• Мақала
• 28 Қараша, 2024

РУМИ ЖӘНЕ ОНЫҢ ДАНАЛЫҚ ДАРИЯСЫ

(Шығыс ойшылдарындағы алтын тамырлар циклімен)

Жалаладдин Руми 1207 жылы Мұхаммет Хорезм Шах басқарған Иран қаласы Балхта (қазіргі Ауғанстан аумағы болғандықтан, кейбір иран зерттеушілері бойынша Руми Иранның философиялық ойлау өкілі) дүниеге келген. Оның отбасы біраз уақыттан кейін бұрынғы Рим империясының аумағындағы Анадолыға көшіп кетеді. «Руми» («римдік») лақап атауы осы жерден шыққан. Оның шығу тегі бойынша араб деп есептеуге болады, себебі шежіресінде – Алла пайғамбарының (с.ғ.с) жолын қуған ұлы халиф Әбу Бәкір (р.а.а) тұр. Ақынның арғы атасы – хорезмшах Мұхаммед Әләуддин атақты сопы және уағызшы Хүсейн Балх қызына үйленген. Румидің атасы Құранды білуімен және исламға деген махаббатымен әйгілі, әкесі Баха ад-Дин білімі мен тақуалығымен атақты болған. Баха ад-Дин көп күндерін дін және мистикалық ғылымдар оқумен өткізген, ал дүйсенбі мен жұмада көпшілік алдына шығып насихат жүргізген. Оны тыңдау үшін қарпайым халық, аристократтар, саяси элита өкілдері жиналған. Бір нұсқа бойынша, әкесінің осы әрекетін діни ғалымдардың қызғануы, өсек-аяңға айналдырған. Шах өсектерге сеніп, Баха ад-Динді жасамаған әрекеті үшін жазаға тартқысы келген. Осыдан кейін ол отбасын алып, басқа өлкеге сапар шегеді. 

                                                    Ей, досым, аяғыңды бас ақырын,
                                                    Белгісіз жүретін жол мың-шақырым.
                                                    Сараңдық құдыққа әкеп тықты сені,
                                                    Сабырлық болсын дәйім қол шатырың!
                         Жалаладдин Руми

Алдымен отбасы Иран қаласы Нишапурға келеді, сосын сол кездегі мәдени орталық пен қиырдағы мұсылман елдерінің ғалымдары жиналатын Бағдатқа барады. Анадолы сұлтаны ‘Әл ад-Дин Кайкубаб делегациясы Бағдатқа сапармен барғанда, Баха ад-Диннің уағыздарын тыңдап қайтады. Олар қатты әсер алып, Анадолыға қайтысымен, сұлтанға ғалымның терең білімділігі мен діндарлыған айтады. Сұлтан Баха ад-Динді өз еліне қайтаруды қалайды. Соған қарамастан, Баха ад-Дин сұлтанның керемет ұсынысына бірден келіспей, алдымен, Хиджазға сапар шегеді. Олар Сириядағы Акве қаласында бір жыл тұрады, содан соң Зинджан (Парсы елінің солтүстігі) қаласында жеті жыл тұрып, 1263 жылы «Руми» атты он сегіз жасар баласын үйлендіреді. Бір жылдан соң Румидің Сұлтан Уалид есімді баласы дүниеге келеді. Руми сол кездегі беделді сопы Мұхийддин ибн әл-Арабимен Дамаск қаласында кездесіп, оған үлкен әсер қалдырғаны жөнінде өзінің атақты трактаты «Фұсұс әл-Хикамда» өлең ретінде келтірген.
Сұлтан бұлардың отбасын мемлекетінің астанасы Коньеге тұруға шақырады. Олар сұлтан сарайында өмір сүре бастайды. Әкесінің досы, ғалым Бұрхан ад-Дин әл-Мұхаккик баласын тәрбиелеумен айналысады. Беделді ғалым Руми де әлемді ешкімге тәуелсіз, өз бетімен түсіну қабілеттерін дамыта бастайды. Руми білім алуын әкесі қайтыс болғаннан кейінде тоқтатпайды. Ол 25 жасында Дамаск, Алеппо секілді ірі ғылыми орталықтарға сапар шегіп, «Тәпсір» («Құранды түсіндіру»), «Хадис» (Пайғамбардың (с.ғ.с) әрекеті мен сөзі туралы), «Фиқһ» ғылымдарын, араб тілі мен әдебиетті оқиды. Ол Дамаскта жеті жыл тұрып, қырық жасына дейін біліммен айналысуын жалғастырады. Ислам ғалымдары өмірбаяндары мен гностика туралы «Манакиб әл-‘Арифин» атақты жинағында Бұрхан ад-Дин Румиге мистикалық ғылымдарды тоғыз жыл бойы үйреткенін көрсетеді. Ол дәстүрлі ислам ғылымдарын оқығаннан кейін, Тебризи Шамс бейнесіндегі жұмбақ және харизмалық кейіпкерін кездестірмегенше, Руми өмірінен мистикалық гнозистің айқын бейнесін көре алмаймыз. Руми сол кездегі діни ғалымдар секілді діни ғылымдардан сабақ беріп, уағыз жүргізді. Сонымен қоса, «Фиқһ» бойынша Румидің беделі жоғары болып, діни-құқықтық қорытынды «пәтуа» берді. Руми діни ғалымдар секілді музыка тыңдауды қоштамады. Бірақ Тебризи Шамспен танысқалы бері Руми үшін бәрі өзгере бастайды. Олардың танысуы жайында бірнеше болжамдар бар. Бір болжамға сәйкес, Руми оқушыларына сабақ беріп, кітап ортасына жеткен кезде бейтаныс біреу келіп: «Мына кітаптар не туралы?» – дейді. Руми бұны тәрбиесіз надан деп есептеп, «бұл кітаптардың ішінде не бар екенін біле алмассың», – дейді. Кенеттен кітаптар лапылдап жана бастайды, таңғалған ол бейтаныстан керемет құбылыстың мәнін сұраған. «Бұл сен түсіне алмайтын нәрсе!» – деген жауап естиді. Басқа болжам бойынша, Шамс Румидің кітаптарын суға толы бөшкеге лақтырып жіберіп, Руми ашулана бастағанда бөшкеден кітаптарды алып, ғалымға ұсынады. Ол кітаптардың құрғақ болғанына таңғалып қалады.
Румиді қырық жыл танитын Сипах Салардың айтуы бойынша, Шамс исмаилит сектасында болып, кейін одан шығып кеткен Кай Бұзұрғаның ұрпағы. Шамс Тебриз қаласында білім алған және «Сопылықтың» мистикалық біліммен сусындатқан Баба Камал ад-Дин Жүмдидің оқушысы болған. Шамс белбеу өріп және сатумен күн көрген; керуен-сарайда өмір сүріп, бір жерден екінші жерге саяхаттаған. Шамс Румиге қатты әсер еткен. Руми ғылым мен сабақ беруін тастап, Шамспен бірге бірнеше айларды өткізген. Шамс ғалымды дуалады деген сыбыс шығып, Румидің ұлдары мен оқушылары оны көзбояушы деп есептеген. Шамс кенеттен және іс-түссіз Коньеден кетіп қалады. Біршама уақыт өткеннен кейін, Шамс Дамасктан Румиге хат жазады. Руми өзінің рухани жетекшісіне қайтадан желөкпе махаббаты ашылып, Шамске көзқарасы өзгерген ұлы Сұлтан Уалидті Дамаскқа жібереді. Шамс үлкен ықыласпен күткен Коньеге қайта оралады. Бірақ біраз уақыт өте келе Румидің ұлы Аляуддин Челеби Шамстың жауына айналады. Бұның артынан адамдар еріп, Шамс қайтадан қаскөйлердің ортасында қалып қояды. 1247 жылы Шамс түбегейлі жоғалып кетеді. Руми жүрегін рухани өзгерістерге ұшыратқан Шамске өмір бақи риза болды. Ол рухани ұстазына мыңдаған өлеңдер арнап, өзінің ең үлкен поэтикалық «магнум опусін» «Диван-и Шамс-и Табриз» («Тибриздік Шамс туралы өлеңдер жинағы») деп атайды. Руми дәстүрлі құқықтанушыдан махаббаттың тылсым күшіне таңғалушы мен өлең, музыка, философия, теологияны құптайтын Өмірдің экстатикалық әншісіне айналады. Оның айтуы бойынша, Құдай мен Құдайдың ең құнды қылып берген Өмірге деген керемет махаббат сезімдерін тек өлең мен музыка жеткізе алады
Сонымен, Жалаладдин Руми артынан 42 мың екі шумақты өлеңнен тұратын «Диван-и Кабир» («Үлкен жинақ» не «Диван-и Щамси Табрези» деп те аталады) өлеңдер жинағы, «Фихи ма фихи» («Ішіндегінің ішіндегісі» Румидің оқушылары мен қауымға айтқан айтылымдары), «Мактубат» (әртүрлі құжаттар мен хаттардан тұратын «Хаттар»), «Маснави м’анавие» («Терең мағыналы екі шумақ» – Құдайға деген сүйіспеншілік пен Одан қорқу туралы кітап) «Маджалис ас-Саб’а» («Жеті жиын» – уағыздар жинағы) сияқты прозалық шығармалары қалды.
Ең бастысы, Жалаладдин Руми өзінің Жаратушысына деген құштарлықтың тылсым күшін өлең ғана жеткізе алады деп есептеген. Оның еңбектерін зерттей отырып, Румидің философиялық ойлары терең, дүниетанымы кең, логиканың барлық ережесіне сай болмыстың метафизикалық ойлау құрылымдарын жасай алатынын аңғаруымызға болады. Уақыт өте келе ол пікірлерін классикалық философиямен дәлелдеген. Жүрек – ол үшін Жаратушыны тану құралы мен Ол түнде «ұялайтын» үй ретінде еді. Танымның философиялық жолына сәйкес келетін, «Калам» ғылымының саласы болып табылатын Румидің дүниетанымдық элементтерін қарастырайық.
Алдымен, ол дүние мәнін қозғаған. Ол біз айтып жүрген «жан» мен «Мен» мағынасы ұқсайды әрі рухани болмыс. Бүкіл әлемді Жаратушының «Ғаламдық «Менінен» шыққан құбылыстардың шексіз «Мені» құрайды. Осылайша, соңғысы тірі (адам секілді, тірі болмаса да): «Бізге жер, су, от, ауа өлі болса, Құдай көзімен қарағанда олар тірі». 
Дүние Жаратушының ерікті әрекетімен, ex nihilio дымнан жаратылған. Руми түсінігінде уақытпен жарату деген жоқ. Уақыт өзінен-өзі жаратылған немесе уақыт өлшемі жоқ кеңістіктен тыс танымның категориясы. Дүниенің уақытпен жаратылуы туралы классикалық исламдық түсініктің орнына, Руми жаңаплатондық философияға сәйкес, шексіз мәңгі «Мен» эманациясын келтіреді. «Мен» бастамасы жоқ статусын иеленеді: «Мен аты қойылған, заттар мен атаулардың жоқ болған кезінде бар едім». Руми басқа өлеңдерінде нәрселер Құдайдан «шықпайды», барлығының түпнегізі секілді Оған «қайтып келеді» деп жариялап, эманация қағидатын ұстанудан бас тартады. Әртүрлі «мен» онтологиялық «жомарт» деп иерархиялықтың бөлінуі маңызды. Барлық «Мен» негізі – дүние секілді рухани және Құдаймен секунд сайын жасалады.
Румидің Жұмақ жөнінде пікірі. Адам Жұмақтан түсті, яғни адам алғашында Жаратушымен трансцендентті бірлікте болған. Жұмақтан түсу тек Адам ата мен Хауа анаға байланысты емес, құбылыстар мен заттардың барлық «Мен» жалпы ғаламдық феноменге байланысты. Бұлар болмыстың материалдық сатысында жүріп, Болмыстың Түпнегізінен ажырау секілді Жұмақтан «түсу» күйінде тұрғандықтан, рухани кемелдікке жету үшін Оған «қайтып оралуға» талпынуда. Бұл жерде, олардың барлығы өзін емін-еркін сезінетін жеріне оралуды армандайтын, «күнәға батқан періштелер». Сондықтан нәрселер «төменнен жоғарыға» бағытталған, үздіксіз өзгерулер мен эволюция жағдайында тұр. Яғни Аристотель мен Платонның метафизикалық иерархиясының қатты бекітілген схемасынан гөрі, тұрмыстың өрбуі үнемі қозғалыс үстінде. Руми философия тарихында алғаш болып эволюция мәселесіне жаңа көзқараспен қараған. Бұл Дарвиннің механикалық эволюциясы не мақсатсыз эволюция емес, бұл Бергсонның тұрақсыз «креативті эволюциясы», сонымен қатар барлық дүние үйлесімділікпен, жоспармен болмыстың әртүрлі деңгейінен өте отырып, мақсаттардың мақсаты Жаратушыға жақындай түседі. Руми үшін өмір материядан жаратылған, оның субстанциональды мәні – рухани. «Біршама уақыт бойы менің «Мен» кеңістіктегі шаңды жұтып, ешқандай еркіндігім болмай, материя өлшеміне түстім. Өсімдік әлеміндегі өмірге жетіп, алдыңғы әлемдерде жүргізген күрестерімді ұмытып қалдым. Емшек емген бала секілді инстинксіз, санасыз өсімдіктер мен гүлдер өсетін далаға (әсіресе көктем кезінде) ұмтылысымды сезе отырып, өсімдік әлемінде көргенімді ұмытып, жануар болмысына көштім. Жануар болмысындағы баспалдақпен жоғары көтеріле, менің «Мен» Ұлы Жаратушы Өзіне тартатын адам болды. Мен ақылымды жетілдіріп, денсаулығымды шыңдай отыра болмыстың бір саласынан екіншісіне көшуімді жалғастыра бердім. Алдымнан ақылым жеткен деңгейлерден тағы бір жоғарылау үшін мүмкіндік туды, өйткені қазір қолданыстағы ақылым зияткерлік эволюцияның биік шыңы емес. Тіпті, осы ақылды артта қалдыру керек, себебі бұл өзін-өзі мақтаумен, өзімшіл биологиялық тұтынушылықпен ластанған. Менің әрі қарай өрлеуім арқасында ақыл мен сананың мыңдаған түрі кездеседі. Бұл – кереметтің кереметі!».
Қазіргі «Мен» жетілудің барлық деңгейінен өтіп болған кейін, Құдай болмысымен кездесуім ақылмен түсінуге, сезіп білуге болмайтын «ультра-экзистенциональды» деңгейде болады. Бұл уақыт түсінігі аясынан тыс, рухани болмыс. «Өткен мен болашақты көріп, жан күйінен құтылғанда, мәселелердің барлығы өз ретімен шешіледі деп ойлайсың ба?» дейді Руми. 
Өткен мен болашақ адамға қатысты және бұл оның ойлау әрекетінің нәтижесі. Негізінен бұл жоқ нәрсе: «Сен кеңістікте өмір сүресің, сенің мақсатың кеңістікпен ешқандай байланысың жоқ, кеңістіктегі дүкеніңді жауып, рухың анау жақта болатын жерден дүкен аш. Бұл дүниенің негізі кеңістікпен байланыспайды. Кеңістік шын мәнісінде кеңістікке жатпайтын болмыс секілді». Кеңістіктегі заттардың бөліну бастамасы мен олардың көбею қағидатының жайылуында Ғаламның бірігей рухы өте ұсақ және үлкен бөлшектерге «бөліну» кезеңін өткізеді. Біз бұны «материя» деп атаймыз. Адами «Мен» онтологиялық көзқарасқа ұқсас; әр түрлілік пен көп түрлілік иллюзиясы материяның иллюзиялық өмірінен туындайды. Күн көптеген терезелер арқылы үйді шуақтандырады, әрбір терезеге сәулесін «сындырады», соған қарамастан күн сәулесінің бір және өзгеріссіз мәні бар. Үлкен ғимаратты жарықтандыратын, үйдегі әр бөлмеден шығатын шырақтың мәні біреу-ақ. Философиялық айтылым артынан мысал келтіретін Руми поэзиясының бір ерекшелігі: бір философиялық мысалды келтіре отырып, әлемді материалды танумен логика ережесімен шектелген адамның ақылы «ультра-рационалдылықты» түсіне алмайтынын аңғарып, метафизиканың жоғарғы шындықтың ұқсастық қағидаты бойынша көрінетін материалды-сезімдік әлемнен мысал келтіреді. Кемелдікке жеткен жан туралы: «Олар өздерін мұхиттың бірегей толқыны сияқты сезінеді, ал көптүрлілікті су бетіндегі желмен теңістіреді» дейді. Уақыт кеңістігі мен материя «бөлшектерімен» көрінетін Трансценденттік Болмыс секілді уақытпен байланысы жоқ адами рух әртүрлі заттар мен жағдайлардың көп түрлілігін жасап, бөліну мен ұзақтылықтың уақыт пен кеңістік категориясының елесін жасайды. Адам санасы болмыстың «ультра-рациональды» өлшемін түсіне алады. Бірақ бұндай тәжірибе адам танымын кеңейте ала ма? Негізінде, адам санасы білімді алып, метафизикалық әлемнің сұлулығын бақылап рақатқа бөленеді және материалды Ғаламды Құдайдың керемет, таңғаларлық өнері ретінде тамашалай алады.
Румидің метафизикалық жүйесінде махаббат маңызды рөл атқарады. Қасиетті Құранда да махаббат негізгі орындардың бірін алады, бірінші беттен: «Барлық мақтау бүкіл әлемнің Раббы Аллаға тән» (1:2), «Аса қамқор, ерекше мейірімді» (1:3) ,«Қиямет күнінің иесі» (1:4), – деген жолдарды көреміз. Яғни, құдайылық махаббат ретінде көрінетін қамқорлық пен мейірімділік, Абсолюттік Шындыққа қарағанда онтологиялық тұрғыдан Құдайлық заң мен әділдікке сай негізделген.
Құдайға құлшылық ету – Махаббаттың иесіне бағытталған іс-әрекет. Қамқор бола отырып, Ол Өз жаратқандарына деген махаббат арқасында әлемді жаратты. Иесі бола отырып, Ол өз құлдарына деген махаббатпен Болмысты сақтап тұр; Мейірімді бола отырып, ол Өз жаратуларына деген махаббат арқылы кешірімді. Құранның басқа жерінде: «Раббыларың мәрхамет етуді өз үстіне алған» (6:54), - делінген. Осы мейірімділік барлық заттарды қамтиды: «Рахметім әр нәрсені сыйдырды» (7:156). Сондықтан ислам философтары махаббат туралы көп сөз қозғаған. Құдайдың ғаламдық, барлығын қамтитын күш секілді платондық махаббат – Ероса концепциясы ислам философиясы мен сопылық ойлардан көрінді.
Руми үшін Құдайдың махаббаты жандарды бір-біріне тартатын тылсым күш: Ғаламдағы барлық атомдар ғашықтар секілді бір-біріне тартылады, әрқайсысы басқа біреуге махаббаттың «магниттік» тартылысымен жақындай бастайды. Аспан денелері жылы құшақпен Жерді өздеріне тартады, жердің ғаламдық тартылыс күші арқылы кеңістікте шам секілді ілініп тұр. Жан-жақтан Теңестірілген, тартатын күшпен Жер ұшып, не төмен түсіп кетпейді. Аспан сарайы магниттен жасалған, ішінде ешқандай жіпсіз темір жұлдыз ілініп тұрған үй». Құдайға деген махаббат эволюциялық «қарқында» бір-біріне қарсы қозғалатын атомдар мен элементтер жағдайы да осындай. Сондықтан заттар ылғи өзгеріс пен әртүрлі формаларға мезетпен өзгеру үстінде. Материя негізі – Құдай, оның қозғалу мақсатында да Құдай бар. Құдайға жақындау үдерісі арқылы біз сағат сайын заттардан Кемелділіктің барлық жаңа көріністерін тамашалаймыз.
Руми адамның қандай да бір әлеуметтік тобы мен мәдениеттің түріне жатпайтын ғаламдық, әмбебеп діни түсінік пен жарқылдаған жұлдыздар, ағып жатқан өзендер мен өсімдіктердің барлығының діні бірегей екеніне көз жеткізеді. Бұл дінді ішкі сезімі, сенімі мен іс-әрекеті Ғаламдық махаббатқа сай келетін адамдар қабылдай алады. Шынайы дінді түсінуге болмайтын соқыр сезім емес, бұны қабылдау керек. Сенім қарапайым және төменгі заттарды күрделі мен жоғарғы деңгейге өзгерте алатын күш және секунд сайын сезінетін, басынан кешіретін, қабылданатын шындық.
Нанның Жансыз, ештене білмейтін атомның біздің ағзамызға түсуі – ақыл мен өмірдің көрінісі, өз мәнісін түбегейлі өзгерте отырып, жаңа субстанцияға айналу: «Егер махаббат болмаса, тіршілік қайдан пайда болушы еді? Нан қалай пісіп, сенің ішіңе түсер еді? Нан сенің болмысыңа қалай айналды?! Бұның барлығына себепкер – махаббат. Нанның рухқа айнала алатын басқа жолы бар ма? Махаббат нанды өлі рухқа айналдырады, ал шірігендердің жанын мәңгілікке аттандырады». Сонымен, өмір махаббаттан құрылса, өмір барлығын өзіне бағындыра алатын қуатты ассимилирлік күш болады.
Махаббат – Ғаламдағы басты күш; ақыл мен заңдар екінші орында тұрған құбылыстар. Махаббат заттарды жаратады, олар өздерінің жетілу бағдарламасын орындауы керек. Материалдық көптіктің негізінде субстанционалды бірлікті түсінудегі болмыстың ұқсастығы мен ерекшелігі, заңдарының болуы арқасында махаббат өнімі жетіледі, ал ақыл бұған кейіннен араласады.
Бұған көптеген мысалдар келтіруге болады: алдымен грамматика емес, тіл жаратылған; гүлдер де ботаника мен эстетика заңы не белгілі саналы жоспармен емес, Құдайға тартылыс күшіндей махаббат заңымен өседі (Құдайға тартылуы нәтижесінде ретінде эстетика кейінрек дамыған). Яғни рационалды ойлау құдайылық жаратылыс артынан жүреді, бірақ бұның креативті күші жоқ болғандықтан, Оның алдын кеспейді. Махаббат бар Ғаламды жарататын күш секілді және оның әмбебап діні ешбір философия, догматизм, иделогияға жатпайды. Руми бойынша «ғаламдық Махаббат» пен «ғаламдық Ақыл» арасында ешқандай қарама-қайшылық жоқ. Жеке құбылысты барлық болмысымен ұқсата отырып, жеке бөлікті бүтіндей көретін, өз-өзіне шектеу қоятын адам зердесіне бұл қарама-қайшылықтар бар секілді. «Ғаламдық Ақылмен» байланысы жоқ Адами зерде (Руми терминологиясында: «жекеленген ақыл» немесе «а'кль әл-джузи’») болмыстың биологиялық пен пайдакүнемдік деңгейінен жоғары көтере алмайды.
«Ғаламдық Махаббаттың» ұлы интуитивті ақылының әрекетін сипаттау үшін интеллектуалды үдерістің «сыртқы пішімі» болып табылатын тілдің потенциалды сөздік қоры жетпейді. Руми өз заманындағы гуманитарлық пен нақты ғылымдарды меңгерген, Коньедегі медресесінен кашық емес обсерваторияда көп уақытын өткізіп, астрономиямен қызыққан жоғары білімді адам болғандықтан, ғылымға қарсы болмады. Өзінің айтуы бойынша: «Мен көп оқыдым, еңбектене отырып ғылымды таныдым». Ақынның: «Сүлеймен меншігінің белгісі – ғылым, әлемнің тәні мен жаны – ғылым», - деген атақты сөзі бар.
Румидің ойлары Жаратушының Ерекшелігі мен Есімдерінен барлығынан көрінетін, адамдарды жіктемейтін, кешірімді, торықпайтын махаббат арқасында жалпы адами, баянсыз құндылыққа жетті. Адамдарды сол қалпында жақсы көру Оның ең басты ұраны болған:
Кел, кел, кім болсаң да, бәрібір кел,
Дінге сенбейтін, отқа табынушы, пұтқа табынушы болсаң да
– бәрібір келе бер!
Біздің тұрақ үміт үзетін орын емес,
Тәубеңді жүз рет бұзсаң да (күнәңді қайта жасасаң)
Бәрібір келе бер...
Мәуләне бар Ғаламды қамтитын махаббат күші арқасында қазіргі адамдарда жоғалған үмітті де ұмытпайды. Жалғыздық, жатырқаушылық, материалдық дәулетпен ауру, өлім сияқты қазіргі заман адамының қиын да экзистенциондық мәселесін Құдайлық махаббаттан шығатын үмітпен шешуге болатынын айтады. Бұл мәселелерді шешу жолы – анархия мен агностицизм емес, Ғаламды басатын құдайылық махабатты бағындыру жолы. Бұның барлығы «Кел!» қысқа да нұсқа сөзінде көрінеді.
Руми адамның жаралу тарихын да талдаған. Құран бойынша: Адам балшықтан жаратылып, Жаратушы оларға Өз рухынан дем берді. Данышпан Құдай Адам атаны жарату үшін қырық күн бойы балшық дайындаған деген Мұхаммет пайғамбардың (с.ғ.с) сөзін келтіреді. Құран бойынша, Құдай үшін бір күн, жүз мың жылмен тең. Яғни пайғамбардың сөзі Адамды жарату Құдайдың көп уақытын алған, эволюциондық үдеріс екенін көрсетеді. Құдай Адамның физикалық денесі жетілгеннен кейін, Құдай өз рухын адамда көрсетіп, адамның саналы «Мен» мәнін дарытты. Адамның «Мені» сана сезім арқылы өзінің мәнін Ғаламның бар құбылыстарына сай келетіндігін түсінді. Осыған орай, әлемдегі барлық әртүрлі себептер себепкер болмай, салдар болады. Себебі: «Мен» жеке материалды түрін болмысқа енгізіп, уақыт, орын мен казуальдылықтың иллюзиясын көре бастайды. Дене – «Мен» себебі емес, бірақ физикалық құбылыс деңгейінде маңғаздану үшін қолданылатын «Мен», денені құрал ретінде қолданылу себебі «Мен» болып табылады. Канттық тұрғыдан қарағанда, бізден тәуелсіз нәрсені қабылдау, тек біздің ақылға арналған. Құдай мен заттардың мәнісі сыртқы кейіпте емес, ішкі әлемде жасырынған.
«Дәуір» (арабша «шеңбер») қағидатын дұрыс түсіну керек: Әлемдегі бар нәрсе Құдайдың болмысынан жаралып, физикалық шындық әлемінде қарапайым түрден (мысал, бір клеткалы жануар) күрделі түрге (адам) ауысады және адам өлімімен Құдайға қайтып оралады. Бұл қағида қарапайым жағдаймен келтірілген эволюциялық теориямен ешқандай байланыспайды. Сопылық «дәуір» түсінігінде әлемдегі әрбір атом болмыстың жоғарғы деңгейіндегі адам болу және адам өлімімен бірге Жоғарғы Болмыспен қайта бірлесу үшін талпынады. Атомдардың барлық өзгеруінің күші ретінде Табиғат емес, Құдай есептеледі. Руми тебриздік Шамспен кездеспейінше, исламның әлеуметтік-құқықтық норма жүйесіне көп көңіл бөліп, дәстүрлі көзқараспен қарады. Руми Шамс арқылы ислам жолы тек арнайы заңдарға сүйенбей, ғаламдық махаббаттан тұратынын түсінді. Ол «махаббат Діні басқа діндерден ерекшеленеді» және «ғашықтардың сенімі – Құдай» деп айта отырып, батыс зерттеушілірінің: исламдық құқық жүйесі «Фиқһті» исламның рухани өлшемімен салыстырғанда ешқандай құны жоқ, – деген болжамын тұспалдамайды. Руми айтқандай: «Шариғат шам секілді жарық шашып, жолды көрсетеді». Адам қолына шырақ алумен алдына қойған мақсатына жетпейді. Сонымен бірге қолына шам алмай мақсатқа жететін жолмен жүре алмайды. Ислам заңы («шариғат») бойынша мақсатыңызға жетуде бастасаңыз, сопылық жолды («тариқат») ұстана отырып жалғастыруға болады. Мақсатыңызға жеткенде, құдайылық шындыққа көз жеткізесіз («ақиқат»)... «Шариғат» заңы кітап не мұғалім көмегімен алхимияны оқығанмен бірдей. «Тарақат» – алхимия ережесіне сай сымды өңдеу үдерісі мен эликсир. Руми айтуы бойынша, Шариғат – адам алдындағы жолды сәулендіретін жарық. «Адам бұл жолды шамсыз өте алмайды», – деген ол. Руми айтып тұрған жол шариғатқа бой ұсынбауды қарастырмайды. Шариғатпен жүрген адам ғана Шындыққа (бұл жерде, махаббат туралы келтірген) көз жеткізеді. Жүніс Әмре айтқандай, «Шариғат» пен «Тарақат» шындыққа жетудің жолы әрі өте маңызды білім – сонда. Руми шығармашылығын зерттеуші Ниматұллах Кирмани: «Дін Заңды қарастырады. Осы заңды бұзбай, дінмен өмір сүру – Ұлы Жол», - деген.
Егер сен діни білім мен жақсы әрекетті адалдықпен үйлестіре алсаң, яғни басқа пайдаға емес, тек Ол үшін жиылған біліммен Жаратушыға құлшылық етсең ғана Шындыққа жетесің. Руми «сопылық» ілімнің шынайы болмысын танып, махаббаттың әмбебап діні туралы сөз қозғаған. Оның пікірі бойынша, Рухани кемелденудің жоғары деңгейіне жетпейінше, адамдарды кемшілігіне қарамастан, оларды жақсы көру мүмкін емес. Тіпті, адамдардың ашық басқыншылығына жақсылықпен жауап беру керек, себебі рухани кемелденген адамдар – Жаратушы мен адамзатпен бірегей болып, Құдай сүйіспеншілікке көп бөлейтін обьект мен «жоғарғы тармақ»:
Біз жоғарғы бұтақта орналасып, бірлік жемісі толып тұр,
Қандай да бір жолаушы тас лақтырса да, қарсы шықпаймыз.
Руми «Сопылық» тәжірибесінде көп шыңдарды бағындырған. Ол Құдайға түгелімен берілген, нағыз тақуа («захид») болған. Фетхұллах Гүлен жазғандай, «зухд» – дүниелік игіліктер мен ләззатқа қызықпау, ораза ұстап жүргендей өмір сүру, жануарлық тілектерді тоқтату мүмкіндігі.
Сипах Салар айтқандай, «Руми өмір бойы Құдайға құлшылық етті. Мен оның жастыққа басын қойып, керуетте жатқанын көрмеппін. Негізінен, өзі мән бермеген ғалымның денесін Құдай өзі реттеп отырды... Оның ұйқысыздығы мен уайымшылдығын қалай жеткізуге болады?». Бір күні түнде «дәуріштердің айналуы» салтанат кешінде барлығының ұйқысы келді, Руми шынтағымен қабырғаға сүйенді. Ол басын тізесіне қойып еді, шейх Мұхаммед Хадим көрпе әкеліп, Мәулене үстін жапты. Барлығы ұйықтап қалғанда, ол аяғына тұрып намазын оқи бастады. Сосын ол әрлі-берлі жүрді. Ол ешқашан дем алмайтын және тоқтамайтын». Ол Шамспен алғаш кездескенде, су мен тамақсыз, адами тілектерден алшақтап жарты жылға оқшауланған еді. Олар сол бір тамақтың түрін жеген. Руми «ішімде тамақты көтере алмайтын айдаһар бар» деп, тамақтың он тілімін жейтін. Басқа бір сөзінде: «рухтың ішіндегі балапан тамақ пен аурудың көп болуынан сыртқа шыға алмайды». 
Руми Шамспен кездескеннен кейін, «Сама» биін билеп, экстатикалық жағдайға түсетін. Билеген кезде сырнайдың «нея» әуенін тыңдағанды ұнататын. Руми өз сезімдерін былай сипаттайтын: «бидің айналуында орнында отыра алмайтын рух бар. Ештеңе жасамай отыра берме, секір! Күтудің қандай да бір себебі бар ма? Ойланып бұл жерде отырма, егер адам болсаң, махаббатыңа бар»; «айналу рухы тірі адамдар сезетін жайлылық. Рухы мықты адам ғана бұны түсіне алады»; «О, Құдайды сүйетін! Сен айналғанда, екі дүние де аяғыңның астынан кетеді. Жетінші Аспан Төбесі биіктікте орналасқан. Айналып тұрған адамның баспалдағы бұған жетіп, тіпті асып кетуі мүмкін».
Кейбір ғалымдар қателесіп Румиді пантеизм жақтаушысы деп есептеген. Негізінде, «хұлұл» («инкранация») и «и’ттихад» («бірігу») түсініктерін шатастырмау керек. Біріншісі, Құдай болмысы материалдық заттардан не адам ішінен көрінуі. Екіншісі,адамдық «Мен» жарқын және бәрін қамтитын құдайылық «Мен» бар екенін сезініп, Құдайылық негізден тәуелсіз, Трансцендентпен байланысты сезіну. Ислам бойынша адам «Ол» «бола алмайды», бірақ күресіп, рухани кемелдену арқылы Одан «алшақтамау» жағдайына жетеді. Худавендигяр (Румидің «Құдай сыйы» атауы) бойынша, «Мен өзімді қалай жоғалтып алғанымды білмеймін; мүмкін бұған құдайылық махаббат кінәлі шығар? Осы ғажайып әсерінен мен қазір қайдамын? Мен осы жағдайға жеткендіктен, бұл өмірде қала алмаймын. Мен енді еш жерден жайлылық таба алмаймын, оны тек орны жоқ Жалғыз Ғашығыңнан табуға болады. Сен маған: «Сен неғып өзіңе келмейсің? Сен бірінші маған өзімді көрсетші, сосын мен өз-өзіме келем. О, Құдай, сен Мұса (ғ.с.) шақырған сол жарықсын ғой: «Мен Құдаймын! Мен Құдаймын». Басқа өлеңінде: «Біздің өмірімізді ұстап тұрған, Құдайдың арқасында тіріміз. Біз Онымен таныспыз әрі жақынбыз, бір жағынан біз Оны білмейміз, алыспыз. Егер біз шынайы түрімізді көрсетсек, айдың өзі онымен салыстырса, ол оның қасынан (адамның рухы осындай керемет екен) қарап, көрініп тұрғаны үшін өзін аяр еді. Біздің қанатымыз болса, Күннің өзін күйдіріп жіберер едік. Адам болып табылатын денеміз, физикалық болмысымыз Шынайы Болмысты жасырып тұрған перде. Шындығында, біз, барлығы намазда басын иетін Құбыламыз. Балшықтан жасалған Адам-атаға қарама, оған жан берген Құдайға тамсан. Шайтан Адам-атаның ішкі емес, сыртқы дүниесіне қарап Жаратушыдан бөлекпіз деп есептеген», – деген. 
Руми өз жанының құпиясын білгеннен кейін, басқа адамдардан да осыны байқай бастады. Құдайды сүю, басқа адамдарды жақсы көруге алып келді. Руми Шамске деген махаббаты, адамзаттың биік шындығы секілді екенін бір өлеңінде көрсетеді: «Тебриздік Шамс – ол сылтау. Біз, сұлулылығы мақталған және абыройы жоғары қойылған, бір нәрсе екенбіз».
Адам «ішіндегі» Құдай бірегей және барлығының ішінде адамдық мән жатыр, сондықтан адамдар ішіндегі құдайылық «Менді» таныса, бір-біріне деген сүйіспеншілік артады: «Көз бен құлақты пайдаланбай, жан арқылы бір-бірімен тіл табысуға болар еді. Бақтағы раушан секілді тіспен ерінді қолданбай, күліп көрейікші. Ой секілді, ерін мен ауызды қолданбай, сөйлесіп көрейікші. Біздің аузымыз жабық болып, осы әлемнің құпиясы туралы сөйлесейік. Құдайдың бар екенін сезініп, «әл-А’кл әл-‘Аууал» деңгейінде сөйлейік. Ешкім өз-өзімен қатты дауыстап сөйлеспейді. Егер біз бір болсақ, ауыз бен ерінді қолданбай, бір-бірімізбен жүрекпен сөйлесейік. Өз қолыңа, «Ұста!» – деп айта аласың ба? Бұл сенің қолың ба? Егер қолымыз бір болса, осы туралы сөйлесейік. Жүректің жағдайын аяқ пен қол біледі. Тілімізбен айтылған сөзді тастап, жүрекпен сөйлесейік».
Бұның барлығы Румидің, адамға Құдайға сенудің жолдарын көрсеткен және кәпірлік, эгоизм, зұлымдық идолдарын бұзған Мұхаммед пайғамбарға (с.ғ.с) деген махаббаты. Румиді исламды дәстүрлі танудан бөлектеніп, Құдайды жаңа жолмен тануда басқа бағыт ашты деп кейбір ғалымдар қателеседі. Руми жан тәнімен Алланың елшісін қатты жақсы көрген, пайғамбардың барлық «үмбетіне» жазып кеткен барлық «парыз» бен «сүндетті» орындаған, ол өзін «пайғамбардың (с.ғ.с) аяғы басқан жерде» өмір сүрем деп есептеген: «Мен – қанша өмір сүрсем де Құран құлымын. Мен Мұхаммедтің аяғы басқан жермін». 
Руми сол кездегі сопылық орденінің «Фиқһ» білімі мен «Сопылық» шеберлікті біріктіре алатын шын сопылардың аз екеніне қарсы болған. Кейде, сопылық орын жалқаулық пен күнә жасаудың орны дейді: «Киелі сопылар арқасында мына оқушылар жүздеген ғылымнан бас тартып, толықтай жетілмеген, абыройды, этиканы, адамгершілікті жоғалтып алды. Олар өтірікшілерге, екіжүзділерге, мақтаншақтарға, көз бояушыларға айналды. Бұлардың жағдайы осындай. Олар күнәнің барлық түрлерін себепсіз дұрыс деп есептейді. Осылардың бұрыс әрекеті күнә деп есептелінбей, күнә жасауға рұқсат бергендей кеңінен жайыла бастады. Біздің пайғамбарымыз (с.ғ.с) бен серіктестерінің (р.а.а) жолы қайда? Олардың тәспісі қайда? «Әулиеге» («’аулия») (Құдайға жақын адамдар) лайық адамгершілік қайда?».
Румидің «тариқат» жасалуына қарсы болу себебі: сенушілердің бірлігін бұзып, Мұхаммедпен (с.ғ.с) әкелінген шариғат жолынан тайдыруы мүмкін деген қорқыныш болды. Оның атақты өлеңдер жинағының рухы жөнінде: «Біздің «Мәснәуи» бірлік сатылатын дүкен (авторлық ескерту: мұсылмандық қоғам)».
Руми дүниетанымының маңызды сопылық өлшемі өзін-өзі сынау. Құдайдың барлық жаратылысынан жоғары тұратын, Құдайлық бастауы бар адам құмарлыған баса алмай, азғындыққа оңай түседі: «Сен өзіңнің адасуыңды көрмей, босқа шайтанға лағынет айтасың». Руми бойынша, егер адам шайтанның азғыруына тоқтай алмаса, шайтан кінәлі емес, адамның өзі кінәлі, себебі адам да Құдайлық рух бар және Құдаймен «табыса алады. Сонымен қоса, Құдай Жаратушыны тануды шайтанға емес, адамға жүктеген». Өзін-өзі сынау – адамға зиянын тигізетін, жаратылыстың онтологиялық құдайлығы мен Болмыстың бірлігіне сенетін нағыз қорытынды. Яғни сопылар кемелдікке жету үшін өмірдің барлық сынақтарына төзімділік танытып, адам әрдайым күнәләрдің жуылуына сенуі керек.
Күмән – мақұлық, ол туылған,
Тәңір болса туылмаған, тумайды да.
Өзі салған суретке, өз күмәніне ғашық болған жан,
Қайдан ғана нығметтер иесі Тәңір ғашықтарынан болмақ?
Бірақ ол күмәнға ғашық болған, шындық болса,
Оның өткінші ғашықтығы өзін шындыққа тартар.
Бұл сөзді жақсылап түсіндіру керек, қарағым,
Бірақ ескі ойлылардан, олардың ескірген түсініктерінен қорқамын. 
Руми адамның рухани қасиеттерін көрсету үшін астарлап айту стилі, ғибратты мысалдарды, гротес қолданған. Мысалы, «Арыстан, Қасқыр, Түлкі және олардың олжаны бөлу» жөніндегі мысалда Құдайдың бір бейнесі бар құдайылық адам жаны мен құдайлық иеліктерді өзіне дарытатын жануарлар секілді екі бастаудың күресін суреттейді. Арыстан олжаны әділ бөлуді ұсынады, бірақ қасқырдың әділетсіздігін көріп өлтіріп тастайды. Түлкі Арыстанның айтып тұрған әділдігін түсініп, достық пен сыйақы алатындай етіп олжаны бөледі... Бұл мысалдағы Қасқыр өзінің құмарын баса алмаған образ. Ол олжаны нәпсінің жетегінде кетіп бөлгендіктен, Арыстан бұған келіспейді. Себебі: бар олжа Арыстандікі болу керек, Қасқыр өз орнын білу керек. Яғни «жолаушы» (сопы) өз бөлігін анықтай отырып, екі жақтылықты жоюы тиіс. Егер жан-тәніңмен Құдайға табынсаң, онда Ол саған оң көзімен қарайды. «Арыстан» «Қасқырды» аңғалдығы үшін өлтіріп тастайды. Пысық сопы, яғни «Түлкі» қасқырдың не болғанын көріп, Арыстанмен дос болуы үшін өзін ұмыту керек екенін түсініп, олжаны Арыстанға береді. Сол себепті де, «Арыстан» «Түлкіге» бәрін беріп, оған қолдау көрсетіп, сеніп оны «Түлкі» атамай, нағыз «Арыстан» деп мақтайды.
Руми философиясының тілі Ғаламның құдайлық ниеті мен сопылық гнозистің құпиясын адамдарға жеткізе алмайтындығына сенген. «Ультра-сенсорлық» және «ультра-рациональды» танудағы тәжірибесін поэзия түрінде, мысал, теңестіру, айталымдар арқылы оқырмандарға жеткізгісі келеді. Руми логикалық бірізділікпен жазған. Оның Ғалам туралы метафизикалық суреті – мәнді әрі мағынасы терең.
Ол жоғары әрі әмбебап деңгейге жетіп, поэтикалық сезіммен тіл және философия арасындағы шекараны бұзады. Терең білімі мен болмыс мәнін ойлау қабілеті арқасында дәстүрлі поэзияға сәйкес транценденттікті тапты. Барлығына жалындаған махаббат пен интеллект, сезім мен ақылдың ерекше синтезі арқылы Руми поэзиясы кең ауқымды әрі терең мағыналы болғандықтан, себеп, кеңістік, уақытқа субъект тұрғысынан қараған Кант, сынмен қарайтын Бергсон, болмыстың шынайы мәнін таныған, «қоғамнан жоғары адамды» іздеген Ницше секілді көптеген еуропалық философтардан өзінің поэзиясымен асып түсті.
Аспан денелері қозғалысын басқаратын Ньютонның механикалық инерциясы мен Демокриттің шектеусіз атомдарының тоқтаусыз өзгеруі Руми ойларында негізсіз қалады. Болмыс атомнан тұрады және әрқайсысын Руми «Мен» (немесе «Эго») деп қабылдайды. Өзгеріс Құдайдан Құдайға өтіп, ең жарқын манифестациясы адам бейнесінде көрінеді. Ақынның мистицизмі тақуалық не жалпы әрекетсіздігі емес, себебі ол үшін адам Құдайдың Ғаламдық Еркіндігін идентификациялау құралы не адамзат құралы секілді еркін бостандықтың тасымалдаушысы. Руми үшін махаббат «Ғаламдық дін» не Ислам мәні болды, өйткені, махаббат ғана «өмір» деп аталатын Ғаламдағы барлық өзгерістердің себебі бола алады. Өмірді елес деген көптеген шығыс философтарынан гөрі, Руми жоғары онтологиялық жағдайларды бағындыратын Құдайылық Болмыс деңгейлерінің жинағы деп есептеген, ал өлім – көңіл аударуға тұрмайтын елес. 
Өмір – қозғалыс, сондықтан адам рухани кемелдену үшін күресу керек: «адами «Мен» Ғаламдардың бірінен соң бірі болуын тамашалауға мүмкіндігі болды, осының қайсысы сенің мәніңді аша алатынын айта аласың ба? Бұл Жеті аспан біздің жанымыздың Империясы астында еместігін, сонымен қатар біздің ұмтылысымыз бұл Империялардан жоғары екенін көрсетеді. Аспанда, Құдайылық Империяда біз қойған мақсат бола алмайды. Иә, біз бірліктің раушан бағына, Құдаймен бірігуге ұмтылуымыз керек».
Адам адамгершілік пен рухани өзін-өзі жетілдіру арқасында ішіндегі құдайылық жанды танып, құдайлық эпифаниялық кемелденудің трансценденттің биігіне жетумен тоқталмай, осы рухпен басқа адамдарды рухтандырады: «Олар бойынша, алхимия арқасында мыс алтынға айналады... Біздің өміріміздің мысы да тылсым күшке не алтын болмаса да, оған қолы жеткен нәрсенін барлығын рухани дамытатын алхимия бола алады». 
Өмір «Меннің» өзін-өзі тану (өмір) мен өз-өзінен бас тарту кезегімен (өлім) жалғаса береді. Өз-өзінен бас тартусыз өзін-өзі тану мүмкін емес. «Монадпен» жетілген, барлық болмыстық жағдайлар «өзімнің өлімдерім «Мен» баспалдағымен жоғары көтерілмес үшін, одан бас тарту керек. Руми бойынша, өмірдің басынан бастап адам осы баспалдақтармен көтеріле отырып, Құдайылық Болмыспен трансценденттік бірігу позициясына көшу керек.

Жақыпбек АЛТАЕВ
философия ғылымдарының докторы, 
Әл-Фараби атындағы 
ҚазҰУ, философия кафедрасының
профессоры,
Әл-Фараби орталығының ғылыми кеңесшісі
Қанат АЛТЫНБЕК 
Әл-Фараби атындағы ҚазҰУ,
философия кафедрасының
магистранты,
ҚР Ұлттық кітапханасы, Ғылыми-
әдістемелік қызметінің маманы