• Мақала
• 28 Қараша, 2024

Киіз үй – көшпелілер дүниетанымындағы сакралды ұғым

Біздің маңызды міндетіміз – қазақтың дәстүрлі киіз үйінің киелі кеңістігін қайта жаңғырту және киіз үй бөлшектерінің, ыдыс-аяқтарының символдық мәнін қалпына келтіру, оның динамизмін ашу. Зерттеудің негізгі көзі ретінде киіз үй туралы зерттеулер, қазақтардың дәстүрлі тұрмысы, сондай-ақ қоныстануға қатысты түрлі рәсімдер мен әдет-ғұрыптар туралы мәліметтер пайдаланылды. Қазақтардың дәстүрлі киіз үйінің сакральды кеңістіктерін моделдеу тәсілдерін зерттеу және қалпына келтіру мақсатында сипаттамалық, синхронды-диахрондық, салыстырмалы-байланыстыру әдістері және реконструкция әдісі қолданылды.
 

Көшпелі өмір салты, көшпелілердің дүниетанымы киіз үйді әлемнің шағын моделі, көшірмесі ретінде қабылдауға ықпал етті. Ондағы тұрмыстық заттар екі салада қолданылатын символдарды бейнеледі: 1) сакралды және 2) тұрмыстық-практикалық. 
Киіз үй қазақтардың көшпелі өмір салтының, оның ішкі дүниесінің көрінісі ретінде, оның сакральдығын, динамикасын ашуға мүмкіндік береді. Қазақтардың сакралды тұрғын үй ретінде киіз үй айналасындағы ғарыштық кеңістіктен бөлініп, қасиетті орын ретінде танылады, аспанмен байланысады.
Киіз үй космостың символы ретінде, яғни жылжымалы болуы оның жанды әлемге тиесілігін көрсетеді. Сондықтан киіз үйдің динамикасы мен қозғалмалығы көшпелілердің рухына сай болып табылады. Батыс адамдарының динамикасы антропоцентризм философиясынан туындайды, мұнда адам өзін әлемнің орталығы ретінде санап, табиғи әлемді бағындыруға тырысады, ал көшпелілердің динамикасы табиғатпен бірге даму қабілетінен туындайды, бұл табиғат пен адамның бастапқы гармониясымен түсіндіріледі. Көшпелілер әлемге қарсы тұрмайды, керісінше, бірге өмір сүру және бірге даму принципі бойынша өмір сүреді.
Киіз үй сакралды болып саналады, ал шаңырақ өзге әлеммен, әруақтар әлемімен тілдесуге апаратын «жолды» бейнелейді [1].
Қазақтардың көшпелі мәдениеті сакральды кеңістікті игерудің өз принциптерін қалыптастырған. Ол отырықшы мәдениеттің құрылымдық принциптерінен айтарлықтай ерекшеленеді. Барлық рәсімі сақтала отырып құрылған киіз үй көшпелілердің кеңістікті құрылымдауындағы әмбебап принциптерін көрсетеді, бұл принциптер ғаламның құрылымына оңай әрі үйлесімді енетін еді [2].
2004-2006 жылдары Ботай қонысында жасалған археологиялық қазба жұмыстарының нәтижесінде, археолог-ғалымдар алғаш рет Еуразияда ботайлық үйлерді реконструкциялау бойынша ғылыми тәжірибеге қол жеткізді. Бұл үйлер қазақтың киіз үйлерінің прототиптері болып шықты. Бұл жаңалық тек қана алыс ата-бабалардың құрылыс өнері мен бірегей сәулет стилін жеткізген тарихи рухани тәжірибесін көрсетіп қана қоймай, сонымен қатар, уақыт өте келе қазақтың киіз үйіне айналғанын, сондай-ақ, мұндай құрылыстардың табиғатпен, ғаламмен үйлесіміне сәйкес келетін қолайлылығы мен практикалығын көрсетеді [3].
Археолог В.Зайберт ботайлық үйлер әлемнің құрылымын көшіріп алғанын айтады. Ботайлық үйлердің дөңгелек-көпбұрышты пішіні мен шар тәрізді төбесі күмбез ретінде, ал үйдің орталығы ошақпен бейнеленген, от – жасанды күн ретінде қабылданған. Күн сәулелері күндіз түтін шығаратын тесік арқылы, түнде от жаққанда, үйді жарықтандырып, жасанды және табиғи күн арасындағы магиялық космогоникалық байланысты құрған. В.Зайберт осындай дәстүрді қазақтардың доңғалақты зираттың құлыптары мен күмбездерін пайдалануында да байқаған [3, 313 б.]. 
Мәдениеттанушылардың пікірінше, тұрғын үйдің семиотикалық мәртебесі жоғары мәдениеттің өлшемі болған [4]. Ботайлық үйлердің семиотикалық маңызының дәлелі – олардың дөңгелек пішінді күмбез тәрізді төбелерін салу принципінің қазіргі күнге дейін сақталуы. Бұл принциптің культтік сакральды сипаттағы құрылыстарда қолданылуы маңызды факт болып табылады [5].
Киіз үй адамды сыртқы әлеммен байланыстырады, сөйте тұра, ішкі кеңістікпен шектейді. Сыртқы әлемнің бір бөлігіне айналып тұрғандай әсер қалдырады. Сондай-ақ, микрокосмос ретінде оның өзіндік жасанды қабаты, өзіндік климаты, өзінік ерекшелігі бар жүйесі бар. Киіз үй барлық дәстүрлі мәдениеттерде сакральды, игерілген, отандық белгіні алып жүреді, ол ғаламның бір бөлігі, фрагменті болып табылады. 
Көшпелі халықтардың дәстүрлі тұрғын үйі киіз үй ретінде аспан сферасы макрокосмының микрокосмдағы бейнесін көруге болады деген қорытынды жасауға болады [6, 27 б.]. Қазақтардың мифтік-ритуалдық әлемінде киелі үй ғаламның кіндігі боп есептеледі, ал киіз үйдің кеңістігі табиғаттың сакральды ұйымдасқан фрагменті, оның бір бөлігі болып табылады.
Осылайша, киіз үй кеңістігі екі салаға бөлінеді: көлденең және тік. Киіз үй кеңістігінде көшпелілердің өмірлік циклінің толықтығын көрсететін салт-жоралғылар мен рәсімдік әрекеттер жүзеге асырылады.
Киіз үйді құру рәсімінің мысалында тұрғын үйдің сакральды сипаттамасын талдауға болады, мұнда дәстүрлер киіз үйді құру тәртібі мен рәсімін анықтап, оларды ғарыш тәртібімен сәйкестендірді. Ритуал – қоғамдағы адамның мінез-құлқын жоспарлайтын ерекше құрылым ретінде шифрланған бағдарлама болып табылады.
Қазақтардың түсінігінде «Киіз үй» Табиғаттың, Ғаламның, Әлемнің бір бөлігі болып табылады, сәйкесінше, ол төрт жаққа – шығыс, батыс, оңтүстік және солтүстікке бағытталған. «Киіз үй» үш бөлікке бөлінеді: іргесі, белдеуі және шаңырағы. Киіз үйдің басты бөлігі – шаңырақ отбасылық жоғары сакральды символ болып саналады. Оған арқан-желбау байланады және шаңырақтан салбырап тұрып, микрокосм мен макрокосмды байланыстырып, ерекше сакральды қызмет атқарады. Желбау өзінің ежелгі қасиетті байланыстырушы қызметімен қатар, ауа-райы қиындықтары кезінде мықты тірек қызметін атқарып, киіз үйдің ішіндегі тәртіпті сақтайды [4].
Киіз үйдің сакральды құрылымын әлем моделінің көрсеткіші ретінде қарастыру қазақтардың кеңістік құрылымы мен функциялары туралы түсініктерінің бар екенін көрсетеді. Үй, сондай-ақ, ағаш кеңістік моделінің бір түрі болғандықтан, көшпелілердің киіз үйінің жанында қасиетті қайың тұрған. М. Элиаде көшпелі тұрғын үйдің интерпретациясы сакральды мен кәдімгі заттардың оппозициясы емес, ерлер мен әйелдерге тиесілі екі сакральды түрдің қарсыласуы екенін айтады [7, 206 б.].
 «Киіз үйдің» киелілігін зерттей отырып, үй ішінде адамдар мен тұрмыстық заттардың орналасуының қатаң тәртібін байқаймыз. Киіз үйдің ерлер және әйелдер жағына бөлінуі әр жақтың өмірлік кеңістік ретінде маңыздылығын көрсетеді. Әлеуметтік жағдайға байланысты, әр орын шартты түрде белгіленеді, киіз үйдің ішіндегі кеңістік парадтық кіреберіске қарама-қарсы, яғни батыс қабырғасына сәйкес, жоғары сакральды мәртебеге ие болды. Есіктің жанында әдетте кедейлер отырады; одан әрі, оң жақта, киіз үйдің әйелдер бөлімінде – тамақ дайындайтын қыздың орны; одан әрі үй иесінің орны, содан кейін кішкентай балалардың орны орналасқан [8, 65-67 б.]. Орталыққа жақын үй иесі отырады, мұнда ерлердің жағы басталады. Төрде үй иесінің үлкен ұлдары отырады, одан кейін құрметті қонақтар, сосын мәртебесі төмен қонақтар отырады. Сондықтан, орталық керегеден төрге қарай жақындаған сайын киіз үйдің сакральды мәртебесі арта түседі.
Киіз үйдегі қастерлі орталық – ошақ. Шығыс пен батысты білдіретін символикалық сызықтар ұрпақтардың ата-бабалармен сакральды байланысын көрсетеді [8]. Киіз үйдің ортасында отбасы ошақ орналасқан, ол үйдің кіндігін бейнелейді. Үш тас ортасында қасиетті ошақ тұрады, бұл жерді «отағасының тастары» деп атаған, ол қазан орнатуға арналған. Жаңа құрылған киіз үйдің ортасындағы үш ошақ тасы үш тарапқа: оңтүстік, батыс және солтүстікке орналастырылған. Сондай-ақ, орнатылған киіз үйде текеметтер П-пішінді болып, шығысқа бағытталған.
Киіз үй тігерден бұрын, ұрпақтар сабақтастығын және ежелгі дәстүрді сақтай отырып, иелеріне игілікті және баталы өмір қамтамасыз ету үшін құрбандық шалу рәсімі жасалатын [9].
Ежелгі түріктердің культтық-мифологиялық түсініктеріне сәйкес, әсіресе күнді құрметтеу дәстүріне сәйкес, үйді шығысқа қарай бағыттау концепциясы қалыптасқан. Бұл көзқарасты ежелгі түріктердің рухани мәдениетін зерттеген көптеген ғалымдар қолдайды. Киіз үйдің кіреберісінің шығысқа бағытталуы практикалық маңызға ие: алғашқы күн сәулелері тұрғын үйдің кеңістігін жарқыратып, тазартады [10].
Қазақтардың тұрғын үйінің кеңістіктік динамикасы космогоникалық түсініктермен үйлескен, яғни барлығы шартты түрде күн қозғалысына сәйкес қозғалатын: шығыс – бастау, туылу, батыс – кету, күн бату. Отбасының үлкені басқа әлемге аттанса, төр босап, сәйкесінше, отбасы иерархиясында өзгеріс болатын.
Уақыт өте келе мұсылмандықты қабылдаған қазақтар үйді қасиетті Қағбаға қарай бағыттай бастады. Зерттеуші Р. Карутц намаз оқитын адамның Мекке бағытын көрсету үшін қарапайым таяқ қолданатынын, мұның мәні – мұсылманның өзімен және қасиетті Меккемен арасындағы шекараны символикалық түрде анықтау екенін хабарлайды. Осылайша, ол өзінің Аллаға деген дұғасының қасиеттілігін сақтайтынына сенген [11]. Киіз үйдің ішкі кеңістігінің өзіндік мәдени-әлеуметтік мәртебесі бар. Яғни белгілі бір сакральды-символикалық мазмұнға ие. Төр ерекше мәртебеге ие, ол құт ұғымымен байланысты. Керегеге арқан байлау киіз үй кеңістігінің ортаңғы сегментінің ресімделуін аяқтайды. Шаңырақты көтеру қатаң тәртіпте жүзеге асырылады: оны тек ер адам көтереді, ал басқалар оған көмектеседі. Сакральды шаңырақты көтеру рәсімінің символикасы айқын. Ол жаңа өмірдің туылуын білдіреді, киіз үйдің үштік құрылымын құрайды. Сакральды шаңырақ ғаламның үш бөлікті құрылымына сәйкес келеді.
Қазақ мәдениетінде сакральды жолаққа жүгіну көлденең қозғалыс идеясымен, сондай-ақ кеңістікті бөлек бөліктерге бөлумен байланысты. Мысалы, киіз үйдің бір бөлігінде сакральды бақан орналасқан, ол қазақтардың тұрғын үйіндегі маңызды семиотикалық белгі болып табылады. Оны босану, үйлену және жерлеу рәсімдерінде қолданады, онымен әртүрлі тыйымдар мен нұсқаулар байланысты. Ол қуаттылық пен еркектік күштің символы болған, сондықтан оған ерекше тыйымдар болған: оны мұқият қадағалап, тек тігінен ұстайтын, себебі ол сакральды емдеу және қорғау қасиетін жоғалтуы мүмкін еді [12]. Сондай-ақ, бақанды әйелдерді жерлеу кезінде қолданғаны белгілі.
Бақанды жатқызуға немесе оның үстінен аттап өтуге тыйым салынады, өйткені бақан ғаламның үйлесімі мен тәртібінің сакральды символы болып табылады. Бірқатар тыйымдар мен нұсқаулар бар, олар тағы бір тұрақты сакральды сызықтың, яғни көлденең сызықтың бар екенін болжауға мүмкіндік береді. Осылайша, төр бақан арқылы киіз үйдің есігіне дейін шығысқа қарай созылған сызық қалыптасады. Мұндай киіз үй құрылымын түсіну киіз үйдің кіреберісінен шығысқа қарай созылатын ерекше сакральды сызықтың болуымен байланысты болуы мүмкін.
Шаңырақ көтерілген сакральды орынды кіндік деп аталады[262]. Шаңырақ – отбасылық сакральды жәдігер. Ол атадан балаға беріліп, бабалар әлемімен байланыстың, қамқорлықтың сакральды символы болды.
Дәстүрлі түрде киіз үй екі бөлікке, қонақжай және үй, отбасылық бөлікке бөлінеді. Көшпелілердің түсінігінде «қонақ» сакральды концепті бар, оның бірнеше мағынасы бар, соның бірі – адам өмір мен өлім шекарасынан өтіп, уақытша «қонақ» болып, кейін басқа әлемге кетеді, ол жерден ол бір кездері келген. Марқұмды киіз үйдің қонақжай бөлігіне апарып, оны символикалық түрде «қонақ» ететін. Ересек балалар да өздерінің отбасылық мәртебелерін өзгертіп, «қонақ» болатын (мысалы, ұлы үйленгенде, қызы тұрмысқа шыққанда).
(Қазақ-көшпелілердің мәдениетінде ежелден ауызша рухани сакральды концепт «құдайы қонақ» болғанын атап өту керек. Бұл Дала этикалық заңы, әрбір дала тұрғынына кез келген себеппен оның үйіне келген кез келген жолаушыға – қонаққа ерекше құрмет көрсетуді бұйырған. Осыдан қонаққа деген құрмет Далада киелі культ ретінде «қонақасы» деп аталатын болды. Қазақ дүниетанымында «қонақ» ұғымы әрбір дала тұрғынына қатысты болды, өйткені ол бұл өткінші әлемде «қонақ» ретінде есептелетін, белгілі бір мақсатпен уақытша келген және сондықтан «қонақта» болған кезде әлемнің заңдарын бұзуға ешқандай құқығы жоқ еді. Осылайша, Жаратушы сыйлаған өмір мазмұны мен мақсаты жағынан сакральды болып табылады.
Киіз үйдің есігі сакральды және профандық әлемдердің арасындағы шекара қызметін атқарған. Екі әлемнің диалектикасы тек қарсыласуда ғана емес, сонымен қатар сакральды мен профандық, тұтас және шартты түрде бөлінетін дихотомияда көрініс табады.
Киіз үй ұғымының бір бөлігі ретінде «босаға», «табалдырық» сакральды концептіне назар аударайық. Бұл концепт қазақ-көшпелілер үшін құнды және қасиетті деп есептелген, сакральды болған және мынадай тыйым-табу болған: табалдырықты тек аттап өту керек, оны басуға тыйым салынған. Ежелгі заңдарда этикалық нормалар бар еді, оларда XIII ғасырда «табалдырықты баспа» өсиетін бұзу өлім жазасымен жазаланатын болған [13]. 1246 жылы Рим папасы Иннокентий IV елшілерінің бірі Юанн де Плано-Карпини хабарламасынан біз мынаны білеміз: «... бізді қағанның ордасына кіргізді, табалдырықты баспауымызды ескертті» [14, 24 б.]. Антрополог Э. Тайлор жоғарыда айтылғандарды қолдай отырып, өзінің «Алғашқы мәдениет» атты еңбегінде былай деп жазады: «... татар далаларында 600 жыл бұрын табалдырықты басу қылмыс болып саналған» [15, 66 б.].
«Босаға», «табалдырық» концепті тек киіз үйдің ерекше кеңістігі ретінде сакральды болып қана қоймай, сонымен бірге қазақ-көшпелілердің ерекше құрметті культіне айналды. Біз бүгінгі күнге дейін генетикалық деңгейде бұл концепт-титымның маңыздылығын түсінеміз: табалдырықты баспа –жаман болады!. Ежелгі сенім бойынша киесі жазалайды, яғни оған бағынбаудың соңы жазаға әкеледі. Босаға – шекара, ерекше орын, кеңістік, бір әлемнен екінші әлемге өту. Демек, бұл тыйымның сакральды кодталған мағынасы бар.
Зерттеуші А. Төлебаевтың айтуынша, көптеген халықтар сияқты, қазақтарда да босаға ата-бабалар рухының мекені деп саналған [16, 23 б.]. Сондықтан біздің ата-бабаларымыз босағадан өтуге байланысты түрлі ырымдарды сақтаған. Тұрғын үйге кірер алдында иіліп, қол тигізген. Ежелгі сенімдерге сәйкес, босағаның өз «қорғаушылары» бар, олар кіреберісті теріс пиғылдан, тіл көзден және басқа да қараңғы күштерден қорғайды. Қызықты әрі сенімді факт: құрбандық шалу рәсімдері тұрғын үйдің босағасында өткізілген. Босаға мен есік кеңістіктегі үзілісті нақты көрсетеді, олар бірге бір кеңістіктен екінші кеңістікке өту символы болып табылады [17]. Киіз үйдің киелі табалдырығын аттаған адам үй иесінің қорғауы мен қамқорлығына кіреді, яғни «Алтын босағадан» аттаған қонақ толық қауіпсіздікке ие болады, себебі ол «шаңырақтың сакральды кеңістігіне» кірді.
Айта кету керек, киіз үйдегі әрбір зат көшпелі қазақтың тек прагматикалық мақсатына ғана емес, сонымен қатар ерекше сакральды мағынаны білдіріп, адамның орналасуын, жалпы тәртіп пен әлеммен үйлесімділігін анықтаған.
Дәстүрлі мәдениетте тұрғылықты жер микрокосмос ретінде қабылданғандықтан, оның барлық құрамдас бөліктері символдық мәнге ие болған. Бір кеңістікте сакральды және тұрмыстық деңгейлердің бірігуі орын алған, себебі киіз үйде жиі әрекеттер рәсімдермен байланысты болып, көптеген жоралғылар өткізілетін [18]. Көшпелілер өмірінде басқа әлеммен және осы әлеммен нақты шекара болмаған, олар үнемі екі болмыс деңгейінің қиылысында тұрған.
Біз көшпелілердің киіз үй ұғымы ою-өрнек ұғымымен тығыз байланысты екеніне сенімдіміз, сондықтан киіз үйді талдау барысында оюлардың сипаттамасын бірге қарастырамыз.
А. Марғұлан атап өткендей, қазақтардың барлық тұрмыстық өмірі, атап айтқанда, киіз үй сакральды оюлармен безендірілген. Сакральды және тұрмыстық деңгейлерде оюсыз ештеңе жасалмаған. Кілемдер мен тұрғын үйді әшекейлейтін бұйымдарды жасауда аппликация, яғни құрақ құрау кеңінен қолданылған, бұл ежелгі дәуірден бері сақталып келе жатқан дала тайпаларының өнеріндегі ең көне техника. Құрақ техникасы түрлі-түсті маталардан сакральды орнаменталды фигураларды киізге жабыстыру әдісін білдіреді. Орнаменталды өнердің пайда болуы сақ пен ғұндық, түркі-кипшақтық өнердің бір үлкен қазанда бірлесуімен және синтезімен байланыстырылады [19, 142 б.].
Қазақтың ою өнері – ұлттық мәдениеттің семиотикалық кодтарының бірі. Халықтық қолданбалы өнер, музыкалық аспаптар және бірегей архитектуралық ескерткіштер ата-бабаларымыздың сакральды білімдері туралы ғасырлар тереңінен бізге хабар береді. Мысалы, күн шеңберлері бар қола және күміс тұмарлар күнді, айды және аспанды бейнелеген. Орнаментпен әшекейленген тұмар бақыт пен береке символы болған. Орнаменттер арқылы сакральды символдар ретінде мәдени және этникалық жад үшін маңызды мифопоэтикалық концептер, мысалы, Ұлы Тау, Әлем Ағашы, Күн, Ай кодталған. Дәстүрлі қазақ орнаментінің мәдени сакральды коды көшпелі дала әлемін философиялық тұрғыдан түсінудің бірегей жүйесі болып табылады, ол сакральды кеңістік пен уақыттың біртұтас жүйесін көрсетеді.
Дәстүрлі қазақ оюлары прототіл ретінде кеңістік пен уақытты синтездейді, ал сакральды тілді түсінетін адам әлемді оның барлық тұтастығы мен бірегейлігінде қабылдайды.
А. Қажғалиұлы оюларды барлық коммуникация белгілеріне ие ерекше сакральды тіл ретінде қарастыратынын атап өткен жөн. Оның пікірінше, кез келген орнамент нақты құрылымдалған логикалық жүйесі бар ежелгі код болып табылады, ал орнаменттерді ежелгі мәтін ретінде шифрлау арқылы біз сакральды білімнің құпияларына қол жеткіземіз [20]. Л. Васильев те оюдың маңыздылығына қатысты сондай пікір білдіреді. Ол қазақ орнаментінде танымал геометриялық символдардың барлығы дерлік бар, бірақ спираль мотивіне ерекше мән беріледі, бұл уақыт қозғалысының белгісі және ирек сызық (су – су, жылан – жылан, ирек – зигзаг) болып табылады.
Зооморфтық өрнектер көшпелілер әлемін бейнелейді. Қазақтарда «алшы», «алшым бар» деп аталатын бақыт, сәттілік және береке мағынасын білдіретін үтір тәрізді ежелгі сакральды элемент бар. Бұл элемент көшпелілердің қабырға кілемдері мен түрлі киімдерінде кесте ретінде қолданылады. Демек, ою – бұл магиялық белгілерді түсінуге, олардың мағынасын шешуге және әлемді түсінуге үйренуге мүмкіндік беретін анимистикалық ғалам коды.
Зерттеуші және саяхатшы Р. Карутц қазақтардың сәндік-қолданбалы өнер үлгілерімен және сакральды ою-өрнек дәстүрімен таныса отырып, көшпелілердің табиғаттың сұлулығын құрметтеуінен туындаған туа біткен эстетикалық талғамға ие екенін атап өтті. Ол «қошқар мүйіз» орнаментіне назар аударып, «инь және янь» далалық философиялық дихотомиясын, көшпелі өмірдің диалектикасын, көшпелілердің көркем-эстетикалық ойлауын анықтайтынын айтты [21].
Қазақтың «қошқар мүйіз» оюы екі спиральден тұрады, олар бір сабақтан бастау алады. Орнамент Әлем Ағашының екі жағында орналасқан екі мүйізді тұяқтылардың бейнесі ретінде түсіндіріледі. Бұл өмір мен құнарлылықты білдіретін, дәстүрлі «құт» ұғымымен байланысты Орта Азияның барлық жерінде танымал сакральды ою түрі. Ежелгі түрік мәдениетінде «құт» термині бірнеше мағынаға ие: жан, өмірлік күш, рух; бақыт, жақсылық, рақым; шынайы болмыстың діни күйі [22].
Қазақтың киелі оюын талдау барысында біз оның интерпретациясының екі деңгейін байқаймыз. Бірінші, профандық деңгей, ол белгілі бір жануардың, құстың немесе өсімдіктің бейнесі ретінде түсінілетін белгілі бір орнаменттік элемент-бейне ретінде қабылданады. Біз мұны көрнекі деңгей деп санаймыз. Екінші деңгей – сакральды, уақыт пен кеңістікте алыстап кеткен терең бейне-символ.
Жоғарыда айтылғандарды қорытындылай келе, ең маңыздысын атап өтейік: «Киіз үй» ерекше сакральды кеңістік ретінде қазақ халқының көпғасырлық мәдениетінің квинтэссенциясы болып табылады, мұнда көшпелілердің бүкіл өмірі өткен. Бұл тұрғын үйдің басты ерекшелігі – оның «қозғалғыштығы», «динамикасы». «Киіз үй», ғарыш символы ретінде, оның тірі әлемге тиесілігін көрсететін жылжымалы болды. Қазақтардың тұрғын үй ұғымы орнамент ұғымымен тығыз байланысты, оның мәдени сакральды коды көшпелі дала әлемін философиялық түсінудің бейнесі болып табылады.
Нұржан КҰЛЫМЖАНОВ,
PhD докторы, К. Сағадиев атындағы UIB 
УМБ кафедрасының доценті 

Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Уәлиханов Ш.Ш. Қазақтың этнографиялық мұрасы: толық. - 2-бас. – Астана: Алтын кітап, 2007. – Т. 1. – 291 б. (Қазақ этнографиялық кітапшасы).
2.Харузин Н. Көшпелі және жартылай көшпелі түрік және монғол халықтарының тұрғын үйлерінің даму тарихы: толық. - 2-бас. – Астана: Алтын кітап. 2007. – Т. 20. – 183 б.
         3.Зайберт В.Ф. Ботайская культура. – Алматы: ҚазАқпарат, 2009. – 576 с.
4.Сейдимбек А. Мир казахов. Этнокультурологическое переосмысление: учеб. пособие. – Алматы: рауан, 2001. – 576 с.
5.Зайберт В.Ф., Тюлебаев А.Ж., Задорожный А.В., Кулаков Ю.В. Тайны древней степи (Исследования поселения Ботай в 2004-2006 гг.): колл. монография. – Кокшетау: Изд. центр Кокшетауского университета, 2007. – 163 с.
6.Бабурин А.К. Жилище в образах и представлениях восточных славян. – Л., 1983. – 188 с.
7.Элиаде М. Космос и история.– М.: Прогресс ,1987. – 312 с.
8.Традиционное мировоззрение тюрков Южной Сибири: Пространство и время. Вещный мир / Э.Л. Львова, И.В. Октябрьская, А.М. Сагалаев, М.С. Усманова. – Новосибирск: Наука,1988. – 255 с.
9.Шаханова Н.Ж. О семантике шеста «бакан» в родильной обрядности тюрко-монгольских кочевников // Краткое содержание докладов Лавровских (Среднеазиатско-Кавказских) чтений, 1990-1991 гг. – СПб., 1992. – С.112-114.
10.Кляшторный С.Г. Мифологические сюжеты в древнетюркских памятниках // Тюркологический сборник. 1977. – М.: Наука, ГРВЛ, 1981. – С. 117-138.
11.Карутц Р. Среди киргизов и туркмен на Мангышлаке / пер. Е. Петри. – СПб.: А.Ф. Девриен, 1910. – 332 с.
12.Казахи: историко-этнографическое исследование / под ред. Г.Е. Тайжанова. – Алматы: Казахстан, 1995. – 351 с.
13.Дж. де Плано Карпини. Путешествия в восточные страны Плано Карпини и Рубрука / ред., вступ. статья и прим. Н.П. Шастиной. – М.: Гос. Изд-во геогр. лит-ры, 1957. – 272 с.
14.Собраніе путешествіи къ Татарамъ и другимъ возточнымъ народамъ, въ XIII, XIV и XV столът; яхъ. I. Плано Карпини. II. Асцелинь. – Санктпетербургъ, въ типографіи департамента народного просвъщенія, 1825. – 306 с.
15.Тайлор Э.Б. Первобытная культура: пер. с англ. – М.: Политиздат, 1989. – 573 с.
16.Толеубаев А.Т. Реликты доисламских верований в семейной обрядности казахов (19 – начало 20 века). – Алма-Ата: Гылым, 1991. – 214 с.
     17.Мирче Э. Священное и мирское / пер. с фр.; предисл. и коммент. Н.К. Гарбовского. – М.: Изд-во МГУ, 1994. – 144 с.
18.Муканов М.С. Казахская юрта. – Алма-Ата, 1981. – 205 с.
19.Маргулан А.Х. Сочинения. – Алматы: изд-во «Алатау». 2012. – Т. 11. – 576 с.
20.Кажгалиулы А. Органон орнамента. – Алматы, 2003. – 456 с.
20.Карутц Р. Среди киргизов и туркменов на Мангышлаке. – СПб.: Издание А. Ф. Девриена, 1903. – 188 с.
22.Шаханова Н.Ж. Мир традиционной культуры казахов. – Алматы: Казахстан, 1998. – 174 с.