• Мақала
  • 02 Қазан, 2024

Балабақшадағы инклюзия

Қазақстанда инклюзивті білім беру жүйесі 2009 жылдан бастап қолға алынды. Осы жылы мүмкіндігі шектеулі балаларды жалпы білім беретін ортаға бейімдеу мақсатында Қазақстан Республикасында инклюзивті білім беруді дамыту тұжырымдамасының жобасы әзірленген. Ал 2010 жылдың 1 ақпанында Білім беруді дамытудың 2011–2020 жылдарға арналған мемлекеттік бағдарламасы бекітілді. 

Одан бері елімізде инклюзивті білім беру жылдан-жылға жетіліп, мамандар да мол тәжірибе жинап келеді. Қазір еліміздің әр аймағындағы білім беру мекемелері ерекше білім беруді қажет ететін балаларды қабылдап, әрқайсын өз ерекшелігіне қарай әлеуметтендіруге үлес қосып жүр. 
Мектепке дейінгі білім беретін сондай мекеменің бірі – Алматы қаласы Түрксіб ауданына қарасты «Жас қанат» ықшамауданындағы №187 бөбекжай-балабақшасы. Ол 2020 жылдың 3 тамызында 280 балаға арналып ашылған. Бақшада 14 топ бар, оның ішінде бір топ ерекше білім беруді қажет ететін балаларға арналған. Одан бөлек ПМПК-ның қорытындысын алған 20 бала қалыпты топта тәрбиеленеді. 
Ерекше білім беруді қажет ететін топқа жеке тәрбиешіден бөлек, бір педагог-психолог, бір педагог-дефектолог, бір педагог-логопед штаты бекітілген. Бұл мамандар кезең-кезеңмен, бекітілген тәртіпке сай «Өрлеу» біліктілікті арттыру орталығында «Ерекше білім беруде қажеттілігі бар балалармен жұмыс істеуде дефектолог-мұғалімдердің түзету-дамыту қызметін оңтайландыру» курстарына қатысады. Арнайы мамандармен қатар, тәрбиешілер де үнемі біліктілікті арттыру курстары мен семинар-тренингтер, түрлі тәжірибе алмасу жиындарына қатысып, тәжірибелі мамандардан үйреніп, өз тәжірибесін ортаға салады. 

Балабақша меңгерушісі Фарида Қызырханқызының (суретте) айтуынша, балабақша қызметкерлері ата-аналармен үнемі сөйлесіп, қалыпты балалардың ата-анасына ерекше білім беруді қажет ететін балалардың құқықтарын түсіндіреді екен. Бұл балабақшаға көбіне тірек қимыл аппараты бұзылған балалар қабылданады. 

Фарида Қызырханқызы: «Инклюзия деген сөз біріктіру, қосу деген мағына береді. Ерекше балаларды қоршаған ортаға бейімдеуге, айналасындағы балалармен, ересектермен қатарласа өмір сүруге бағыттау, өзін-өзі қауіпсіз әрі жайлы сезіну үшін қолайлы орта қалыптастыруды көздейд», – дейді. 
Біз балабақшаның арнайы маманы Назерке Акбардан «Маман ретінде ерекше балалармен жұмыс істеуді қалай, неден бастайсыз?» – деп сұрадық. 

– Бастапқы жұмыс – педагогикалық бақылау. Баланың түсінігі қандай, жасына сай келе ме, қандай ойын түрлерін біледі, қандай ойын түрлерін білмейді, таным деңгейі қандай деген сұрақтарға жауап іздейміз. Оның өзі ұзаққа созылады. Бір баланы бір-ақ күнде толық бақылауымыз мүмкін, ал бір баланы бақылауға бір апта, тіпті бір ай уақыт кететін кездер де болады. Ол жасына, ерекшелігіне, біліміне, таным-түсінігіне байланысты. 
– Баланың қалыпты дамуын екшейтін белгілі бір стандарттар бар ма? 
– Әр педагог-ғалымның өз классификациясы бар. Олар да бір-бірінен өте алшақ емес. Ал бала физиологиясының қарапайым даму сатыларына тоқталсақ, мәселен, үш айда мойны қатады, төрт айда аунайды, алты айда отырады. Ал ерекше балаларда бұл стандарттар кешеуілдейді немесе дұрыс жасай алмайды. Мұндайда ата-ана бірден дабыл қағуы қажет. Ол үшін әр ата-ана баланың даму физиологиясын білуі керек. Бұл тек баланың дене-бітімінің дамуы. Психикалық даму үрдісінің де осындай әр ай, әр жасқа сай стандарттары бар. 
–Бақылау барысында қандай әдіс-тәсілдерге сүйенесіздер?
– Балаларды бақылап, белгілі бір қорытынды шығарғанда міндетті түрде педагогикалық әдіс-тәсілдерге сүйенеміз. Қолымызда сонау ғасырлардан бері бала физиологиясы мен психологиясын, даму кезеңдерін зерттеген ғалымдардың ғылыми тұжырымдамасы болады. Ата-анадан бала туралы сұрай отырып та біраз жайтты білуге болады. 
      


Тәрбие жұмысы барысынан. 
Суретте: Назерке Акбар

– Баласының тілі толық шықпай жүрген ата-аналардың арасында, бала бір сөзді айтса, демек, басқа сөздерді де айта алады деген түсінік бар. Бұл жаңсақ түсінік пе? 
– Қалыпты бала үш-төрт жаста 100–200 сөзді біліп, сөз тіркестерін айтуы керек. Мысалы «Сенің атың кім?» деген сұраққа «Менің атым Пәлен» деп толық жауап бере алуы керек. Сөз тіркесін толық құрап, жыл мезгілдерін, ең негізгі қызыл, жасыл, сары, көк деген түстерді, пішіндерді ажырата білуі керек. Таным деңгейі «Алма ағашта өсе ме, жерде өсе ме?» дегенге жауап бере алуы қажет. Ал, бала бір сөзді айтса, әрі қарай басқа сөздерді де айтып кетеді деп ойлау дұрыс емес. 
– Қазір түзету тобындағы балалардың деңгейі қандай, ілгерілеу бар ма?
– Мамыр айында бір топты шығарып салдық. Төрт баламыз қалыпты балалар оқитын мектепке кетті. Олардан психикалық дамуының тежелуі, сөйлеу тілі тежелуінің бірінші деңгейі алынып тасталды. Тек бір баламыз ғана жеңілдетілген бағдарламамен оқитын арнайы мектепке кетті. Ондай қорытынды оған тек алты айға ғана берілді. Осы уақыт ішінде бала жеңілдетілген бағдарламаны меңгеріп алған соң, қалыпты мектепке баруы керек. Күрделі бұзылыстары бар балаларды ата-анасы қалыпты мектепке емес, арнайы мектепке берді. Бұл балалардан бағана айтқан екі қорытынды алынып тасталған жоқ. Дегенмен нұсқаулықты түсінбей келген, яғни өз киімін өзі киіп-шешуді білмей келген балалар өз-өзіне қызмет көрсететін деңгейге жетті. «Сәлем, сау бол, бер, ал, орнына қой, әкел» деген ең қарапайым нұсқауларды орындай алатын болды. Топта 12 бала болса, олардың барлығының атын айта алмаса да жүзін таныды. Суреттерін алдына қойып, «Асқар қайсы?» десем, Асқардың суретін әкеліп береді. Көп сөзді айта алмаса да, сөздік қорына ашық буынды бірнеше сөз қосылды. Екі-үш жылда ерекше балаларды мұндай деңгейге жеткізу біз үшін едәуір жетістік. Демек, ілгерілеу бар. 
Жаз айларында жаңадан балалар келді, қыркүйекте де келе бастайды. Қазір оларды бақылап жүрміз. 
– Физиологиялық дамуы тежелген бала көп пе, психикалық даму үрдісі тежелген бала көп пе? 
– Өкінішке қарай, балалардың көбінде психикалық дамуы ғана емес, ақыл-ойы да терең тежелген. Бір баланың өзінде 3-4 қорытынды қосарланып жүреді. Мұндай балаларға тек педагог, дефектолог, логопед, психологтың көмегі аз, ондай балаларға медициналық көмек те ауадай қажет. Біздің нақты міндетіміз – балаға педагогикалық көмек беру. Медициналық көмекке жүгіну ата-ананың жауапкершілігі. 
Күрделі ауытқуы бар балаларға ұн тағамдары мен қант жеуге болмайды. Гормондар дұрыс бөлінбеген соң, олар ондай тағамдарды ыдырата алмайды. 
– Ата-анаға перзентінің ерекше бала екенін қабылдау қиын. Бұл кезеңде сіздер олармен қалай сөйлесесіздер?
– Ата-ананың орнына өзімізді қойып көріп ойлансақ, шынында да, өте ауыр жағдай. Баладан бұрын біз ата-ананы үйретеміз. Неге? Өйткені, ата-ана баласының деңгейін қай кезде мойындаса, сол кезде ғана баласымен жұмыс істеуді бастайды. Мәселен, бізде қазір аутистік спектрі бар және сенсорлық интеграциясы бұзылған бір бала бар. Анасы «балам тек қана сөйлей алмайды» деп санайды. Ал біз маман ретінде осы айтқан екі кінәратты көріп тұрмыз. Түсіндіріп айтамыз, уақыт бөліп, ақырындап сөйлесеміз, баласының деңгейін тапсырма орындай отырып, нақты дәлелмен көрсетеміз. 
– Сіздерде ата-анаға бөлетін арнайы уақыт қарастырылмаған ғой, оған қалай уақыт табасыздар?
– Ата-аналарға онлайн кеңес беріп, жаттығулардың қалай жасалатынын көрсеткен слайдтар мен бейне сабақтарымызды жібереміз. Баласымен жаттығу жасаған сәтін видеоға түсіріп, үйде қайталаңыздар, бекітіңіздер деп тапсырма береміз. Кейбір ата-ана балабақшаға келіп, бірге жасап көруді өтінеді. Олардың өтінішін жерге тастай алмаймыз, себебі біз ерекше топпыз. 
– Ерекше балаларды қалыпты балалар мен олардың ата-анасы қалай қабылдайды? 
– Түзету тобы болған соң, балалардың барлығына ПМПК қорытынды берген. Ал одан бөлек, қалыпты топта күрделі бұзылысы бар 1-2 бала бар. Ата-ана қашан да өз баласын ойлайды ғой, ол қалыпты нәрсе. Балаларға ерекше баланың ерекше екенін түсіндіру оңайырақ. Ауытқудың жеңіл түрлерін қалыпты топқа қосудың артықшылықтары бар, ал күрделі түрлері туралы олай айта алмаймыз. Ауытқудың күрделі түрлері мейілінше арнайы топта болғаны абзал. Күрделі ауытқуы бар балаларға қарапайым нұсқауды орындауды үйрету үшін кейде 2-3 жыл кетуі мүмкін.
– Маман ретінде ерекше балалардың көбею себептерін атап бере аласыз ба?
– Біріншіден, экология. Екінші – жоспарламай жүкті болу, денсаулыққа салғырт қарау. Үшіншісі – телефон. Экологияның ішіне көп нәрсе кіреді. Қарапайым табаның өзі адам денсаулығына зиян химиялық заттарды бөліп шығарады. Біз үлкен адам ретінде оған қарсы тұра аламыз, ыдырата аламыз. Ал ерекше балалар дұрыс қалыптаспағандықтан, қарсы тұра алмайды. 
Ұялы телефонды көп ұстаған бала адамға тән қуану, ашулану, күлу, ренжу, қорқу, таңдану және басқа да эмоцияның барлығын сол телефоннан алады. Ешбір қимылсыз-ақ гормондар бөлінгесін, бала секіріп ойнағысы келмейді, қимылдамайды. Сөйте-сөйте телефонға байланады. 
Мұндайда жауапкершілік ата-анаға келіп тіреледі. 2–6 жас аралығында бала смартфонға тым әуес болса, ата-ана көп нәрсені қалт жіберіп алады. Бұл жаста бала телефонға емес, ата-ананың көмегімен қоршаған ортаға бейімделуі керек. 
Бір жаста бала гуілдейді, екі жаста процессуалды ойындар басталады, мысалы, балаға тамақ беру, шашын тарау. 3-4 жасқа қарай сюжеті бар ойындар, 5-6 жасқа қарай сюжеті бар және рөлге бөлінетін ойындар басталады. Бала әңгімелесіп, мұғалім болып, дәрігер не басқа маман болып ойнауы керек. Кейбір ата-ана, өкінішке қарай, осындай қарапайым нәрселерді білмейді. Ізденсе, бұл мәліметтердің барлығы интернетте тұр. 

 ***

ПМПК – психологиялық-медициналық-педагогикалық кеңес. Оның құрамына медицина және педагогика мамандары кіреді. Олар: педагог-психолог, педагог-логопед, педагог-дефектолог, сурдопедагог, тифлопедагог, әлеуметтік педагог, дәрігер невропатолог, дәрігер психиатр; кейде басқа да мамандар болады.
Психологиялық-медициналық-педагогикалық кеңестің (ПМПК) негізгі қызметі – 0-ден 18 жасқа дейінгі дамуында әртүрлі бұзылысы бар балалар мен жасөспірімдерді кешенді тексеруден өткізу.
ПМПК балалардың ерекше білім беру қажеттіліктерін айқындайды, оларды жалпы білім беретін және арнайы білім беру ұйымдарында: психологиялық-педагогикалық түзету кабинеттері, арнайы балабақшалар (бұзылысына қарай), арнайы мектеп-интернаттар (бұзылысына қарай), аутизм орталықтары, оңалту орталықтарына апару жөнінде ұсыныс жасайды;
Ерекше білім беру қажеттілігі бар балаға арналған білім беру бағдарламасының түрін белгілейді; Балаларды дамыту, тәрбиелеу және оқыту мәселелері бойынша ата-аналарға консультациялық көмек көрсетеді.
Ата-аналар диагностикалық кеңес беру бөліміне өзі немесе дәрігерлер мен педагогтардың жолдамасымен жүгіне алады.

Біз әңгімелескен келесі адам – Алматы қаласы Түрксіб ауданының ПМПК директоры Индира Әбенова (суретте). Индира Болатқызы: «Ата-ана баласының дамуынан қандай да бір тежелу, кінәрат, ауытқу байқаған жағдайда ешқандай жолдамасыз өз бетінше ПМПК-ға жүгіне алады», – дейді. 
–Ерекше қажеттілігі бар балаларды ПМПК қандай критерийлерге сүйеніп анықтайды?
– ПМПК арнайы бағдарламалар, әдіс-әдістемелер  арқылы  анықтайды. Ол әдістемелік құралдарды Оқу-ағарту министрлігі мен Арнайы және инклюзивті білім берудің ұлттық ғылыми-практикалық орталығы бекіткен. Әдістемелік құралдар эксперименталды түрде зерделеніп, ПМПК мамандарына ұсынылды. 
 – Сіздерге қанша ата-ана өзі келеді, қаншауы дәрігер немесе педагог маманның жолдамасымен келеді? 
– Қазір ПМПК-ға өз еркімен келетін ата-аналардың саны артып келеді. Дегенмен, біздің кеңеске ата-аналардың 80%-ы дәрігердің жолдамасымен, 20%-ы өзі келеді деуге негіз бар. Осы күнге дейін жинаған тәжірибе көзімізді жеткізген жайт, ата-аналардың көбі ПМПК-дан өтуге қорқады, ПМПК-ның не екенінен бейхабар, сондықтан біздің мамандар емханаларға, әлеуметтік қорғау қызметі органдарына, басқа да мемлекеттік емес ұйымдарға арнайы барып, жыл сайын ПМПК-ның негізгі қызметі мен оның қорытындысының маңызын ата-аналарға, қызметкерлерге түсіндіреді. 
– Қандай жағдайда ерекше қажеттілігі бар деп танисыздар? Жеке-жеке айтып, түсіндіріп бере аласыз ба? 
– Қазір ПМПК медициналық модельден әлеуметтік-педагагогикалық модельге көшті. Анықтап айтсақ, бұрын ПМПК қорытындысын медициналық диагноз есебінде жазса, қазір әлеуметтік-педагогикалық қорытынды шығарады. Ол педагогикалық-әлеуметтік бағытта болады. Мәселен, бұрын ДЦП деген диагноз қойылатын, қазір «тірек қимыл аппаратының бұзылуы: өздігінен жүріп-тұратын бала», «өздігінен жүре алмайтын бала» немесе «компенсаторлық-техникалық құралдармен жүретін бала» деген секілді қорытынды беріледі. Бұрын көздің көру қабілетінің нашарлауын медициналық тілмен ашық жазатынбыз. Мысалы, астигматизм, гиперметропия, амблиопия, ретинопатия десек, қазір «көру қабілетінің бұзылуы: нашар көретін бала» немесе «көрмейтін бала» деп жазылады. «Есту қабілеті бұзылуы: нашар еститін бала» немесе «естімейтін бала» деп қорытынды жасаймыз. Осы және басқа да бұзылыстары бар балалар анықталған жағдайда, ерекше білімді қажет ететін бала болып танылады және ата-анаға арнайы ұсыныстар беріледі.
 – Ата-анаға баласының ерекше қажеттілігі бар екенін қабылдау оңай емес. Мұндайда оларға психологиялық кеңес беріле ме? Берілсе, оның тәртібі қандай?
  – Әрине, әрбір ата-анаға баласының ерекше білімді қажет ететінін қабылдау қиын. Сол себепті біздің ПМПК-да ата-аналарға арналған психологиялық қолдау кабинеті бар. Ол жерде ата-аналарға жеке тегін психологиялық қолдау мақсатында кеңестер беріледі. Ата-ана баласын ПМПК-дан өткізгеннен кейін өзі де педагогтерден жеке кеңес ала алады. 
 – Ерекше қажеттілігі бар балалардың саны артуына не себеп деп ойлайсыз?
    – Ерекше білімді қажет ететін балалардың саны, өкінішке қарай, жылдан-жылға артып келеді. Оның нақты себебі анық емес, дегенмен, мамандар оған әртүрлі фактор әсер ететінін айтады. Баланың жатырда дамуынан бастап, анасының жүктілік кезіндегі қосымша ауруларының болуы, инфекциялар, экология, гаджеттердің әсері және басқа себептері бар деп ойлаймын. Кейбір ата-ана баласы гаджеттегі (ұялы телефон, планшет) функциялардың барлығын білетінін мақтана айтады, бірақ сөйлеу тілінің кеш дамуы да осының әсерінен, себебі ол жердегі функциялар өте қарапайым, оған көп ойланудың, сөйлеудің де қажеті жоқ, қарапайым алгоритмнен құралған. Ол жерде сөйлеуге, сөйлесуге, ойлауға ешқандай амал қажет емес. Сондықтан гаджетті балаға белгілі бір мерзімге ғана берген жөн.
 – Жас ата-аналарға ПМПК мүшесі ретінде қандай кеңес бересіз?
  – Барлық ата-анаға айтатын кеңесім, баланың дамуынан қандай да бір кінәрат, ақау байқаған жағдайда неғұрлым ертерек ПМПК-ға келіп, мамандарға жүгініңіздер. Өйткені ерекше балаға ертерек диагностика жасап, ертерек түзету кабинеттеріне апарып, мектеп жасына дейін мейлінше өз жасына сай, қалыпты ортаға қосу туралы ойлау керек. Неғұрлым ерте дабыл қағу керек.
Балабақша меңгерушісі Фарида Қызырханқызы: «Алты жасқа дейінгі баланың дамуына физиологиялық, психологиялық жағынан өте көп көңіл бөлінуі керек. Қазақта «Бес жасқа дейін балаңды хандай күт» деген сөз бар ғой. Бұл сөздің түпкі мәні дәл осы физиологиялық, психологиялық, әлеуметтік тұрғыда дамытуда», – дейді. 

Фарида ханымның айтуынша, тәрбиеші-педагог мамандардың ұсынысымен қазір Қазақ ұлттық қыздар педагогикалық университеті мектепке дейінгі білім беру мекемелеріне тәрбиеші дайындау ісін жетілдіріп, студенттерге тәрбиешімен қатар логопед біліктілігін меңгертуді бастапты. 
Бұл бастама Қазақстандағы инклюзияның жетіле бастағанына дәлел десек, артық айтпағанымыз. 

Назым ДҮТБАЙ, 
«Aqiqat»


 

4189 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз