуы, жайылымдық-көшпелі жүйенің қалыптасуы мәселелері қойылды. Теориялық зерттеулер блогы ежелгі және орта ғасырлардағы дала этностарының мемлекеттілігінің генезисі мен қалыптасуына арналған. Кемел Ақышев әзірлеген зерттеулердің соңғы ғылыми бағыттарының бірі – дала өркениетінің маңыздылығын негіздеу болды.
Кемел Ақышевтің есімі сақ қорғандары, Бесшатыр қорымдары, Есік қорғаны, әйгілі Отырар, Ұлы Жібек жолының басқа да ортағасырлық қалалары сияқты әлемге әйгілі ескерткіштердің ашылуы мен зерттеуінің арқасында Тәуелсіз Қазақстан тарихына жазылған. Ал «Алтын адам» – тәуелсіз Қазақстанның символына айналды. Бұл артефакт біздің елімізді бүкіл әлемге әйгілі етті.
Кемел Ақышев 200-ден астам ғылыми еңбектер мен 15 кітаптың авторы. Оның ғылыми мұрасының 2019 жылы жарық көрген алғашқы шығарылымының алғысөзінде Л. Н. Гумилев атындағы ЕУҰ ректоры Ерлан Сыдықов соңғы жылдары Кемал Ақышұлы отандық тарихтағы жаңа бағытты зерттеумен айналысқанын және дала өркениетінің негізгі белгілерін тұжырымдаған алғашқы ғалым болып саналатынын атап өтті. Бұл ретте Кемел Ақышевтің өзі Қазақстан аумағында оның негізгі ескерткіштерін ашуға және зерттеуге көп күш жұмсады. «Ғалымның ғылыми мұрасына орала отырып, біз не көріп тұрғанымыз туралы сұрақ қоямыз. Біз интеллектуалдың, жаңалық ашушының, археологтың жанды ой-өрісін көреміз, әдіснаманы мінсіз меңгергенін, білімнің орасан зор қазынасын, шешімді әрі батыр адамды көреміз, экспедициялық жолдардың шаңды даласымен көшпелі тайпалардың жүйткіп бара жатқанын, «Алтын адамды» көреміз, Кемел Ақышұлы Ақышевті көреміз», – деп түсіндірді Ерлан Бәтташұлы. 
1963 жылы Кемел Ақышев пен Ғаяз Көшаевтың авторлығымен Қазақстанның ерте темір дәуірі бойынша «Іле өзенінің аңғарындағы сақтар мен үйсіндердің ежелгі мәдениеті» атты алғашқы монографиясы жарық көрді. Еңбек Қазақ КСР Ғылым Академиясының Ш.Ш. Уәлиханов атындағы Тарих, археология және этнография институтының Іле археологиялық экспедициясы алты жыл ішінде (1954, 1957-1961 жж.) жинаған материалдар негізінде жазылды. Кітапта Жетісудың сақ тайпалары элитасының жерлеу ескерткіштері ретінде Бесшатыр қорымының патша қабірлеріне сипаттама берілген, топографиясы, құрылымдардың түрлері және Іле өзенінің аңғарындағы сақтар мен үйсіндерді жерлеу рәсімі сипатталған. 1967 жылы Кемел Ақышұлы «Орталық Қазақстанның ежелгі мәдениеті» іргелі ұжымдық еңбегінің авторларының бірі ретінде ол Қазақ КСР Ғылым академиясы Ш. Ш. Уәлиханов сыйлығының лауреаты атағына ие болды. 1982 жылы Қазақ КСР Мемлекеттік сыйлығының лауреаты атанды.1969-1970 жылдары Есік қорымында қазба жұмыстары жүргізілді. Қазір әйгілі Есік қорғаны Орталық Азияда «Алтын жауынгер» жерлеуі деп аталатын ерте темір дәуіріндегі алғашқы тоналмаған жерлеуді анықтады. 
«Алтын жауынгердің» салтанатты костюмі аң стилінде жасалған төрт мың алтын пластиналармен қапталған. Композициялық және семантикалық тұрғыдан күрделі бас киім, сондай-ақ Алтын жауынгердің бүкіл костюмі және онымен бірге жүретін қару-жарақ пен тұрмыстық заттар өздерінің ақпараттық мүмкіндіктерімен ерекше. Олар Кемел Ақышевке асыл сақтардың жерлеу рәсімін және салтанатты салттық костюмнің барлық атрибуттарын қалпына келтіріп қана қоймай, сонымен қатар Қазақстан сақтарының әлеуметтік- экономикалық қатынастарының, мәдениеті мен өнерінің, мемлекеттік құрылымының, этномәдени байланыстарының даму деңгейіне қатысты жаңа сұрақтар қоюға мүмкіндік берді. Олжа қазақстандықтардың әлемдік өркениетке қосқан үлесі туралы идеяны толығымен өзгертті. Ғалымның мұрасы әлі толық зерттелмеген, оның ісін жұбайы, тарих ғылымдарының кандидаты, Л.Н.Гумилев атындағы ЕҰУ-ға қарасты Қ.А. Ақышев атындағы Археология институтының директоры Марал Хабдулина жалғастыруда. 
– Өмірінің соңғы жылдарында Кемел Ақышев Л.Гумилев атындағы ЕҰУ жанынан Есіл археологиялық экспедициясын ұйымдастырды. Оның жұмысының арқасында VII ғасырда бүгінгі Астананың орнында пайда болған Бозоқ археологиялық ескерткішін қазу жұмыстары басталды, – дейді Марал Хабдулина. Археолог Әлкей Марғұланның еңбектері мен XVIII-XIX ғасырлардағы Ресей экспедицияларының материалдары бойынша Сарыарқада көптеген ортағасырлық қалалардың бар екендігі белгілі болды. Астанаға ең жақын жердегі Бузук көлінің (Бұзықты) жағасында орналасқан қалашық болды.
Оны іздеуге Кемел Ақышев 1997 жылы кірісті. Елорданы Қазақстанның орталығына көшірумен бірге Сарыарқаның көне жәдігерлерін зерттеу міндеті туындады. Бұл көне қалашық туралы мәліметтер басылымдар мен архив көздерінен белгілі болса да, оны іздеп табу ұзақ уақытқа созылды. Бүгінде «Бозоқ» деп аталатын қалашықтың қирандыларын 1816 жылы Дала өлкесіне орыс экспедициясының қатысушысы Иван Петрович Шангин көрген. Ол бұл туралы өзінің жол жазбаларында айтады. Содан кейін, 1928 жылы қалашықты Ақмола облыстық музейінің директоры Леонид Семенов қайта тапты. Қысқаша сипаттамада ол біліктері мен шұңқырлары бар үш алаңды сипаттайды, солтүстіктен қалашықтың қирандыларына іргелес жатқан арықтар мен бақтарды атап өтеді және жергілікті тұрғындарға қойылған сауалдар ешқандай нәтиже бермегенін айтқан. Бұдан шығатын қорытынды – суару схемасы орта ғасырларға тиесілі. Бозоқ қалашығы Ә.Х. Марғұлан құрастырған картада белгіленген, бірақ ол өзі бұл жерде болмаған. Ескерткішті Кемел Ақышев 1998 жылдың күзінде үшінші рет ашқан. Ескерткішті қазуды 1999 жылдан бастап Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Есіл археологиялық экспедициясы жүргізуде.
Бүгінгі таңда белгілі Еуразияның ортағасырлық қалашықтарының арасында қала құраушы құрылыстарды орналастыруда үш бөліктен тұратын композиция формасы бар ескерткіш жоқ. Бірақ бұл жоспарлаудың ерекше мағынасы бар және оның құрылысшылары қалдырған код. Ежелгі заманнан бері түркі және моңғол тілді көшпенділер билеушілерінің көшпелі ставкалары мен резиденциялары ерекше кеңістіктік орналасуымен сипатталды. Ставка үшке бөлінді: орталығы – орду, оң қанаты – учук, сол жағы – бузук. Орталық орда орнатылғанға дейін бірде-бір әскери қолбасшы немесе ақсүйек киіз үй салуға құқылы емес еді. Осыдан кейін ғана дәрежесі мен әлеуметтік мәртебесіне сәйкес орналастырыла бастады. Дәл осындай қағида ежелгі және ортағасырлық мемлекеттердің әкімшілік бөлінісінде қаланды: шығыс иеліктері – бузук, батыс – учук, орталық – орду деп аталды. Бозоқ қалашығының «кварталдарын» кеңістікте орналастыру көшпелі тайпалардың ежелгі резиденцияларын үш бөлікке бөлудің мағынасын білдіреді. Оны белгілі бір жерде жасаушылар жазбаша дереккөздердің мәліметтеріндегі VIII-IX ғасырлардағы стандартты элиталық ставканы қайталады.
– Бозоқ, – дейді Марал Хабдулина, – бұл – мыңжылдық белестің символикалық сәтінде бізге жіберілген бейне бір жолдау сияқты. Ол ел өмірінің маңызды оқиғаларымен тұспа-тұс келді: тәуелсіздік алуымыз, мемлекеттік құрылыстың жаңа кезеңіне өтуіміз, жаңа астанамыздың өмірге келуі. Ғасырлар тереңінен бастау алған жолдау Қазақстан тарихының жаңа пассионарлық қолданысында отандық археологияның патриархы Кемел Ақышевтің ерік-жігерінен туындады. 
Осы маңызды мән-жайлардың барлығы Еуразия құрлығының орталығы ретінде қазақ даласының терең тарихы мен маңыздылығының ашылуында расталды. Бұл жерде ғасырлар бойы саяси, жасампаздық сипаттағы оқиғалар болып, қазақ этносының генетикалық коды мен менталитетін қалыптастырған қазақтардың этногенезіне әсер еткен жаңа мәдени және технологиялық жетістіктердің жинақталуы мен дамуы жүріп жатқаны белгілі болды. Марал Хабдулинаның айтуынша, Бозоқ көне алтыны, сәнді әшекейлері көп археологиялық ескерткіш ретінде қызығушыларды таңқалдыра қоймаса да, оның біздің тарихымыздағы бағасы одан кеміген жоқ. 1998 жыл Ұлттық тарих жылы болып жарияланды және Есіл жағасы даласындағы археологиялық жұмыстар мемлекеттік маңызға ие болды. Осылайша Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Есіл археологиялық экспедициясының қызметі академик Кемел Ақышевтің жетекшілігімен басталды. Орталық Қазақстан Кемел Ақышевтің ғылыми өмірбаянында ерекше орын алды. Ол мұнда Қазақстан тарихының белесті кезеңінде, жасампаздықтың белсенді шағында еңбек етті. Бұл жаңашылдық, қарқынды өзгерістер рухы Кемел Ақышұлының болмысына толық сәйкес келді. Бозоқ қалашығы 1998 жылдың күзінде Есілдің жоғарғы қабаттарын тұтастай зерттеуі барысында табылды. Ұзақ іздеудің себебі археологиялық ескеткіштің ерекше топографиясында жатыр. Ол Есілдің сол жақ жайылма алқабының батпақтарының арасында, Бұзықты шағын көлінің жағасында болды. Көл қамыспен толып, ойпаттар мен батпақтардың арасында көрінбей кеткен. 15 далалық маусымда Бозоқ қалашығы Л. Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінің Есіл археологиялық экспедициясының негізгі стационарлық нысанына айналды.Бұл үлкен археологиялық лагерь болды. Көбінесе оның саны 120 адамға жетті. Бозоқтағы археологиялық лагерь әр жазда бір жарым, екі ай тұрды. Ауқымды зерттеулердің нәтижесінде осы археологиялық нысанның ерекшеліктері, онымен бірге Қазақстанның Орталық өңірлерінің ортағасырлық тарихы біртіндеп ашылды.
Қазба жұмыстарының бірінші жылының нәтижесінде ғалымдардың алдында ескерткіштің жаңа, әлі белгісіз түрі ашылғаны белгілі болды. Ғалымның назарын үш жапырақты розетка түрінде жасалған үш шаршы алаңнан тұратын қалашықтың ерекше орналасуы аударды. Бұл әсіресе аэрофотосуретте айқын көрінді. Осындай ерекше жоспарлауға енгізілген семантиканы талдау, ұқсастықтарды іздеу Кемел Ақышевты жағасында қалашықтың қирандылары орналасқан көлдің атауына назар аударуға мәжбүр етті. 1963 жылғы Целиноград ауданының карталарында көл Бұзықты деп аталады. Бұл ерекше дыбыс пен гидронимы терең мағынаға ие. Оны анықтау әртүрлі дереккөздер арқылы (эпикалық, тарихи топонимикалық, археологиялық) мүмкін болды. Бузук термині ежелгі және ортағасырлық көшпенділердің әскери ставкаларының әкімшілік құрылымының шығыс қанатын білдіретіні белгілі. Жазбаша деректерге сүйенсек, түркі-моңғол халықтарының арасында, ататүріктер дәуірінен бастап, әлі де ғұндар мен үйсіндер, әскери ставкалардың кеңістіктік ұйымдастырылуында орталық пен екі қанат әрқашан ерекшеленетін. Орталық орда, орду, шығыс иеліктері – бузук, батыс – учук деп аталды. Ежелгі түркі эпостары мен мәтіндерінде бузук термині бірнеше мағынада қолданылады: әскердің оң қанаты ретінде; оғыз қағанатының титулдық жүйесінде бұл термин әскери және рулық дворяндардың жоғары мәртебесін білдірді. Кемел Ақышев «Оғыз наме» эпосының көркемдік мазмұнына сүйене отырып, «бузук» сөзін «аспан жебелері», шығыстан жіберілген жебелер деп белгілеуге құқылы деп есептеді. «Бузук» сөзі жоғарғы Есіл алқабындағы көл атауында ғасырлар бойы қалыптасқан деп айтуға болады, өйткені оны Есіл өзенін шығыстан батысқа қарай көлік магистралі ретінде игерген ежелгі түріктердің элитасы алып келген.
«Бузук» терминінің ғасырлар бойы сақталуы, сонымен бірге оның атауында еуразиялық кеңістіктің шетсіз-шексіз даласындағы – үлкен емес, көл батпағының арасында жоғалған кішкентай нүктенің көрініс табуы таңданарлық жағдай. «Бозоқ» термині мағына жағынан бұзып өтетін жебе (бұз оқ) дегенді білдіруі мүмкін. Ал боз оқ деп айтатын болсақ, ол жарық жебені білдіреді. Көне түркілік оқу бойынша, боз оқ деп айтқанымыз дұрыс. Осылайша, көне қалашық атауы бірқатар өзгерістерге ұшырай отырып, Бозоқ қалашығы деген атқа ие болды. Археологиялық тұрғыда Бозоқ қалашығын Бозоқ археологиялық шағын ауданы деп атаған дұрыс. Ол ұзақ уақыт өмір сүрді, батпақтар түріндегі табиғи шекаралармен қатаң шектелген рельефке ие. Оның аумағы бастапқыда тек Бузукты көлінің шығыс жағалауының көлемін ғана қамтыды, оның өсетін жері болмады. Бұл фактор, сөзсіз, құрылыс үшін осы орынды таңдауда ерекше рөл атқарды. Ол VII-VIII-XV-XVI ғасырларға дейін сегіз ғасырдан астам уақыт бойы өмір сүрді. Осы уақыт ішінде бірнеше тарихи дәуірлер Еуразияның үстінен өтіп, олардың әрқайсысы Бозоқ қалашығының құрылымы мен мәдени қабатында өз құрылымдарын қалдырды.– Біз үшін Бозоқ қалашығының аумағы елді мекендерді, керуен-сарайларды, ғибадат ғимараттарын қамтитын кең урбанизацияланған кеңістіктің бір бөлігі ғана екені анық. Өкінішке қарай, мұның бәрі сақталмады. Есіл өзенінің сол жақ Жайылма аңғарының батпақтарының арасында арнайы «жасырылған» күрделі қалалық құрылымның ең жақын, қасиетті бөлігі бізге таңқаларлық түрде жетті, – дейді Марал Хабдулина. – Бозок қалашығы бұл жалпымемлекеттік маңызы бар ерекше салтанатты орталық болды. Ғұндардың, түріктердің, киданның, моңғолдардың көшпелі империя­ларында мұндай қалалардың болуы Шығыс Еуропа мен Орталық Азия аумағында зерттелген жазбаша және археологиялық ескерткіштермен расталады.Сәулет және жоспарлау бойынша Бозоқ қалашығы Еуразия археологиясында ежелгі түркі дәуірінің культтік-мемориалдық кешендері ретінде белгілі ескерткіштердің ерекше санатына жатады. Идеяның өзі ежелгі түріктерден басталып, Моңғолияның князьдік мемориалдарының дизайны мен орналасуында ең жарқын көрініске ие болды. Олардың ішінде Күлтегін кешені толық зерттелген. Осындай ансамбльдердің бірін 1959 жылы Л.Р.Қызласов Тувадағы Сарыг-Булун трактатында қазған. Сарыг-Булун Бозоққа тек сыртқы архитектуралық бөлшектерімен ғана емес, сонымен қатар оның аумағында «киіз үй», ағаш бағананың болуымен де ұқсас. Сарыг-Булун мемориалдық кешені білікпен және ішкі шұңқырмен қоршалған төртбұрышты алаң болды. Біліктің өлшемдері 36х29 м. алаңның ортасында бағаналы шұңқырдың жанында шашыраңқы заттар мен Орта Азия келбеті бар құмыра табылды. Шұңқырдан отырықшы күйдегі адамдардың екі тас мүсіні табылды. Ескерткіш VI-VIII ғасырларға жатады. Архитектурасы мен мақсатына жақын нысандар батыста, Шығыс Еуропада ашық және «перещепин-вознесенский типі»деп аталатын ескерткіштер тобына біріктірілген. Ескерткіштер заттар бойынша VII-VIII ғасырдың аяғына жатады. Олардың функционалдық мақсаты толық нақтыланбаған. Сондықтан оларды қалашықтар, содан кейін жерлеу, еске алу кешендері деп атайды. Ең жарқын нысан – төменгі Днепрдегі Вознесенка. Вознесенка 1930 жылы қазылған. Ескерткіштің өлшемі 62х31 метр, тас-жер білігімен қоршалған тікбұрышты алаң түрі бар. Алаңның шығыс бөлігінде диаметрі 8-9 метр таспен қоршалған сақина табылды. Оның жанында ондаған қару-жарақ, жылқы тізгіні, күйдірілген жылқы сүйектерімен бітелген екі шұңқыр бар. Заттар кешені ескерткішті VIII ғасырдың бірінші жартысына жатқызады. Алаңның ішкі кеңістігінде табылған дөңгелек сақина қызығушылық тудырады, ол С. А. Плетнева жазғандай: шатыр немесе киіз үй сияқты жеңіл құрылымның негізі болуы мүмкін». Төменгі Днепрдің, әсіресе Вознесенканың ескерткіш храмдарының архитектурасы Сарыг-Булунда ұқсастықтарға ие екендігі бірнеше рет атап өтілді, енді оларға Бозок қосуға болады. Жалпы-алаңдарды білікпен-қабырғамен, шұңқырмен қоршау, «киіз үй» типті ғимараттың алаңында орналасу, ағаш стелла орнату (Сарыг-Булун мен Бозоке). Осылайша, Бозоқ қалашығының архитектурасының қорғаныс бекіністерінің жоспарлануы, «киіз үй», тігінен қазылған бағана сияқты бөлшектері ежелгі түркі дәуіріндегі мәдени-мемориалдық кешендердің дизайнында ұқсастықтарды табады. Елді мекеннің орналасуы қазіргі географиялық картада да маңызды болғаны кездейсоқ емес. Бұдан шығатыны, қаланың пайда болуында, сондай-ақ біздің алыс ата-бабаларымыздың мекендейтін жерін таңдауда оның Еуразиялық кеңістіктің шығыс бөлігінің орталығындағы ортаңғы орны ерекше рөл атқарды. Мұнда сауда керуендерінің шоғыры, демек, Еуразияның ежелгі халқының әскери-көші-қон жолдары қиылысады. Ежелгі Қараөткел фордында бұл ағынды басқаруға және ұйымдастыруға болады. Қазіргі уақытта Бозоқ қалашығы қала құрылысының шегіне жетті. Бузықты көлінің артында елорданың сыртқы айналма айналма жолы өтеді. Ежелгі қалашықтың аумағы Астананың басты осінде болды және Астананың сәулеттік түсіндірмесіне сәтті сәйкес келді: өткен (Бозоқ), қазіргі (Ақ Ордасы бар орталық алаң), болашақ (университет қалашығы). Бозоқты ашқан Кемел Ақышев Есіл археологиялық экспедициясының негізін қалады. Бозоқ қалашығының күнін анықтады. Қаланың ең көне құрылымдары VII ғасырда, тіпті VI ғасырда пайда болды деп мәлімдеді. Л.Н.Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университетінде жаңа археологиялық ұжым құрылды және оның шәкірттері қазір Кемел Ақышұлы белгілеген бағыттар бойынша жұмыс істеуді жалғастыруда. Ортағасырлық дала ескерткішіне байланысты ауқымды қазба жұмыстары, зерттеу нәтижелерін Қазақстан мен Еуразияның ғылыми кеңістігінің қолданысына енгізу, дала Еуразиясының тарихы мен мәдениетін насихаттау мен дәріптеу жөніндегі іс-шаралар «Бозоқ» музей-қорығын құруда жүзеге асырылды.
 – Тек 2021 жылдан бастап Кемел Ақышевтің Бозоқ қалашығының негізінде археологиялық парк құру идеясы іске асырыла бастады, – дейді «Бозоқ» мемлекеттік тарихи-мәдени музей-қорығының директоры Сәуле Бурбаева. – Ұлы ғалым осы жобаны іске асыруға негіз болған эскиздерін, макетін, ғылыми деректерін қалдырды. Бүгінде мемлекет қолдауының арқасында Кемел Ақышевтің идеялары іске асуда. Ашық аспан астындағы археологиялық саябақтың жобасы археологтардың ғана емес, мәдениеттанушылардың, этнографтардың, суретші-дизайнерлердің күш-жігерін біріктірді. 
Орталық Қазақстан ғалымның археологиялық жетістіктерінің тәжіне айналды. Ұлы Жібек жолының інжу-маржаны – Отырар қаласын зерттеп, әлемге сақтар мен үйсіндердің ежелгі тарихын ашқан атақты ғалым бола отырып, ол Сарыарқа көшпелі өркениеттерінің археологиясына бет бұрды. Ұлы ғалым Қазақстанның дала аймақтарының даңқты тарихы бар екенін дәлелдеді. 

Игорь ПРОХОРОВ, 
«Бозоқ» мемлекеттік тарихи-мәдени
 қорық-мұражайының ғылыми қызметкері