• Мақала
• 24 Желтоқсан, 2024

Қазақ мәдениетіндегі анималистік белгілер мен олардың мазмұны

Қазақтың ежелгі мәдениетіндегі зооморфтық символдар белгілі бір білім кодын білдірген, оның мазмұны мен маңызын зерттеушілер әлі күнге дейін зерттеуде. Кодтық білімнің шыңын скифтердің аң стилі кезеңі деп санауға болады. Бұл жануарлар бейнеленген зооморфтық өнердің тек бастамасы еді, оның жалғасын біз көптеген көшпелі халықтардың рухани дәстүрлерінен байқаймыз. Көшпелі дүниетанымның ерекшелігі көптеген аспектілерде, соның ішінде белгілі зооморфтық бейнелерде де байқалады, оларда дала өркениетінің кейбір әлеуметтік-мәдени құндылықтары, дүниетанымы және әлемді қабылдау тәсілі көрініс тапқан.
 

Көшпелілер ежелден жануарлар және құстармен тығыз байланыста өмір сүрген. Рулық тотемдердің, мәдени символдардың жиынтығы бола отырып, Ұлы даланың анималистикалық ғаламы әрқашан көшпелі әлемнің орталығы болған. Ол біздің мәдениетімізде зооморфтық петроглификада, қазақ дәстүрлері, рәсімдері, фольклорындағы зоокодта көрініс тапқан [1]. Көшпелі қазақтар мен олардың ата-бабаларының анималистикалық кодының көркемдік көріністерін талдай отырып, осы көптүрліліктегі қасиетті анималистикалық бейнелерді, символдар мен мотивтерді ерекшелеу арқылы біз қазіргі адамның этномәдени сәйкестігі үшін маңызды қасиетті анималистикалық кодтарды түсінуге табан тірейміз. 
Тарихтың әртүрлі кезеңдерінде кейбір зооморфтық кейіпкерлер басқаларынан жоғары көтеріліп, кейін басқа бейнелерге орын берді. Бірақ кейбір аң-құстар ежелден бүгінге дейін адаммен бірге жүріп, ерекше анималистикалық мәдени кодқа айналып, дала білімінің орталығы болды. Бұған түрлі аңдардың кей елдердің немесе мәдениеттердің символына айналып отырғаны дәлел бола алады. Мысалы, қанатты тұлпарлар Қазақстанды, ақбас қыран – АҚШ-тың ұлттық символын, ақалтеке жылқысы – Түрікменстанның символын, ақ сұңқар – Қырғызстанның елтаңбасындағы орталық элементін, аю мен екі басты бүркіт – Ресейдің символдарын білдіреді.
Ата-бабаларымыздың діни көзқарастарының дамуын көрсететін әртүрлі дереккөздерде біз тотем ретінде құрметтелген жануарлар туралы ақпаратты кездестіреміз. Бұл уақыт пен кеңістікте өзгермелі жүйе жоғары менталдық тұрақтылық пен ерекше визуалды бейнелілікпен сипатталатынын атап өткен жөн. Көшпелілер ежелден өздері үшін ең маңызды аңдарды белгілі бір сипаттамалармен айшықтап, оларды этникалық өзіндік ерекшелікпен байланыстырды. Ғасырлар бойы бұл қасиетті бейнелер көптеген ұрпақтардың өңдеуімен уақыт кеңістігінде көшіп жүрген әмбебап философиялық жүйе ретінде қалыптасты. Осыған сүйене отырып, біз көшпелілер үшін қасиетті жануарлар мен құстарды табиғат философиясының құрылымдалған жүйесі, яғни рухани мәдени мұраны қамтитын анималистикалық код ретінде қарастырамыз. Анималистикалық кодты өзіндік мәдени универсалия ретінде қарастыруға болады.
Келесі дәуірлерде анималистикалық код түркі-көшпелі мәдениетіне еніп, әртүрлі деңгейдегі эстетикалық-рухани құндылықтарды қалыптастырды. Анималистикалық кодтың материалдық және материалдық емес көріністерінің маңызды аспектілері ауызша дәстүрлер, сенімдер (демонология), фольклор, тіл, әдет-ғұрыптар, рәсімдер, өмір салты, музыкалық мәдениет, шамандық, емдеу тәжірибелері, сәулет өнері, бейнелеу өнері, ұлттық киім, ою-өрнектер болып табылады. Анималистикалық код өмір салтының тікелей нәтижесі ретінде көшпелі әлемнің біртұтас бейнесінде көрінеді. Анималистикалық код табиғат пен ғаламға қатысты білімдер мен әдет-ғұрыптар сияқты материалдық емес мәдени мұраның маңызды саласына ерекше әсер етеді. 
Зоокод сақталып қалған қасиетті кеңістік – бұл сәндік-қолданбалы өнер, әсіресе дәстүрлі ою-өрнек. Дәстүрлі қазақ ою-өрнегі тек зооморфтық сипатқа ие емес, сонымен қатар геометриялық, зооморфтық және өсімдік элементтерінен тұратын үш құрамдас бөлікті біріктіретінін атап өтеміз. Дала қасиетті коды көптеген атауларда бейнеленген: «түйетабан», «қошқармүйіз», «жылан ізі», «қарғатұяқ».
Анималистикалық ғалам – қазақтардың жалпы мәдени кодының ажырамас бөлігі, ал зоосимволика – әлем бейнесінің бір бөлігі. «Адам – табиғат» мәдени-философиялық концепті, анималистикалық кодтың феномені бола отырып, дала тұрғындарының бірегей әлемдік бейнесін көрсетеді. Ғасырлар бойы көшпелілердің тірі табиғатпен тығыз қарым-қатынасы, табиғат әлемін киелі, қасиетті деп ерекше құрметтеуін білдіретін бірлесіп өмір сүру моделі болды.
Көшпелі өркениеттің архетиптік бейнелері – ат, қасқыр, бұқа, ит, түлкі, аққу және басқа жануарлар мен құстар – дәстүрлі мифопоэтикалық бастауды жаңа мәдени кодтармен байланыстыратын ерекше миссияны орындайтын символдар.
Ежелгі түркілердің дүниетанымында тотемизм идеялары маңызды орын алған. Тотемизмде, ең көне діни сананың түрі ретінде, «құдыретті жануарлар» бейнеленген. Алдымен адам өзін табиғаттан бөле-жармай, керісінше, өзін жануарлар әлемімен теңестірді. Орталық Азияның ежелгі көшпелі тайпаларының сенімі ретінде тотемизм шығыс күнтізбесін жасауда көрініс тапқан. Тайпалар мен халықтар өздерінің шығу тегін белгілі бір тотемдік жануарлармен байланыстырды. Тотемдер қатаң құрметтеліп, оларды жазалауға, өлтіруге, етін жеуге тыйым салынған [2].Жануарлар циклы кейбір халықтарда тотемизм қалдықтарымен әлі де араласып жатыр және бұл қалдықтар адамның туған жылымен аталған жануардың ерекшелігі сол адамның бойында  көрініс табады деген ұғым тудырған. Әрбір ру-тайпалық байланыс күрделі генеалогиялық құрылымға және ортақ қаһармандық ата-баба – тотем болған деген аңыздарға ие болды. 
Құстар адам жанын бейнелейді, сондай-ақ әлі тумаған балалардың жаны Әлемдік Ағаштың бұтақтарындағы ұяларда балапандар түрінде орналасқан деген түсінік кең таралған, ал оларға құдіретті рухты бейнелейтін алып құс Самұрұқ, алып Қарақұс қамқорлық жасайды.
Адамды барлық бақытсыздықтан құтқарушы қасиетті Самұрық құсы түркі және қазақ мифологиясында маңызды кейіпкер. Ұлы қасиетті құс Самұрықтың балапандарын жыланнан құтқарған Ер Төстік туралы аңыз белгілі. Самұрықтың екі басы – құстың және адамның – оның табиғатының, құдайлық және адамдық екіжақтылығын бейнелейді. Бұл аңызда табиғат әлемінің және адамның өмір сүруінің өзара тәуелділігі идеясы байқалады. Қазақ фольклорында адамның өмірдегі миссиясы қаһармандардың әрекеттері арқылы астарлы түрде анықталады, мысалы, «Ер Төстік» ертегісінде адамның Самұрық балапандарын құтқару мотиві. Бүркіт бүкіл әлемнің мифтерінде, аңыздары мен фольклорында маңызды кейіпкер болған. Ол от, күн, билікпен байланысты, батылдық пен құнарлылықтың символы. Бұл жоғары құрметтелетін, жарықты бейнелейтін, ақ шамандарды қолдайтын тотем. Сібірде ол шамандықтың негізін қалаушы болып саналған және адамдардың айтуынша, екі басты болған, ал шамандық сый ретінде адамға берілгенде, екінші басынан айырылған [3].Қазақ мифопоэтикасында Бүркіт – Жоғарғы әлемнің әміршісі. Ол Әлемдік Ағаштың семантикасымен, атап айтқанда, қазақтарда бұл – бәйтерек символымен байланысты. Түркі генеалогиялық аңыздарының бір нұсқасында Бәйтеректің шыңынан түсіп келген Алтын Бүркіттің Ашинаға көшпелі халықтың негізін қалаушы ретінде белгіленген эпизоды бар [4].
Тырнақтар, тұмсық, қанаттар, қауырсындар да бөлшек магияда қолданылып, өзіндік сақтаушы тұмарлар болғанын атап өткен жөн. Бүркіт бейнесі геральдикалық атрибуттарда жиі кездесетіні таңқаларлық емес. Бүркіттің символикасы құс ретінде аңшылық сәттілікті бейнелейтін күн белгісі. Шамандардың пайымдауынша, бүркіт бейнесі шаманды қасиеттеу кезінде рухтар әлемін көруге мүмкіндік береді.  Біз бүркітті белгілі бір космогониялық бейне ретінде қарастырсақ, Бүркіт – бүркіттің жердегі көрінісі, оның тағдыры жермен байланысты. Көптеген қазақтар бүгінде Бүркіт ең күшті рухани қамқоршы деп санайды, сондықтан Бүркіт ерекше қасиетті символ ретінде «Жеті Қазынаға» кіреді. Жеті қазына – қазақ көшпелілерінің рухани-адамгершілік концептіне кіреді [5].
Бүркіт Қазақстанның мемлекеттік символикасының  ең маңызды элементін білдіретін  бейнелердің бірі. Сұңқар, бүркіт сияқты, Күнді, тектілікті, жеңісті бейнелейді. Шамандық дәстүрлерде көзі ашылған шаман-бақсылар сұңқарға айнала алады.
Көшпелілер арасында Жаратушы адамды балшықтан жаратқан, ал қалғанынан Сұңқарды жасаған деген сенім бар. Осыдан адам мен сұңқар арасындағы достық мотиві туындауы мүмкін. Сұңқар бейнесі Қазақстанның әлемдегі ұлттық сәйкестігінің маңызды элементін көрсетеді. Мұның дәлелі ретінде 2017 жылғы Қысқы Универсиаданың тұмары, еркіндік, жылдамдық және табысты бейнелейтін символы болғанын айтуға болады.
Қарға – әлемдік мифоэтиканың ең маңызды кейіпкерлерінің бірі. Бұл әлем мифологиясының космогониялық және генеалогиялық процестерінің негізгі фигурасы. Қарға әрі жаратушы, әрі қиратушы, сый әкелуші және ұры, кеңес беруші және шатастырушы, сондықтан оның қосарлы табиғаты оны трикстер мәртебесіне ие етті. Оның Демирург статусы оған жалпыға ортақ және мәңгілік құрметті қамтамасыз етеді. Ол Дәстүрлік Ағаштың деңгейлері, құдайлық жаратылыстар мен адамдар арасындағы делдал және медиатор рөлін атқарады. Қарға, құдайлардың делдалы және елшісі ретінде, ең өзекті ақпаратқа ие болып, мәдени құндылықтар мен білім алмасуға ықпал етеді.
Түркі генеалогиясына сәйкес, қарға символы Ұлы Түркі Елінің құрылуында, әсіресе Ашина түркілерінің негізін қалаушы ретінде маңызды үлес қосты. Қазақ мифоэтикасында қарға төменгі әлемнің билеушісі Ерлікпен байланысты. Қарға әлемге өлім сыйын әкеліп, Ұлы Ұстаз мәртебесін алады. Көптеген түркі халықтары Қарғаны өзінің алғашқы ата-бабасы және рулық тотемі деп құрметтейді. Қазақтарда, көптеген түркі халықтарындағы сияқты, қарғаны атуды, жарақаттауды, тіпті оның атына жағымсыз нәрселер айтуға қатаң тыйым салған. Қазақтар арасында қарға бейнесі фольклорда, шамандық натурфилософияда және дәстүрлі ою-өрнекте «қарға тұяқ» (қарға аяқ) композициясында мықты тұмар ретінде бейнеленген. «Қарға тамырлы қазақ» (қазақтар қарғаның бауырлары) деп айтылуы да тегін емес. «Қарға» сөзінің түбірі бар есімдер қазақтардың этникалық жадында қарғаның әлі де ерекше орын алатынын дәлелдейді [6, с. 15]. Көшпелі қазақтардың аң кодындағы Аққу бейнесі жоғарғы әлем мен төменгі әлемді байланыстыратын делдал құс ретінде саналған. Аққу символы жанның аспанға саяхат жасау қабілетін бейнелеген. Аққу символы қайта тууды және даналықты білдірген [7]. Қазақ мифологы С. Қондыбай «қазақ» сөзінің этимологиясын зерттей келе, қазақтардың шығу тегіне қатысты Аққу тотемінің қатысы бар екенін мәлімдеді [8]. Аққу бейнесіне көптеген тыйымдар мен ырымдар байланысты: аққуларға зиян келтіруге, қуып жіберуге және өлтіруге қатаң тыйым салынған, ал ұшып бара жатқан аққуларды көргенде адамдар тілек тілеген. Қазақтардың тұрмыстық әдет-ғұрыптарында Аққу символы отбасының, ананың және баланың қамқоршысы ретінде саналады. Қазақ шамандарының дәстүрінде Аққу ерекше маңызға ие, өйткені қазақ бақсылары оны ең күшті рух-әруақ деп санаған. Бұл түсінік этнографиялық дереккөздерге сәйкес шамандық киімдерде аққудың ақ қауырсындарынан жасалған әшекейлерде көрініс тапқан [9].
Үкі мен байғыз даналық пен көрегендіктің символдары ретінде қаралып, жындар мен түнек рухтарынан қорғайтын күзетшілер болып саналады. Үкі мен байғыз әрдайым түнмен, қараңғылықпен, өліммен байланысты. Еуропа мен Азияның мифологияларында Үкі мен байғыз өлім мен қайғының хабаршылары, тағдыр, соғыс және өлім құдайларының сенімді серіктері болып табылады.
Қазақ мәдениетінде Үкі мен байғызға қатысты екіұшты көзқарас болған: қазақтар бұл құстарды сыйқырлы білімнің тасымалдаушылары, қараңғылық пен өлімнің хабаршылары деп құрметтеген, ал бақсы-шамандар әлеммен байланысты сақтау үшін өздерінің киіз үйлерінде байғыздарды ұстағанды жөн көрген. Зерттеуші Ш. Тоқтабаеваның «Қазақ шеберлерінің күміс жолы» атты еңбегінде баяндалған пікіріне сәйкес, үкіні қазақтар, біріншіден, теріс әрекеттерге қарсы тұра алатын қараңғы күштердің символы ретінде; екіншіден, құдайландырылған символ ретінде түсінген. Сондықтан үкіге тотемдік құс ретінде аңшылыққа тыйым салынған. Тырнағы мен қауырсынынан жасалған тұмарлар халық арасында ерекше танымал болған [10]. 
Сондықтан үкі мен байғыздың символдары қорғаныш функцияларын білдіріп, көз тиюден және жамандықтан қорғайды деп сенген. Мұндай тұмарлар-амулеттер, С. Абрамзон атап өткендей, «үкі аяқ» (байғыз аяқ), үкі қауырсындарының шоқтары бүгінде сәукеле, бесік, домбыраның мойыны, тұс киіздерде кездеседі [11]. Қыздардың бас киімдерін үкі қауырсындарымен безендіру дәстүрі де сақталған. Оны қазір автокөліктің салонында да іліп қояды. Айнаға бекітіп, тұмар деп сенеді. Қазақтар мұндай тұмардың сиқырлы күшке ие екеніне сеніп, олар жоғары жаратылыстардың қорғауында деп есептейді. Қазіргі Қазақстанда үкі мен байғыз өздерінің сиқырлы мағынасын жоғалтпаған, әсіресе ауылдық жерлерде. Үкі мен байғыз даналықтың символдары ретінде логотиптер, киімдер, ұлттық стильдегі зергерлік бұйымдар мен бижутерия дизайнында танымал әрі сұранысқа ие екенін атап өткен жөн.
Қазақтың дәстүрлі мәдениетіндегі анималистикалық кодтағы келесі кейіпкер – Ұлар. Ұлар бейнесі Алтайдың петроглифтерінде бейнеленген, оның бейнелері скифтер дәуірінде көшпелілердің ежелгі сенімдеріне қатысы бар екенін көрсетеді. Ұлардың қасиеттілігіне деген сенім оның қанаттарын киіз үйдің есігіне ілу дәстүрінде көрінеді. Мысалы, қазақтар «Ұлытауға шықтың ба? Ұлар етін таптың ба?!» деп айтады, бұл «Ұлытауда болдың ба? Ұлар етін жедің бе?!» дегенді білдіреді, шын мәнінде бұл этикалық құндылықты білдіреді: ант сөзінде тұру. Бұл этикалық императив уәдесін орындамаған адамға қатаң талап қояды. Фольклорлық дереккөздер бұл сөздің шығу тегі үш қазақ жүзінің өкілдері жиналған Ұлытау құрылтайымен байланысты екенін айтады, онда барлық рулардың өкілдері қасиетті тасқа рулық белгілерін қалдырған. Ұлы жиында жоңғарларға қарсы күресте бірлікке ант берілген, ал асқа ұлар құсының еті ұсынылған. Далада «ант беру», «ант ішу», дәлірек айтқанда «жан беру», дәстүрі болғанын айта кету керек [12, с. 21]. Яғни, ант берген адам «жан беру» деп есептеліп, берген уәдесін орындамайынша уақытша өлген болып саналған. Көшпелі үшін ар-намыс ұғымы өмірден де қымбат болғанын атап өткен жөн. Мифологиялық «Қарлығаш» бейнесі қазақ халқының ауыз әдебиетінде ерекше құрметке ие құс ретінде кездеседі. Қарлығашқа қатысты әртүрлі ырымдар мен белгілер бар. Атап айтқанда, үйде қарлығаш ұя салса, онда бейбітшілік пен амандық орнайды деп есептелген. Түсінде қарлығаш көру бақытқа саналады. Сондай-ақ қарлығаш ұшып бара жатып қанатымен тигенде немесе үйдің шатырына ұя салса, сол адамды үлкен сәттілік күтіп тұр деген сенім бар. Бұл қасиеттер тек бақыт пен сәттілік әкелетін мифтік хабаршыға тән.
Қазақ ырымдарына сәйкес, қарлығашты өлтіру ауыр күнә болып саналады, оны жасаған адам ауруға, бақытсыздыққа ұшырайды. Кездейсоқ өлген қарлығашты лайықты түрде жерлеп, сүт немесе айран құяды. Сонымен қатар, кедей адамға садақа береді немесе адамдарды, әсіресе қарттарды тамақтандырады. Бұл көне дәстүр қарлығаш бейнесіндегі құдайға арналған құрбандыққа қатысты болуы мүмкін деп ойлаймыз. Көшпелілердің символдық ойлауы олардың санасында айқын көрініс тапқан: бұл ежелгі түркілердің аң стилінде бейнеленген жануарлар бейнелері [13]. Қазақстан аумағында VII ғасырдың соңы – VIII ғасырдың басында арыстан бейнеленген тиындар табылды. Әлемдік мифоэтикада Арыстан ерлікті, тектілікті және патшалықты білдіретін негізгі еркек символдарының бірі ретінде қасиеттелгені белгілі. Қазақтың қаһармандық эпостарында Арыстан әулие, жауынгерлер мен жолаушылардың қамқоршысы ретінде құрметтелген. Арыстан әлемнің көптеген мәдениеттерінде маңызды мифологиялық кейіпкер болып саналады. Бұл жануарлар әлемінің заңды билеушісі және жоғарғы еркек құдайлардың бейнесі болып саналған. Қасиетті Арыстанның иконографиясы билеуші әулетті білдіреді. Демек, Арыстан көшпелілердің түсінігінде билеушілер мен билеуші әулеттерді тәрбиелейтін геральдикалық кейіпкер ретінде түсінілген. Қазақ фольклорында және қаһармандық эпостарда арыстан бейнесін: «арыстандай», «арыстанша шапты», «қорқаулардың арасындағы арыстан» деген сөздерден кездестіруге болады, олар Алпамыс, Қамбар, Қобыланды батырларын сипаттайды [14]. Арыстанның қорғаушы бейнесі бүгінгі күнге дейін өте танымал, бұл туралы қоғамдық ғимараттардың кіреберістерінде орналасқан әртүрлі мүсіндер, әртүрлі қақпалар, қабырғалар, суреттер стилизациясында арыстан символының қолданылуы дәлелдейтінін айтқан жөн.
Түркілердің анималистикалық әлемінде ең күрделі және көпқырлы кейіпкерлердің бірі Жолбарыс символы. Жолбарыстар әлемнің төрт жағының қорғаны болып саналады. Түркілердің шамандық дәстүрлерінде Жолбарыс символы күн мен отты бейнелейді. Жолбарыстың отты табиғаты емдеу кезінде қолданылған. Онымен көптеген ырымдар, рәсімдер және тыйымдар байланысты. Ежелгі түркілер оны иесі ретінде құрметтеп, адамға көмектеседі деп сенген. Жолбарысты түсінде көру жақсы және жағымды белгі ретінде есептелген. Мұның дәлелі ретінде жолбарыс тырнақ мотиві, яғни «жолбарыс тырнағы», кестелерде, өрнекті киіздерде қолданылған. Жолбарыс ерлік, тектілік және қорғау символы ретінде қазақ фольклорында кеңінен танылған: «жолбарыстай жортулы», «жолбарыстай қайратты» дегендей. Қазақ шаман-бақсылары рәсімдерінде көмек сұрап, Жолбарысқа жиі жүгінген. Айтыстардың бірінде Сүйінбай Аронұлы мен Жамбыл Жабаев өздерінің рухани қамқоршыларын атап өтеді: Сүйінбайда – қасқыр, ал Жамбылда – жолбарыс. Жамбыл қайтыс болар алдында түсінде қызыл Жолбарыс келіп, оның өтінішіне қарамастан кетіп қалғанын, бұл оның жақын арада қайтыс болатынының белгісі болғанын айтқан.
 Ежелгі көшпелілердің скиф-сақ аң стиліндегі көптеген мотивтерінде Барыс бейнесі бейнеленген. Барыс символының әскери өнерде болуы міндетті болған, өйткені ол жауынгер бейнесін білдірген. Дала фольклорында қасиетті Барыс бейнесі жауынгерлік, ерлік, соғыс символы ретінде сипатталады: «барыс сияқты жылдам», «барыстай атылу», «барыс сияқты аса сақ» тіркестері ежелден таныс. Қазақтың «Алпамыс» эпосының бір нұсқасында қасиетті аруақтардың батасымен жүкті болған Аналық болашақ батыр Алпамыстың батырлық қасиеттерін көрсету үшін барыс етінің дәмін татуды қалайды. Барыс бейнесі қазіргі Қазақстанда өте танымал. Ол Алматы қаласының елтаңбасында, Барыс орденінде бейнеленген, бұл оның Энергия, Күш, Жауынгер символы ретінде танымалдығы мен маңыздылығын көрсетеді.
Қасқыр культіне тоқталсақ, ол біздің рухани өткенімізге терең енген және біздің ата-бабаларымыз – түркі көшпелілерімен тығыз байланысты. Қасқыр культы алғаш рет скиф-сақтарда пайда болған. Қасқыр бейнесі онда дос-қамқоршы ретінде бейнеленген. Кейде ол аңшылықта бәсекелес ретінде көрінеді: мұнда ол хтоникалық жаратылыс бейнесінде көрсетілген. Бұл тенденция қасқыр-жұтушы бейнесінің пайда болуына әкелді, ол жартастағы суреттерде бейнеленген. Бұл туралы мифтер мен аңыздардан, қасқырға арналған сенімдерден көруге болады. Көшпелілердің бейнелеу өнерінде қасқыр маңызды орын алады. Бұл тенденциялар қазақ көшпелілерінің дүниетанымында көрініс тауып, қасқыр концепциясының пайда болуына әкелді, ол құдайлық тектен шыққан деп есептелді.
Көшпелілер әлемінің өнерінде қасқыр-қорғаушы бейнесі ежелден қалыптасқан. Фольклорда Қасқыр символы таудың, орманның, жердің иесі ретінде бейнеленген. Мифо-фольклорлық артефактілерде қасқыр бейнесі бай идеограммаға ие, жиі тұтас мәтін ретінде қабылданады және оның ең жиі кездесетін мағыналық валенттіктері қасқыр-тотем, қасқыр-жазалаушы күш, қасқыр-қамқоршы. Сонымен қатар, қасқыр-жауынгер, қасқыр-адам, қасқыр-қырушы, қасқыр-қуғыншы бейнелерімен де байланыстырады. Сақ дәуірінде қасқыр тотеміне арналған жыл сайын ат спорты мерекелері өткізілген. Бұл туралы зерттеуші Ә. Марғұлан өз еңбегінде баяндайды. Ғалым қасқырға деген ерекше көзқарасты сақ тайпаларының жартас гравюралары, ежелгі сақ тайпаларының тас фрескалары арқылы көрсетеді, олар қасқыр тотеміне арнап ат спорты жарыстарын ұйымдастырып, қатысушылар қасқырдың маскасын және терісін киген. Адам қасқырды ең күшті, агрессивті және сонымен бірге ақылды жыртқыш ретінде біліп, оны тотем ретінде құрметтеген. Қасқыр культіне арнап қазақ пен қырғыз әлі күнге дейін «көк бөрі» атты ат спорты жарыстарын өткізеді, кейінірек олар бізде «көкпар» деп аталды. Қазақтарда ойынның бір нұсқасы «қыз-бор» (қыз қасқыр) деп аталады. Бұл ежелгі сақ ойындарының бір түрі, ол қасқыр маскалары мен терілерін кию арқылы өзгертілген. Қасқыр күш пен еркектік бастаманың символы ретінде М. Қашқаридың «Диуани лұғат ат-түрік» еңбегінде көрініс тапқан [15]. Идеалды әскери басшыны ойшыл Жүсіп Баласағұн көкжал қасқырға теңеген [16].
Қасқыр және қасқыр әйел бейнесі – екі түрлі әлем. Қасқыр әйел дала аңыздарында ана және жер культінің символы ретінде көрінеді. Ежелгі аңыздарда әйелдер жауынгер ретінде көрініп, бөрілерге айналған.
Еуразия халықтарында ерлер қауымдастығының қасқырлық қасиетті символикасы эпикалық шығармаларда айқын көрінеді: көкжал бөрі – басшылар мен батырлардың басты символы, олар көкжал бейнесін қабылдап, оның жолбасшы, азулы мінезін көрсетеді. Көптеген эпикалық шығармаларда ерлер одақтарының бауырластығы бейнеленген [17]. Түркі этногенетикалық және мәдени бірлік дәуірі қасқыр культінің өзектендірілуіне үлкен серпін берді. Бұл барлық түркі әскери аристократиясының саяси идеологиясы, мемлекеттіліктің өміршеңдігі мен тұрақтылығын қамтамасыз ететін саяси стратегия болды. Көшпелі мемлекеттердің пайда болуымен қасқырды дәріптеу әскери-саяси идеологияға айналды. Қасқыр көшпелі мемлекеттердің символы болып, олардың туын әсемдеп, Ұлылық, Құдайлық және Таңдаулылық символына айналды. Қасқыр, Көк Тәңірдің елшісі ретінде, туыстарын өлімнен құтқарады. Зерттеуші Н. Аюпов қасқырды барлық түркі халықтарының қасиетті тұмары деп санайды [18]. XV-XVI ғасырда Шалкиіз  жырау былайша толғайды:
Ау, бөрілер, бөрілер,
Бөрімін деп жүрерлер
Һәр бірінің баласы
Алтау болар, бес болар,
Ішінде абаданы бір болар,
Абаданынан айырылса, 
Олардың һәм біреуі
Һәрбір итке жем болар!
Көшпелілердің дүниетанымында көкбөрі қамқоршы және ерлік ұраны ретінде көрінеді. Бұл туралы «Оғыз-нама» жырында мынадай жолдар бар: «Мен сендердің қағандарың болдым, садақ пен қалқан алайық, ұранымыз «қасиетті көк бөрі» болсын» [19, с. 33]. Қасқырдың миссиясы идеясы көптеген ежелгі түркі аңыздарында және жазба ескерткіштерінде көрініс тапқан, онда Қасқыр «Көк Тәңірімен» байланыстырылады.
Қытайлар түркі жауынгерлерін қасқырлар деп атағанын баяндайды. «Түркі ханы» және «қасқыр» сөздері синоним ретінде жиі қолданылған. Ежелгі түркілерде «Бөрі» есімі құрметті, мағыналы болып, осы есім иесіне үлкен үміт артқан. 
Түркі тайпаларының шығу тегін баяндайтын қасиетті аңыздың бірнеше нұсқасы бар. Соның бірінде жаулары мүгедек еткен жас ұлды ұрғашы қасқыр құтқарып, аспан түркілері осы ұлдан тарағаны баяндалады [20, с. 70-71]. Ұрғашы қасқыр жаңа Ашина руының өркендеуі үшін барлық жағдайды жасап, бұл ру жаңа халықты құрып, бір заңды билеушінің басшылығымен өз даму жолын іздейді. Ұрғашы қасқырдың ұлдары кеңес алу және ақ батасын алу үшін шаманға жүгінеді. Шаман белгілі бір тазарту және ашылу рәсімдерін жасап, Тәңірінің еркін хабарлайды: ағайындар Байтерек ағашының көлеңкесінде Тәңірден белгі алады. Бұл болжам күтпеген жерден орындалып, көктен қасиетті Бүркіт түсіп, Ашинаға қонады. Осылайша, Ашина Аспан түркілерінің алғашқы билеушісі болады. Қасқыр бейнесі түркі-көшпелілердің туының ресми символына айналады. «Ашина» есімінің мағынасы «Асыл текті қасқыр» екенін атап өту керек. А. Аристовтың прозалық нұсқасында түркілердің шығу тегі туралы тағы бір нұсқа бар. Миф бойынша, ұрғашы қасқырдың ұлы Ичжини ерекше қабілетке ие болып, екі әйелі болады, олар да аспан рухы мен қыс рухының ерекше энергиясына ие. Ичжинидің бірінші әйелі төрт ұл туады, олар түркілердің төрт руын басқарады. Мұнда шамандық және тотемдік тамырлар бар, сондықтан үлкен ұл Қасқыр барлық түркілердің басшысы болады. Екінші ұлы Аққу болып, Алтай таулы аймағының түркі тілдес тайпаларын басқарады. Үшінші ұлы Енисей қырғыздарының тайпалық одағын басқарып, Бұғы олардың негізгі тотемдік жануарына айналады [21]. Ш. Айтматов тағы бір миф туралы баяндайды, онда тайпалық соғыстардан аман қалған балаларды Бұғы құтқарып, оларды Ыстықкөл жағасына алып кетеді.
Қасқыр культі қазақ шамандарының емдеу процесінде көрініс тапқан. Мысалы, шаман емдеу сеансы кезінде көмек сұрап, ұрғашы қасқырға жүгінеді. Шаман әйелдерге тән Хаос әлемін бейнелейтін ұрғашы қасқырдың күшін алады [22]. Қазақ фольклорында қасқыр ата-бабаға адалдықтың, жеңіске ұмтылу символы ретінде жырланады. Түз тағысының түпкі табиғаты оның мінезінде көрінеді, мұндай қасиеттері: айлакерлік, ақыл-қулық, шыдамдылық, кек алу құштарлығы, қатыгездік. Көшпелілердің тотемі ретінде Қасқыр өткен мен қазіргі уақытты байланыстыратын көрінбейтін қасиетті жіптерді қалпына келтіру миссиясын атқаруға тиісті көпір-символына айналады. Далада суықтап қалған науқас баланы емдеу кезінде қасқыр терісін пайдалану дәстүрі болған. Қасқырдың терісінің немесе тістері бөліктерін көз тиюден және жамандықтан қорғау үшін қолданған. Халық сеніміне сәйкес, қасқыр барлық жамандық пен жын-перілердің жауы деп саналған. Қасқыр бейнеленген амулет немесе тұмарлар биліктің, жоғары тектіліктің, батылдықтың символы ретінде саналған. 
Ш. Айтматов қасиетті ұрғашы қасқыр Ақбөрі  бейнесі арқылы адамзатқа өзі жасаған трагедияны хабарлайды. Ақбөрінің «қасқыр-қамқоршы» символы адамзатқа әділ сот жүргізеді. Ш. Айтматов адамдардың Ақбөрінің күшіктерін аяусыз өлтіріп, қасиетті туыстық, бірлік және өткенмен байланыс жібін жойғанын терең және нәзік суреттейді. Бұл өз тамырларынан, рухани бастауларынан бас тартудың жаһандық сұмдық  салдары туралы ескерту ретінде көрінеді [23]. О.Сүлейменов түркі тайпаларының мифологиялық генеалогиясының бар екенін атап өтіп, қасқыр түркі және моңғол дәстүріндегі жарқын тотемдік фигуралардың бірі және батылдықтың үлгісі екенін айтады. Сондай-ақ ол түркілердің қасқыр-анадан шыққандығы туралы аңыздардың бар екенін атап өтеді [24].  М. Әуезов қасқыр бейнесін ұлттық әдебиетке алғашқылардың бірі болып енгізіп, оның архетиптік және әдеби сипаттарын тамаша қолданған: оның Көксерегі ертегідегі жеңілмейтін сырттан қасқырға ұқсайды. Қазақ фольклорында қасқырдың ерекше далалық бейнесі пайда болған. Қасқырдың қасиетті символы дос және қамқоршы ретінде көрінеді. Бұл туралы «Алтын құс пен сұр қасқыр», «Қасқырдың қамқорлығы», «Жігіт пен ұрғашы қасқыр» сияқты шығармаларда баяндалады. Қасқыр тотемінің күші мен құрметіне дәлел ретінде бұл қасиетті символдың бүкіл еуразия даласында кең таралуын айтуға болады. Қазақтың Ұлы жүзі ішіндегі шапырашты руы қасқырды негізгі тотем ретінде әлі күнге дейін құрметтейді. Ж. Жабаевтың айтуынша, шапыраштыдан шыққан батырлар Сұраншы мен Бөгебайдың найзаларын  бөрі басты байрақ безендірген. Жамбыл:
«Ақ найзаның басына
Желекті ту байладым» десе, Сүйінбайдың ұлы жырлары осы жолдарға үндеседі:
«Бөрі басы ұраным.
Бөрілі менің байрағым.
Бөрілі байрақ көтерсе,
Қозып кетер қайдағым».
 Қазір қасқыр бейнесі трансформацияға ұшырап, жаңа мағынаға ие болып, қазақ халқының осы символды түсіндіруіндегі өзгерістердің куәсі болып отырмыз.
 Қасқыр да ит секілді жауынгер бейнесінде  көрінеді. Скиф-сақ аң стилінің символикасында ит адамның ең адал қорғаушысы рөлін атқарады. Бұл иконографиялық символика оның көшпелілердің дүниетанымындағы орны туралы мифопоэтикалық түсініктерге негізделген.
 Ит бейнесі қазақ халқының көптеген мифопоэтикалық және фольклорлық дәстүрлерінде кездеседі. Қазақ даласында ит бейнесі қола дәуіріне жататын Қойбағар жерінің петроглифтерінде бейнеленген. Ит культін Тамғалы мен Солтүстік Балқаштың петроглифтерінен көруге болады, бұл Ит культінің құрметке ие болғанын көрсетеді. «Тамғалы тас» қасиетті жазбасы ата-бабаларымыздың бай мәдениетінің айқын дәлелі болып табылады [25]. Ит символы қазақ және жалпы түркі мифологиясында ерекше мәртебеге ие. Этнографиялық материалдар оның мифологиялық портретін қалпына келтіруге мүмкіндік береді. Итке деген ерекше құрмет оның қазақ мәдениетінің жеті қасиетті байлығының қатарына енуінен  де көрінеді. Мысалы, «ит жанды» тіркесі қиналғанын көрсетпейтін, бәрін көтере беретін, ерік-жігері мықты адамды сипаттайды.
Қазақтарда, гректерде және үнді-ирандықтарда ит адам жанының бейнесі ретінде қарастырылады [26]. Бұл адамның итке айналу және адамның жанының итке қоныстану мүмкіндіктері туралы анимистік түсініктердің пайда болуымен байланысты. Чуваштар арасында қайтыс болған адамның жаны итке қона алады деген сенім болған. Марқұмды еске алып, иттерді де тамақтандырған. Башқұрттар иттің ұлыған дауысымен жауын шақырғаны туралы аңызды өздерінше түсіндірген. Ал ата-бабаларымыз иттің үргені мен ұлығанына қарап, алдын-ала болжаған. Қазақ даласындағы дала аңыздарының жарқын кейіпкерлерінің бірі – Құмай құсы қанатымен күнді көлегейлей алатын болған. Қазақ фольклорында Құмайдың көлеңкесі түскен адам молшылық пен бақытқа ие болады деген сенім бар. «Итала қаз» туралы аңызда «итала қаздың» інге салған жұмыртқасын жарып шыққан күшіктер жүйрік құмай тазы атанады деген көне сенім бар [27].
Ит культі қазақ өмірін дүниеге келгеннен бастап, қайтыс болғанға дейін сүйемелдеп отырады. Қазақтың ежелгі нанымдары бойынша иттің мәні о дүниемен байланысты деп есептелген. Нәресте дүниеге келгеннен кейін қырық күн өткен соң өткізілетін «ит көйлек» дәстүрі сақталған. Жаңа туған нәресте қырық күнге дейін ата-бабалар сенімі бойынша әлі туылмаған, басқа әлемнің өкілі ретінде саналған. Бұл магиялық рәсім ата-аналардың жаңа туған балаларын мезгілсіз өлімнен қорғауға деген ұмтылысымен байланысты. Осы мақсатта жаңа туған нәрестеге «ит көйлек» кигізген. Сонымен қатар «ырым» деген дәстүр де болған, оған сәйкес «ит көйлекті» баласы жоқ әйелдер алатын. Олар көп ұзамай бала көтереді деп сенген. Қазақ иттің екі тұқымын – тазы (құмай) және төбетті (қасқыр алатын) ерекше құрметтейді. «Тазы» сөзінің мағынасын екіжақты түсіндіруге болады: «жылдам» және «таза». Қазақ даласында тазыға арналған тұтас культ қалыптасқан, тазы иті – бұл құдайлық тазалық пен адалдықтың символизациясы. Бір қазақ ертегісінде иттің балшықтан адам жасауда қалай көмектескені айтылады. Басқа аңызда адам атаның алғашқы серігі ретінде көрінеді, елдің күзетшісі ретінде қабылданған [28].
Ит аспанға тиесілі деп есептеліп, адамды қорғау және қамқорлық жасау миссиясын орындаған. Жақсы ит иесіне  өлімін көрсетпейді дейді: өлер алдында туған жерінен алысқа ұзап кететін болған. Иттің о дүниемен байланысын «ит өлген жер» фразеологизмі де дәлелдейді, ол тек нақты кеңістікті ғана емес, сонымен қатар өлілер әлемінің символымен байланысты мифологиялық кеңістікті де білдіреді [29, с. 203-207].
«Қызыл итке жем болу» деген тіркес адамның өлгеннен кейін қызыл итке жем болатыны туралы сеніммен байланысты. Қызыл түс оттың символы ретінде өлік өртеу рәсімін білдіреді [29].
Келесі құрметтелетін культ – көшпелілердің өмір салты мен тіршілік жүйесін анықтайтын негізгі фактор ретінде жылқы культі. Көшпелілердің діни-мифологиялық дүниетанымында жылқы бейнесінің ерекше орны бар. Жылқы жоғарғы әлемнің символы, аспан отының символы, жоғары ақыл-ойдың символы ретінде бейбіт өмірде және соғыста көшпелілер үшін ең құнды жануар болып табылады. Ежелгі түркі халқының құқығында жылқы ұрлығына өлім жазасы кесілетіні туралы ереже бар.
 Ежелгі түркі батырлары жауынгер аттарын ерекше құрметпен сипаттаған. Жауынгер шайқаста астындағы сүйікті атынан айырылғанда, ол туралы жақсы естелік сақтап, бұл оқиғаны ұрпақтарына жеткізген. Күлтегін мен Чача-Сенгун арасындағы екі қолбасшының ұлы шайқасы өз қорғаушылары мен қамқоршыларына деген ерекше құрметпен баяндалады. Күлтегін ақ боз аты Тадықын Чуреге мініп шайқасқа шығады. Бұл досы жылқыдан айырылғанда, ол ақ боз ат Ышбара-Ямтарға мінеді. Кенеттен бұл жылқы да қатыгез шайқаста өледі. Шайқас жалғастырылып, қоңыр ат Йегін-Сіліг-бекке мініп жүреді. Жауынгерлер өз адал көмекшілеріне қаншалықты сүйіспеншілікпен және ықыласпен қарайды [30]. Жылқының қорғаушы және адал көмекші ретіндегі мистификациясы ол өлімнен қорықпай шайқасқа түсуінде көрінеді, ал шайқаста өмір үшін шалынған ең жоғары құрбандық ретінде бейнеленеді. Ежелден жауынгерді өлген атымен  бірге жерлеу рәсімі болған [31]. Аңыздарда, мифтерде, әңгімелерде, мақал-мәтелдерде жылқыны мадақтайтын және оған баға беретін түрлі идеялар сақталған. Жылқы бейнесі мынадай мақал-мәтелдерде көрініс тапқан: «Ат мінбеген жігіт жігіт емес», «Жылқыны сатуға болады, бірақ оның жабдығын сатуға болмайды», «Арыстан – аң патшасы, жылқы – мал патшасы», «Ер қанаты – ат». Ә. Марғұлан батыр Манастың тұлпары Аққұла туралы аңызды жеткізеді [32]. Мұның бәрі жылқының ерекше құрметтелуінің жарқын дәлелі болып табылады.
Қазақ көшпелісі үшін жылқы күннің, құнарлылықтың, молшылықтың, күш пен биліктің символы болған. Жылқы бейнеленген алғашқы петроглифтер жоғарғы палеолитке жатады. Жылқы тұяқтарының жартасқа салынған суреттері Орталық Қазақстан, Қаратау мен Маңғыстау тауларында көптеп кездеседі. Бұл суреттерді қазақтар «тұлпартас» (жылқы тасы) деп атаған. Бұл жануар тотеміне оғыздар мен қыпшақтар табынған. Жылқы тұяқтарының бейнесі Орталық Қазақстандағы кесенелердің күйдірілген кірпіштерінде, мысалы, Кеңгір өзеніндегі Келінтамда кездеседі [33]. Қазақстанның әртүрлі аймақтарында тасқа салынған жылқы тұяқтарының бейнелерін көруге болады. Жылқы культі көптеген зерттеушілер үшін әлі де толық зерттелмеген мәселе болып табылады. Оны анимизм мен тотемизм тұрғысынан әр қырынан талдайды. Біздің ойымызша, жылқы культі дүниенің бірлігі туралы түсініктермен тікелей байланысты, бұл қазақ тұрмысының барлық бөлшектерінде көрініс тапқан, мұнда әрбір жануар белгілі бір әлемді білдіреді: жылқы жоғарғы әлемді, қой – материалдық, жер әлемін; сиыр – о дүниені, хаос әлемін; түйе – бәрін біріктіретін бастауды, ғарыштың символын дегендей. Қазақ жылқыға ерекше құрметпен қарап, оны «есті жануар», «тілсіз адам» деп атаған, бұл осы асыл жануардың көшпелілер өміріндегі жетекші рөлін дәлелдейді. С. Сейфуллин жылқы культіне байланысты сенім туралы баяндайды. Ол әйелдің босануы сәтті өтуі үшін көрші ауылдан басында қара дақтары бар әдемі ақ айғырды алып келген жағдайды жазады [34].
Кейбір зерттеушілер жылқының иесімен бірге жерленуін оның иесін о дүниеге жеткізу функциясымен байланыстырады. И. Карпинидің пікірінше, көшпелілер қаза тапқан жауынгермен бірге жылқыны да жерлейді, осылайша оның жаны о дүниеге жетіп, тыныштық табады. Жылқының қасиетті миссиясы оның иесіне адалдығы мен құрбандыққа негізделген, өйткені ол өлімнен кейін де иесімен бірге болып, оны арғы дүниеге шығарып салады [35]. Жылқы әрқашан жан әлемінің бағыттаушысы және тасымалдаушысы болып табылады. Жылқы ғарышпен теңестіріледі, ал оны құрбандыққа шалу жаратылыс актісін қайта жаңғыртады. Құрбандық жасаушы космогониялық рәсім арқылы адамзат күйінен шығып, мәңгілікке қол жеткізеді. 
Атап айтқанда, зерттеушілер М. Хасанов пен Ж. Қарағұзова жылқының қасиетті бейнесін интеллект пен жоғарғы әлемнің символы ретінде түсінуге болады деп атап өтеді. [36]. Батыр-қаһармандар өз мақсаттарын сыйқырлы Тұлпарсыз жүзеге асыра алмас еді. Тұлпар символдық күш ретінде көріпкелдік, сыйқыршылық және әлемдер арасында еркін қозғалу қабілеттерімен баяндалған. 
 Қазіргі уақытта Жылқының қасиетті бейнесі өзектілігін жоғалтқан жоқ, дегенмен көптеген аспектілері ұмытылып кетті. Қазіргі қазақтың мәдени өмірінде жылқы көшпеліліктің өзгермейтін символы болып табылады, табиғат пен адам арасындағы тепе-теңдікті үйлестіреді.
Орталық Азия үшін ең басты бейнелердің бірі – түйе бейнесі. Түйенің күш-қуат, төзімділік сияқты қасиеттері жиі аталып өтіледі. Түйенің символдық бейнесін Авестада, үнді дәстүрінде кездестіруге болады, бұл осы ежелгі культтің архаикалығын дәлелдейді. Мысалы, Арабияда түйе пайғамбар мінген ұлық жануар ретінде тыныштықтың символы болып табылады. Біз түйе бастапқыда салтанаттың, патшалық биліктің символы болған деп есептейміз. Дала сенімі бойынша, түйенің атасы – Ойсылқара. Исламдану дәуірінде ол мұсылман әулиесі Уәйіс әл-Қаранимен байланыстырыла бастады. 
Түркі фольклорында түйе «аспандық» символ ретінде жауын шақыратын жануар болып есептеледі. Қазақ көшпелілерінде түйе Құдайдың елшісі, аспан мен жер арасын байланыстырушы.
Жерлеу рәсімінде түйе негізгі міндетті атқарады. Ол адамның күнәлары кешірілуіне себеп болып, марқұмды соңғы орнына жеткізеді. Аңыздар мен әпсаналарда хандар мен сұлтандардың мәртебесі мен символы түйе-бура болып есептелген. Қазақтар оны Желмая – бір өркешті қанатты түйе деп атаған. Желмаяны Қорқыт ата, Асан қайғы, Манас батыр мінген.  Түйеге қатысты көптеген ырымдар мен тыйымдар бар. Мысалы, жүкті әйелге түйенің етіп бермейді. Себебі жүктілігі ауыр болады, босану мезгілі созылып кетеді деп есептелген. Түйе культі «түйе табан», «түйе мойын» ою-өрнектерінде көрініс тапқан. Қошқар жақсы өмірдің, ритуалдық құрбандықтың және тұмардың символы болып табылады. Қошқар мүйіздері үйдің, кесенелер мен әулие орындардың кіреберісінде тұмар ретінде ілінген, олар бақытсыздық пен қиыншылықтардан қорғайды [37, 45-бет]. Ағаштан жасалған мүйіз тәрізді оюлар балалар мен қыздар үшін тұмар ретінде қызмет еткен. Тіпті киіз үйдің ішкі жабдықтарында, кілемдер мен киіздерде қошқар символының ізі бар. Қошқар салтанатты ас-тойларда және еске алу жағдайларында ритуалдық құрбандық ретінде қызмет еткен. Қошқарды сою, оны бөлшектеу және ұсыну процесі терең мағынаға ие. Бұл дәстүр көптеген халықтарда кездеседі. Ежелгі көшпелілерде бұл дәстүр сақталып, қазақта да жалғасқан. Әрбір ет бөлігі белгілі бір адамға нақты тәртіппен ұсынылған. Бұл дәстүр рудың, отбасының арасындағы қарым-қатынасты реттеген. Қошқардың басы құрметті адамға ұсынылып, оның мәртебесі мен орнына сәйкес, ол басын бөлшектеп, «сыбаға» дәстүрін сақтай отырып, әрбір адамға өз үлесін бөліп берген. Мажарстанның Карцаг қаласында мадьярларда  қошқардың басын құрметті қонаққа ұсыну дәстүрі сақталған. Бұл фактіні біз Карцаг қаласындағы қыпшақ-мадьярлардан ғылыми сапар барысында естідік. Уақыт өте келе бұл рәсім өзінің маңызын жоғалтқан, қазіргі кезде оның шынайы мағынасы ұмытылған. Қазақ ою-өрнектерінде «қошқар мүйіз», «сыңар мүйіз», «қос мүйіз» символдары әлі де маңызды, бірақ олардың семантикалық құрамдас бөлігі өзгеріске ұшыраған. Қошқар – көбінесе құрбандыққа шалынатын жануар [38].
Сиыр да көшпелілер өмірінде өзіндік орны бар төрт түлік малдың бірі. Сиыр жақсылықтың, қорғаныстың, материалдық молшылықтың символы, «бақыт әкелетін» символ ретінде қарастырылады.
Сиыр символының қасиетті төрттікке енуі ХХ ғасырдың басынан бастап көшпелі өмір салтынан отырықшы өмірге көшуімен байланысты болғанын да атап өту керек. Сиыр символы көбінесе о дүниемен және хаоспен байланысты болды. Қабырғаларды сиырдың тезегімен сылаған, оның жын-перілер мен барлық жамандықты қуатын ғажайып тазару күші бар деп есептеген [39].
Сиыр мен бұқа әйел мен ердің символы ретінде бір стихияның – Судың өкілдері. Ежелгі сенімдер бойынша, бұқа күш пен билікті бейнелеген: даңқты ұрпақ жалғастығы үшін жаңа туған балаларға  есім бергенде бұқа атауымен байланыстырған. 
Бұғы тотемі бақыт пен молшылық әкелуші, саяхатшыларға жол көрсетуші. Әлемдік мифологиялар мен фольклорда бұғы символы от пен күнмен байланысты. Бұл әмбебап бейне әлемдерді өзара байланыстыра алады: төменгі әлемге түсу немесе жоғарғы әлемге көтерілу дегендей. Сондықтан бұғы ежелгі шеберлердің көптеген ұрпақтары жасаған алтын фигуралар түрінде жиі бейнеленген. Бұғы культі қазақтарда осы күнге дейін сақталған. Бұғы мен қошқар мүйіздері ұлттық ою-өрнектің негізгі мотивтері болып табылады. Түркі халықтарында Бұғы мифопоэтикалық бейне ретінде көптеген петроглифтерде кездеседі. Оның қасиетті бейнесі «бұғы мүйіз» (бұғы мүйізі) оюының түрінде сақталған.
Нұржан ҚҰЛЫМЖАНОВ, 
философия докторы

Пайдаланылған әдебиеттер:
1.Медоев А.Г. Гравюры на скалах. Сары-Арка. Мангышлак. –  Алма-Ата: Жалын, 1979. – Ч. 1. – 174 с.
2.Кулумжанов Н.Е., Жолдубаева А.К. (Алматы). Древние языческие верования казаха-кочевника. Nomadyzm i nomadologia: rozważania i analizy Redakcja naukowa: Aleksander Kiklewicz i Arkadiusz Dudziak Olsztyn. – 2018. – р. 45-62.
3.Анучин В.И. Шаманское призвание // Шаманизм народов Сибири. Этнографические материалы ХVIII-ХХ вв. – СПб.: Филологический факультет СПбГУ, 2006. – С. 96-99.
4.Гумилев Н.Н. Древние тюрки. – М.: ККиК, 1993. – 497 с.
5.Тохтабаева Ш.Ж. Этикетные нормы казахов. Ч. 1. Будни и праздники. – IPUB, 2017. – 422 с.
6.Бисенбаев А.К. Көне түркілердің аңыздары. – Алматы: Ан-Арыс, 2008. – 120 с.
7.Топоров В.Н. История и мифы. Мифы народов мира: энциклопедия / гл. ред. С.А. Токарев. – М.: Советская энциклопедия, 1987. – Т. 1. – 572 с.
8.Кондыбай С. Казахская мифология. Краткий словарь. – Алматы: Нурлы Алем, 2005. – 272 с.
9.Кукашев Р.Ш. К образу лебедя в казахском шаманстве // Этнографическое обозрение. – 2002. – № 6. – С. 38-44.
10.Тохтабаева Ш.Ж. Серебряный путь казахских мастеров / Ш.Ж. Тохтабаева. – Алматы: Дайк-пресс, 2005. – 474 с.
11.Абрамзон С.М. Киргизы и их этногенетические и историко-культурные связи. – Ф.: Кыргызстан, 1990. – 480 с.
12.Досымбаева А.М. Традиционное мировоззрение средневековых тюрков Жетысу (по материалам культовых памятников). – Алматы, 2010. – 60 с.
13.Медоев А. Жартасқа қашалған суреттер / Жалын. – 1994. – № 3-4. –                308-316 б. 
14.Смирнова Н.С. Исследования по казахскому фольклору. – Алматы: ИД «Жибек жолы», 2008. – 526 с.
15.М. Кашкари. Дивани лугат ат-тюрк. – Алматы: Дайк-Пресс, 2005. – 1288 с.
16.Юсуф Баласагунский. Благодатное знание: пер. С.Н. Иванова. – М.: Наука, 1983. – 560 с.
17.Кулумжанов Н.Е., Жолдубаева А.К. Культ волка в традиционном представлении тюрков / Казахская цивилизация. – Алматы, 2018. – № 2.1 (74). – С. 41–46.
18.Аюпов Н.Г., Абаев Н.В. Тэнгрианская цивилизация в духовно-культурном и геополитическом пространстве Центральной Азии. Ч. 1. Тэнгрианство и этноэкологические традиции тюрко-монгольских народов Внутренней Азии. – Абакан, 2009. – 250 с.
19.Райхл К. Тюркский эпос: традиции, формы, поэтическая структура. – М.: Вост. лит., 2008. – 383 с.
20.Бисенбаев А.К. Мифы древних тюрков. – Алматы: Ан-Арыс, 2008. – 120 с.
21.Аристов Н.А. Заметки об этническом составе тюркских племен и народностей, и сведения об их численности / Н.А. Аристов. – СПб.: Лань, 2014.  –178 с.
22.Алексеев Н.А. Шаманизм тюркоязычных народов Сибири (опыт ареального сравнительного исследования). – Новосибирск: Наука, 1984. – 232 с.
23.Айтматов Ч.Т. Полное собрание сочинений: в 8 т. Т. 4. Плаха / Ч. Айтматов. – Алматы: БТА Банк, 2008. – 497 с.
24.Аз и Я: Эссе, публицистика, стихи, поэмы / Олжас Сулейменов. –                  Алма-Ата: Жалын, 1989. – 592 с.
25.Марғұлан Ә.Х. Қазақ халқының жазу мәдениеті бойынша еңбектері: толық. - 2 бас. – Астана: Алтын кітап, 2007. – Т. 8. – 264 б.
26.Мифы народов мира. Энциклопедия: в 2 т. / гл. ред. С.А. Токарев. – М.: Рос. энциклопедия, 1994. – Т. 1. – 671 с.
27.Диваев А.А. Ит-ала-каз (поверье) // Этнографическое обозрение. – 1908. – № 1-2. – С. 149-150.
351    Тоқтабай Ахмет. Қазақ тазысы. – Алматы: Атамұра, 2013. – 160 б.
28.Кондыбай С. Казахская мифология. Краткий словарь. – Алматы: Нурлы Алем, 2005. – 272 с.
29.Малов С.Е. Памятники древнетюркской письменности. Тексты и исследования. – М.;Л.: Изд-во АН СССР, 1951. – 451 с.
30.Кляшторный С.Г., Савинов Д.Г. Степные империи древней Евразии. – СПб: Филологический факультет СПбГУ, 2005. – 346 с.
31.Марғұлан Ә. Ежелгі жыр-аңыздар / құраст. Р. Бердібаев. – Алматы: Жазушы, 1985. – 368 б.
32.Топоров В.Н. Мировое дерево: Универсальные знаковые комплексы: в 2 т. – М: Рукописные памятники Древней Руси, 2010. – Т. 1. – 488 с.
33.Сейфуллин С. Шығармалар. Т. 6. Қазақ әдебиеті. – Алматы, 1964. – 455 б.
34.Бридиа Ц. де. «История Тартар» брата Ц. де Бридиа // Христианский мир и Великая Монгольская империя. Материалы францисканской миссии 1245 года. – СПб: Евразия, 2002. – 478 с.
35.Каракузова Ж.К., Хасанов М.Ш. Космос казахской культуры. – Алматы: Евразия, 1993. – 80 с.
36.Турсунов Е.Д. Генезис казахской бытовой сказки (В аспекте связи с первобытным фольклором). - 2-изд., испр. и доп. – Алматы: Дайк-Пресс, 2004. – 192 с.
37.Ибраев Б. Космогонические представления наших предков. Декоративное искусство СССР // Журнал современной практики и истории монументального искусства. – 1980. – № 8 (273). – С. 40-44.
38.Котин И.Ю. Твари в индийском календаре // Бестиарий II. Зооморфизмы Азии: движение во времени: сб. статей. – СПб: МАЭ РАН, 2012. – С.28-41.
39.Маргулан А.Х. Сочинения. – Алматы: Алатау. 2012. – Т. 11. – 576 с.