• Мақала
• 02 Қазан, 2024

Адамдық негізі – рухани байлық

Әртүрлі объективті және субъективті себептерге байланысты рухани мәселелерге жеткілікті дәрежеде көңіл бөлінбей, белгілі бір жүйеге түсірілмей келгені жасырын емес. Тіпті, руханилық мәселесі кеңес философиясында, өткен ғасырдың 90-жылдарына дейін мүлдем қарастырылмады десе болады. Ал бүгінде бұл тақырып көптеген философиялық толғаныстардың, зерттеулердің өзегіне айналып отыр. Руханилық адам бойындағы ізгілік пен адамгершіліктің көрсеткіші. 
 

Қазақ демократиялық интеллигенциясының көрнекті өкілдері А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев және Ж.Аймауытұлы адам болмысы, адамдық мәні, адамгершілік қасиеттер, тәрбие, оқу-білім мәселелеріне деген идеялары арқылы руханилықтың мән-жайын зерделеді. Бірақ олардан кейін мұндай мәселелерге неліктен көңіл аударылмады деген сауалға Қазақстан философы І.Ерғалиевтің сөзімен жауап іздеп көретін болсақ, біріншісі: «онтологиялық тұрғыда – жеке бастың болмысы проблемаларын көзге ілмеу, көпшіліктің коллективтік өмір сүрудің рөлі мен маңызын әсерлеп боямалау; жеке мүддеге қарағанда қоғамдық мүддені жоғары қою; адамның ғаламға (космосқа) балама әмбебап микроғаламдық аты турасындағы түсінікті қабылдамау, келесі гносеологиялық тұрғыда материалдықтың руханилықтан үстем болуы. Яғни кемінде жаңа заманнан бастап, адамзаттың логикалық қатынастар аясында басқа заттармен тең дәрежеде өзіндік құрылымы мен қалыптасуы бар бола тұрып, олардың ажыратусыз бір бөлшегі ретінде қарастырылды. Мұндай жағдайларда, руханилық, материалдық қатынастардан туындайтын, екінші дәрежелік рөлге ие болды және адамдықтың тар, эмпирикалық түсінігімен шектеліп қалды» [1, 52 б].
Ойшылдың бұл көзқарастарында кеңес кезінің жетпіс жыл бойғы тарихында руханилыққа деген көзқарастар мен зерттеулердің сұраныста болмағаны, әрине, маркстік философияның талаптарына сай коллективтік сана, коллективтік көзқарас, қоғамның материалдық негізі сияқты, т.с.с. тақырыптардың алдыңғы қатарға шыққандығы. 
Қазіргі кезде руханилық мәселесіне деген зерттеулердің сұраныста болуы жай ғана әуестенушіліктен туып отырған жоқ, бұл қыры мен сыры мол, жаңа қарым-қатынастар мен жаңа қағидалық мәні бар талаптан туындап отыр. Заманауи әдебиеттерді зерттеп талдайтын болсақ, руханилық туралы әр ғалым-философтың, өз пайымдауы бар. Бірақ бұл көптүрлілік руханилықтың негізгі өзегі әрі діңгегі болып есептелетін адам болмысы туралы ұғым-түсінікке байланысы болып отыр. Ал біз егер де адамды тек қана қоршаған географиялық ортаға бейімделуші, табиғи биологиялық жан иесі деп түсінетін болсақ, онда руханилық мәселесі өте көмескі, тіпті жоқтың қасы болар еді. Адам қоғамдық жағдайларға байланысты қалыптасқан индивид деп алынса, руханилық – оның әлеуметтік болмысының формасымен шектеледі. Дүние біртұтас, бірегей және рух болмыстық түрде материядан ажырағысыз. Руханилық материалдылыққа қайшы келмейді. Адам мен дүниенің өзара қатынасында адам бүкіл әлемге пара-пар, біртұтас әмбебаптық рөлде. Ал енді жеке адамдық руханилық дегеніміз – микро-ырғағының макроғалам ырғағына дәлме-дәл келуі, ал адамның (әлемдік) дүниемен бір бүтіндікте болуы, сіңісуі, гармониялық қалыпқа өтуі, жеке бастың өзіндік, «менін» таба білуі болып есептеледі. Әрине, адам дүниемен біртұтас болуы үшін өзін-өзі жетілдіру бағытында ерік пен күш жігер жұмсауы керек. Руханилық пен болмыстық біріне-бірі қарсы емес, руханилық сол өмірлік иірімдердің бел ортасында орналасқан.
Руханилықты әр адам өз бойына бірден сіңірмейді, адамның біртұтастыққа, әмбебаптылыққа бару жолы, соқпақтары күрделі де қиын, яғни бұл бағытта дайын тұрған даңғыл жол жоқ, ол жол ирелеңі көп баспалдақты, көпсатылы сипатқа ие.
Осы қарастырып отырған мәселеге байланысты профессор С.Мырзалы руханилық мәселесіне байланысты көзқарасын былайша жеткізеді: «Кейбір ұғымдар қоғам өмірінде жиі пайдаланылады. Олардың қатарында «рух» және «руханияттық» та бар. Десек те олар көпшілікке мазмұндық жағынан бұлдыр, көмескі. Оның себебін жақын тарихтан іздеу керек шығар, өйткені кеңес қоғамындағы шеңберлерде дінге қарсы күрес жолында «қоғамдық сана» формалары мен «идеология» сияқты ұғымдармен ауыстырылып жіберілген болатын-ды. Екінші жағынан, әңгіменің қиындығы мынада: адамның нақтылы іс-әрекеттерінің барысында жаңа бір заттар дүниеге келіп, неше түрлі өзгерістер пайда болады. Біз оған баға беріп, олардың деңгейін, сапасын, сандық өлшемдерін т.с.с. анықтай аламыз... Ал рухани санаға келетін болсақ, оның өлшемін, сапасын аңғару өте қиын шаруа, өйткені тәндік-сезімдік тұрғыдан ол бізге білінбейді». 
Міне, осы жоғарыдағы көрсетілген факторларға байланысты руханилық өлшемдерін бағалау іс жүзінде өте күрделі. Сол себептерге байланысты көптеген адамдар руханилық мәселесіне аса көңіл бөлмей, оларды белгілі бір «фантом» ретінде қабылдайтындары шындық. Мәселенің қалыптасуына тереңірек үңілетін болсақ, философия тарихындағы талай ғұламалармен бірге біздің заманымыздың ойшылдары К.Ясперс, А.Швейцер т.с.с. айтып отырған негізгі қағидасы: «Нағыз адами ахуал – рухани ахуал» [2, 290 б].
Бұл ойдың мәніне үңілетін болсақ, адамнан оның руханилық қасиеттерін алып тастасақ ешқандай сезімсіз жандардан жаман пендеге айналады. Тәндік сезімдік ләззат алу, нәпсінің құлы болу жолына түседі, соның әсерінен барлық тіршілікке салмақ түсіріп отыратынымыз сөзсіз. Осыған байланысты А.Шопенгауэрдің «Жер бетіндегі халықтар тарихта жасаған қателіктерінен сабақ алмайды» [2, 65-66 б] – деген ойы бүгінгі таңда да өзекті. Егер де рух пен руханилық түсініктерінің арақатынасына келсек, әрине, оларда ерекшелік бар. Рух құдіретінің әсерінен бүгінгі күнгі барлық ғылым мен техниканың жетістіктеріне жетті. Дүниедегі ең жоғарғы дәрежедегі жетістіктер, ғарышты игеру, компьютерлік технологиялар, клондау сияқты биотехнологиялар осы ғасырдағы адам рухының жемісі. Осы айтылғандармен қатар адам рухына оның күңгірт және сәулелі инстинктері, өмір туралы толғаныстары мен қоғамдық сананың формалары кіреді.
Ал екінші ұғым руханияттыққа келетін болсақ, ол – сүзілген, електен өткізілген. Адамды адаммен, тұлғаны ғарышпен біріктіретін құндылықтар жиынтығын құрайды. Өмірдің көптүрлілігі сияқты руханият көріністері де көптүрлі сипатқа ие. Осыдан шығатын қорытынды, руханияттық дегеніміз – тұлғаның қоғамдық оң мәні бар нәтижелі іс-әрекетін тудыратын ішкі талпынысы, ой өрісі мен кең мазмұнды жарқын сезімдер.
«Руханилыққа жетудің жолы қандай?» деген сұрақ туады. Егер де руханилықты адам бойында пайда болатын туынды дейтін болсақ, адамның өмірге келуі, отбасымен, туыстарымен, қоршаған ортамен араласуы арқылы руханилық сатылар кемелденеді. Руханилықтың қалыптасуының негізінде жанашырлық жатыр. Жанашырлық шын мәнінде өзгеше тіршіліктің барлығын өзіндей жанды дүние деп мойындап, оларды да өзі сияқты деп сезініп, жақсы көріп, жаны ашып, аялай білуі. Бұл сезім қайырымдылыққа жеткізеді. 
Әрине, өскелең ұрпаққа осы құндылықтарды беру, оларды осыған тәрбиелеп, қалыптасуларына қажетті жағдайлар жасау, әр елде, әр халықтарда, әр мемлекеттерде, әртүрлі жағдайларда іске асырылады. Бұл мақсаттарды іске асырудың өркениеттің жолдары заң шығара отырып, заңдардың күшімен межеге жету. Бірақ тек заң қабылдай салынғанымен мәселе шешіліп кетпейді. 
Күш көрсету мен зорлық-зомбылықты үлгі ретінде бетке ұстап, насихаттауға жол ашсақ, ондай кезде болашақ ұрпақтан мейірім мен қайырым күту өте қиын. Кей кездерде өмір көрсетіп отырғандай ол тіпті мүмкін де емес. Сондықтанда біз жас ұрпақтан мейірімімізді аямауымыз керек. 
Руханилыққа жетелейтін жол – танымдық-пайдалылық деңгей. Ол жолдың негізгі құралы – білім алу, сол білімді қоғам пайдасына жарату, іске асыру. Бұл құбылыстың өзі адамның күн көрісімен, өмір тіршілігімен байланысты. Әрине, бұл бағытта адамзат әжептәуір жетістікке ие болды, солардың арқасында дүниені тереңірек тани түсті. Қазақ демократиялық интеллигенциясының өкілдері – А.Байтұрсынұлы, М.Жұмабаев, Ж.Аймауытұлы жұртты оқу-білімге, кәсіпке баулу мәселесінде батыстық үлгілерді терең зерттеді, солардың ішіндегі ең таза дәндері осы қазақ топырағына шығады-ау дегендерін қабылдауға тырысты. Сондықтан біз Батыстық мәдениет, Батыстық өркениет, Батыстық философиялық құндылықтар дегенге еліктеп, жалтырағанның бәрі алтын екен деп оларды өзіміздің рухани өмірімізге бірден кіргізіп қабылдауға асықпай-ақ, ең алдымен өзіміздің дәстүрлі рухани құндылықтар тұрғысынан зерделеп, қайшы келетін жерлерін мүлдем қабылдамауымыз керек.
Руханилыққа жетудің екінші сатысы – философияда құндылықты жасампаздық деңгей деп аталады. Бұл бағытта әр адам өз өмірінен түйген, түйіндеген құндылықтар туралы түсініктеріне сүйене отырып, өз ортасын өзгертуге әрекет жасайды. Адамзат тарихында бұл жолда екі бағыт бар, Батыстық және Шығыстық. Батыс қолдайтын бағыт бойында құндылықтарға сәйкес ортаны өзгерту болса, Шығыстың бетке ұстар құндылығы – адамды өзгертіп, жетілдіру. Өз ортасын өзгерту барысында Батыс табиғатты да, қоршаған ортаны да, адамды да құрал ретінде пайдаланады. Ал шығыс болса, ортамен үйлесімділікті сақтай отырып, өз бойындағы қасиеттері мен қабілеттерін дамытып жетілдіру арқылы өзі де жетіледі. Бұл бағыттағы дүниетаным үшін адам дамыту құралы емес, керісінше – мақсат. Адамның жетілу құралдары адамнан тыс ортада емес, оның өз бойында.
Қазақ халқының рухани кемелдену мәселелерінің әдіснамалық, философиялық, мәдени философиялық деңгейлері туралы ой қозғағанда, осы руханилықты қалыптастыру бағытында қазақ демократиялық интеллигенциясының көрнекті өкілдерінің бұл игілікті істі қалай жүзеге асырғандарына келейік. «Алаш мектептері» жайлы әңгіме қозғағанда, ең алдымен Семейде ұлттық білім беру жүйесінің негізін қалап, іргетасын нығайтуға белсене ат салысқан Мұхтар, Жүсіпбек, Мәннан Тұрғанбаев, Әбікей және Қаныш Сәтбаевтар, Тайыр Жомартбаев, Сейітбаттал Мұстафин, Хайролла Ибрагимов тәрізді тағы басқа қазақ зиялыларын ерекше атап өткен абзал. 1917 жылы Ақпан төңкерісі кезінде патша үкіметі құлап, бодандықтың бұғауынан босаған қазақ елінде билік тізгінін қолға алған Алаш партиясы, Алашорда үкіметінің ұстанған алғашқы саясатының бірі – бұқара халықты білім мен өнерге үйрету болды. Мысалы, Алаш партиясы өз бағдарламасында алда тұрған басты міндет: «Халыққа ғылым, білім үйрету. Оқу орындарының есігі кімге болса да ашық һәм ақысыз болу. Бастауыш мектептерінде оқуды ана тілінде оқу. Қазақ тілінде орта мектеп, университет ашу. Ұлттық мұғалімдерді даярлау және оқу құралдарын басып шығару» екенін атап көрсетті. Алаш партиясы Орынборда өткен екінші жалпы қазақ съезінде қазақша оқулықтар жазу комиссиясын құрды, оған айтулы тіл ғалымы Ахмет Байтұрсынов төрағалыққа бекіп, Телжан Шонанов, Мағжан Жұмабаев, Елдес Омаров, Биахмет Сәрсенов, тағы басқалар мүше болып енді. 1917-1918 жылдары әуелде Әлихан Бөкейхан басқарған Алаш партиясының Семей облыстық комитеті, сондай-ақ кейінде Халел Ғаббасов басшылық жасаған Семейдегі Алашорда үкіметі ұлттық педагог кадрларды даярлау, қазақ мектептерін ашып және оған керекті оқу құралдарын шығару мәселелерінде бірталай жұмыстар жүргізді [3, 83 б].
Аталған фактілерге сүйене отырып, біз алаш зиялылары туған халқының руханилығын қайта жаңғырту үшін өркениеттік мемлекеттерде өзінің жемісін берген жолды таңдап, жас ұрпақты білімге, оқуға, өнерге тарту ісіне аямай қызмет етті деп айта аламыз. Бұл орайда қазіргі заманғы егемен еліміздегі рухани сабақтастықты айта кетуіміз керек. Заман талаптарына сай қазақ тілі мемлекеттік тіл мәртебесін алғаннан ұлт мектептерінің саны көбейіп, жоғарғы оқу орындарының студенттерінің ішінде де қазақ тілінде оқитын топтар саны көбейді. 
Осы қажеттіліктер қазақ тіліндегі оқулықтар мен оқу құралдарын көптеп шығаруды талап етіп отыр, олардың мазмұндары да, дүниетанымдық ұстанымдары да басқа, жаңа заман оқулықтары. Алаш көсемдерінің қазақ жастарының сана-сезіміне сепкен асқақ рухы кеңес одағындағы өте қатал тоталитарлық жүйенің қыспағына бас имей, 1986 жылдың Желтоқсан оқиғаларында «Тасқа шыққан гүл – эдельвейс» сияқты жарқ етіп өз жемісін берді. Философия ғылымдарының кандидаты А.Омаров бұл туралы былай дейді: «Қазақ халқының тәуелсіздікті уысынан шығарып алған кезеңді талай ғасырлар деп немесе екі ғасыр деп, кейде үш ғасыр деп асыра айту машығы көпшілігімізде бар. Бұлай деуге, бәлкім, геосаяси тұрғыдан қисын бар да шығар. Бірақта, Рух еркіндігі тұрғысынан анық шындыққа сәйкесі бір жарым ғасыр шегінде ғана демекпіз. Осыдан бір жарым ғасырдай бұрын Қыр сахарасының бұрын-соңды болып көрмеген өзгеріс жолына түскенін жіті аңғарып, елінің болашағына толғанған ұлы ақын 1886 жазылған «Қалың елім, қазағым» атты әйгілі өлеңінде:
Өздеріңді түзелер дей алмаймын,
Өз қолыңнан кеткен соң енді өз ырқың, – деуімен өмірдің материалдық-тұрмыстық жағына емес, қоғам мен адамның рухани-психологиялық болмысын меңзеген деп ойлаймын». Алғашқы өлең жолындағы түңіліс данышпанды толғандырған рух еркіндігі. 
Реті келген соң айтар енді бір жай – асқақ Рух, яки Тәуелсіздік күресі империя теперішін көрген барлық халықтарға тән нәрсе, ортақ құбылыс дей алмаймыз. Мысалы, мордва, черемис, чуваш, беларусь, молдаван, якут т.б. көптеген халықтар өзінің азаттықтың ақ жолындағы күресімен мақтана (бұған, әрине, түрлі себептер бар шығар) алмайды. Бұл қатарда Ұлы Дала рухының шынайы сақтаушылары – қазақ және башқұрт халықтарының орны оқшау, шоқтығы биік тұр. Сондықтан Кеңес империясының шаңырағын шайқалтқан алғашқы дүмпудің қазақ астанасы Алматыда өтуі «ештеңе кездейсоқ болмайды» деп философтар айтпақшы, заңдылық ретінде танылуға тиіс.
«Бодан» сөзінің шығу тегі орыстың «подданый» сөзі көрінеді. Бүкіл тарихында жүген-құрық көрмей келсе де соңғы бір жарым ғасырда «подданый» болу халқымызға оңайға түспегені айтпасақ та мәлім. Алаштың асқақ рухын, яғни «күлдір-күлдір кісінетіп, күреңді мінген» кең заманды ұмыттыруға, әсіресе, XX ғасырдың 30-жылдарынан былайғы қатал уақыт қатты әсер етті. Тың игеру жылдары Хрущевтің: «патшалық Ресейдің ғасырлар бойы көздегенін біз тарихи қысқа мерзімде атқарып тастадық» деп ашықтан-ашық мақтануы әлі елдің есінде. Сөзіміздің қысқасы, өткен ғасырдың 80-жылдарын орталағанда ұлттық болмысымыз да Арал теңізіне ұқсап таусылу шегіне таяған болатын.
Сондықтан 1986 жылдың желтоқсанында өткен Алматы оқиғасы Рухымыздың қайта жаңғыру басы ретінде отандық тарихымызға алтын әріппен енді. Сөйтіп, Кенесары көтерілісі отарлану қасіретінің шынайы басы болса, ал Алматыдағы бұлқыныс – оған соңғы нүктені қойды. Осынау тағдырлы екі оқиға арасында халқымыз қандай қасиетке ие болып, қандайынан айырылды, мінез-құлқы, психологиясы мен менталитеті қандай жақсы-жаман өзгерістерге ұшырады? Бұл, әрине, бөлек әңгіме. Желтоқсан көтерілісі алаш зиялыларының еккен рухани бостандық идеяларының жемісі екеніне ешқандай күмәніміз жоқ. А.Омаров өз ойын былай жалғастырады: «Әрине, тәуелсізбіз дегенімізбен маргиналды мәдениет, дүбәра ұрпақ, дәстүрсіз қоғам, шалажансар тіл, тұтылмаған дін, не анау, не мынау емес дүниетаным сияқты әрісі Батыс, берісі орыс бодандығының салдарынан құтылдық деуге әзірге ерте. Бұл күнделікті тұрмыс-тіршілік ақиқаты. Бірақ та тарихтың кең көкжиегінен қарағанда, Тәңірінің ісімен, адамзаттың ХХІ ғасыр табалдырығын отарлық жүйені түгел дерлік талқандап аттауы, Азия мен Еуропаның, түркітектестер мен славянтектестердің иық теңестіруі, сондай-ақ қазақ жерінің қайтадан геосаяси орталыққа айналуы сияқты аллажар заманның айқын белгілері бар емес пе. Демек мұндай мүмкіндіктер мен кепілдіктер барда түңілуге де негіз жоқ, енді заманның беті, елдің сиқы «түзелеріне» (Абай) сеніміміз кәміл болуы тиіс сияқты.
Сөз жоқ, асқақ Рух пен Тәуелсіздік бір-бірінсіз жетім, жарты. Сондықтан халқымыздың рухын биіктету – зиялы қауым мен мемлекетіміз алдындағы асыл парыз. Қыран құстың қос қанатындай бүтін болса, езілген-жаншылған ұлт жанын, Алаш рухын түпсіз шыңыраудан да шығаратын Құдірет осылар екені хақ [3, 37 б].
Мемлекетімізді нығайту үшін қазақ демократиялық интеллигенциясының рухани мұралары қазір өте қажет екені белгілі, осы мұраларды зерттеу барысында еліміздің мәдени өмірінде бұл бағыттағы жұмыстар жаңа екпінмен серпілістер алуда. Қазақ демократиялық интеллигенциясының өкілдері ең алдымен Ахмет Байтұрсынов, отаршылдыққа жем болмауы үшін халқын басқалармен салыстырғанда мәдени артта қалушылықты жою үшін күреске шақырады: «Қазақ азаматтары, – деп жазды ол өзінің «Қалам қайраткерлерінің жайынан» деген мақаласында, – мәдениет жігін жою жолындағы жұмысқа күшін, ісін сарп етуі керек. Басқалармен мәдениеті теңеліп, жарыса күнелтуге қазақ жеткен күні қазақтардың қасындағылар қыңсылауын қояды... Жеуге жеңіл тұрғанды жеу табиғи іс. Қазақта бұрын жегендер әлі де зорлық қылып отыр. Қазақтың мәдениеті орыстан кем болған соң жем болатыны сөзсіз. Қазақ жем болудан түбінде декрет қуатымен құтылмайды, мәдениет қуатымен құтылады». Қазақ зиялысының бұл мақаласы 1922 жылғы сегізінші шілде күні «Еңбекші қазақ» газетінде жарияланған.
Қазіргі күндері тәуелсіздігіміздің 30 жылдық кезеңінде өмір сүріп отырған жас мемлекетіміз басқа жұртқа жем болмауы үшін, жаһандану үрдістерінің барысында халқымыздың ұлттық болмысын сақтап қалу үшін Ахмет Байтұрсынұлының түсінігіндегі «Мәдениет қуатымызды» осы күнгі талаптарға жауап бере алатын «қазіргі заман мәдениетімен» ұштастыра, дамыта, жетілдіре өрістетіп, қалыптастыру қазіргі таңдағы басты міндеттеріміздің бір бөлігі екендігі ешқандай да дау туғызбасы анық. Осы бағыттарды кешенді жүзеге асыру үшін ұзақ мерзімді әрі кешенді шаралар жүйесін қалыптастырып отыруымыз қажет сияқты. Туған халқымыздың рухы бай мұралары мен сан ғасырлық тарихын қазіргі өмір шындығына сай зерттеу және оны жас ұрпаққа насихаттау ұлттық рухты әспеттеуге, тәуелсіз отанымыздың нағыз патриоттарын тәрбиелеуге қызмет жасайтыны түсінікті. Қазіргі плюрализмдік негіздегі қоғамда небір көзқарастар мен түсініктер баршылық. Демек, біз дәстүрлік принциптерге сүйенген руханилықты жетілдіруіміз керек.
Мәдениеттанушы ғалым, философия ғылымдарының докторы Т.Ғабитов: «Рухани мұра мәселесі сан қырлы болып келеді. Осы ретте дін мен ұлттық мәдениеттің арақатынасы мәселесін тарихи және ғылыми тұрғыдан қарастырған жөн. Ислам дінінің қазақ халқының рухани дүниесіндегі шешуші рөлін айта отырып, бұрынғы мәдени мұраға да теріс ағымдық ұстанымдармен келудің қателігін есте ұстаған жөн. Біз бұл жерде қазақтың рухани мәдениетінде архетиптік қызмет атқаратын исламға дейінгі мәдени мұралардың маңыздылығын еске саламыз. Кезінде Ш.Уәлиханов өзінің «Қырғыздардағы (қазақтардағы) шамандықтың іздері» атты зерттеуінде, ғылыми деректерге сүйене отырып, осы феномен туралы айқын пікірлерін жеткізгенімен, қазіргі Қазақстандағы рухани жағдайларға байланысты ойшыл көтерген мәселелерге қайтып келу қажеттігі. Соңғы кезде баспасөз беттерінде қазақ мұсылмандығын қорғауды желеу етіп, жаңа «дүмшеліктің» шырмауында қалып қойған, күрделі философиялық мәселелерді жеңіл-желпі шеше салатын, кертартпа пікірлер көбейіп кетті» [4, 68-69 бб.] деп жазды. Өзінің кіндік қаны тамған жерінде этностық қауымдастықтың тайпа, ұлыс, халық, ұлт аталған объективті тарихи сатыларынан өткен қазақтардың ұлттық қуаттылығы ерекше екені өмір дәлелдеген ақиқат. Дәл осы қуаттылықты бойына сіңірген халқымыздың біртектестігінің негізінде Тіл мен діл бірлігі, әдеп пен әділет бірлігі, этно-мәдени кеңістік бірлігі сияқты ұлттық рухтың алтын діңгектері өте маңызды біріктіргіш, бүтіндікке тартатын қызмет атқаруда.
Мәдени, философиялық бағытта біздің түсінігімізше ұлттық рухты құрайтын компоненттердің бірі әлсірейтін болса, ол ұлттық рухты да белгілі дәрежеде әлсіретуге әсер етеді. Ұлттық рухтан айрылған халық, ел болудан қалып, жігерсіз, еріксіз тобырға айналады. Басқалардың созған құрығына мойындарын ұсынып, олардың жетегінде кете бермек. Сондықтан да халқымыздың ұлы перзенттері, тарихи тұлғалар, әрине біз дүниетанымдық нысандарын зерттеп отырған алаш ардагерлері, тарихтың түрлі сын сағаттарындағы кезеңдерінде биік рухты әр кезде бірінші орынға қойып отырған.
Себебі біздің тегімізді құрайтын ата-бабаларымыздың рухы биік, намысы мен жігері берік халқымыздың қандай қиыншылық пен қасіреттер кездессе де, түбінде қайта түлеп, іргелі ел болатынына, біртектестігін сақтап қалатындығына ешқашан күмән келтірмей, оған сенген және үмітін ешқашан жоймаған. Объективті сипаттағы заңдылықтарға сәйкес, қандай елдің болса да, тәуелсіздік алғаннан кейінгі мәдениетінің сақталып, дамуы мен саяси-әлеуметтік өмірі күрделі жағдайларда болады. Себебі ондай кезеңдерде, яғни өтпелі кезеңдерде, «өліарада» елдің экономикасы мен саяси құрылымында ғана емес, рухани өмірде де, бұқарашыл санасында да, ойлау мәдениетінде де, экономикалық жағдайға әлеуметтенуінде де, ділінде де, дүниетанымында да күрделі қайта құрылу, қалыптасу, жаңару мен жаңғыру процестері өте жедел қарқынмен жүріп жатады. Сол себептен осылардың барлығын өмір талаптарына сай, заман сұраныстарына бейімдеп қайта жасауға тура келеді.
Қазіргі кезде алдымызға мұрат етіп қойып отырған, елімізді алдыңғы қатарлы отыз елдің межесінің дәрежесіне жеткіземіз деп отырған үміттеріміз біздің замандастарымыздың алдына үлкен талаптар қояды. Осы асқар шыңдай талаптарды шешу барысында барлық еліміздің философтары мен жоғары оқу орындарының ұстаздары, жалпы ұстаз қауым, әсіресе гуманитарлық ғылымдар саласында жұмыс істейтін кәсіптестеріміздің алдында атқаратын қыруар жұмыстар тұр. Оның ең негізгісі тәуелсіз Қазақстанның өзіндік идеологиясын жасау, осының негізінде қазақ халқының еркін рухтағы санасын қалыптастыру. Осы үшін де ең алдымен адамның рухани қалыптасуы маңызды. Адамның рухани жетілуінің асқар шыңы болып табылатын сатысы мәдениет философиясындағы қалыптасқан түсініктер бойынша – мағыналық саты деп аталады. Осы көрсеткен дәреже биігіне көтерілген адам – руханилық деңгейге көтерілген, өмірінің мәні мен жайын жай ғана түсініп қоймай, өз түсінігінде қалыптасқан мән-мағыналықты өз бойына сіңіру арқылы жер бетінде орнатуға күш салған адам. Дәл осындай адамның негізгі ұстанымы – өзінің ар-ожданы немесе иманы. Бұндай дәрежеге жеткен адам жауапкершілікті ешкіммен бөліспейді, ешкімге өзінің ісін жүктеп, қателіктері болса кінәсін итере салмайды. Бар жауапкершілік пен ауыртпалықты өзі ғана көтереді және барлық істі өзі атқарады. Күнә болса одан арылудың, тазарудың, себептерін жоюдың жолдарын іздеп, өз күшімен жүзеге асырады. Мұндай адам – тұлға.
Адамгершілікті бетке ұстаған қандай қоғам болса да басты мақсаты әр адамды руханилық деңгейге жеткізу. Бұл мақсатқа жету жолында қиыншылықтар да аз емес, бұл бір күнде бітпейтін, қоғам алға қойған сайын, дамыған сайын біртіндеп өзгеріп отыратын, ауыспалылық сипатқа ие үдеріс. Мемлекеттегі заңдар да осындай ұлы істі көздеп дүниеге келетін болса, қоғамның және руханилықтың алға жылжуының бір көмекші құралы болып, адамның руханилық жылжуының бір баспалдағына айналады, заңның күші де, болашағы да осында. Айта кетейік, бұл зерттеу жұмысы Қазақстан Республикасы ғылым және жоғарғы білім министірлігінің қаржыландыруымен жасалды (№BR24993269 бағдарлама). 

Дәуренбек Құсайынов, 
философия ғылымының докторы, профессор 

Пайдаланған әдебиеттер:
1. Есім Ғ. Казахская философия. Пирамида в степи или философия любви. – Алматы., Қазақ университеті. 2015-52 б.
2.Шопенгауэр А. Избр. Произв. М.Просвещение 1990. – 476 с.
3.Нұрпейісов К. Алаш және Алашорда тарихының зерттелуі хақында // «Қазақ тарихы» журналы, 2004. – № 1. – 12 б.
4.Ғабитов Т.Х. Рухани мұраны зерттеудің әдіснамалық мәселелері. Қазіргі замандағы руханилық мәселелері. Халықаралық ғылыми-теориялық конференцияның материалдары. – Алматы, 2017. – 599 б.