• Мақала
  • 30 Қаңтар, 2025

Заманауи діни сенімнің моделі немесе дін насихатшыларының кейбірі бізден нені жасырады?

Діни сенімдердің қалыптасуы мен негізгі қызметтерінің байырғы замандарда бастапқыда қалай құрылымданғандығы бізге беймәлімдеу және күңгірттеу. Дегенмен, қоғамдық санадағы заманауи сенімдерге, қазіргі заманғы Еуропа, АҚШ, мұсылман елдеріндегі діни сенімдерді емес, сол елдердегі сенуші тұлғалардың келбетін неореалистік тұрғыдан зерделеуіміз қажет. 

 

Сондықтан да, біз діни сенімнің нақты жеке тұлғаға қатысты өзіндік құрылымының қолданбалы көріністерін және зайырлы нұсқасын былайша модельдеуімізге болады: «ноуменалды» – «интровертті, имманентті» – «ауто-сельф-конструктивистік» – «динамикалы-адаптациялық» – «сыни-өзіне сыни» – индивидуалды-терапиялық сенім» форматын ұсынамыз. Бұлар сенімнің деңгейлерін, дәрежесін, тереңдігін білдіретін бір-біріне қатыссыз жеке-жеке элементтер емес, тұтастай сол сенімнің деңгейін, тереңдігін, дәрежесін бере алатын кіріккен формат деп айта аламыз. 
Ноуменалды (феноменалдыға қарама-қарсы) сенім. Ноуменалды сенім (тәжірибе мен істен гөрі, атаулар мен сөздерді басымдылықта ұстау) тұтастай көне заманнан бастап, бүгінгі күнге дейінгі дін мен діни сенім тарихында жаппай болмаса да, ішінара жиі кезігетін үдеріс. Бұл дінге деген сенімнің ноуменалдылығы болғандықтан, оны жартылай-толықтай, либералды-консерваторлы т.б. деп ажыратпаймыз, өйткені, ол дінге деген сенуші субьектінің өзінің ішкі қалауы бойынша, өздігінен-ақ реттеледі. Ноуменалды сенімнің негізгі белгісі дінге сенуші тұлға – тек атаулармен, сөздермен, ұғымдармен жұмыс жасайды. Бұл жерде дінге сенуші өзінің сенім деңгейі мен дінге қаншалықты берілгендігін өлшеп отырмайды, бірақ ол дінді жоққа шығармайды, өзінің де сенетіндігін жоққа шығармайды, ол өзінің үрейін ноуменалды сенім әрекеті арқылы «жұмсартады», бірақ үрейден арыла алмайды. Сондықтан, ол құбылыстар, діни тәжірибе, діни салттарды орындауды құп көргенмен, оны іс жүзінде нақ өзі сақтауға құштар емес. Сондықтан, ол атаулар арқылы өзін-өзі алдаусыратады, яғни діни концепттерді қолдану, мақұлдау, пайдалану арқылы дінге деген сенім деңгейінің жоғары еместігін жасанды түрде бүркемелейді. Басты ұғымдық атаулары (концепттері): Жаратушы, Құдай, Құдыретті күш, Пайғамбар т.б. асқақ эстетикаландырып, күнделікті тілде қолданады, діни ғалымдар – ғылыми тілде коннотациялық мағынасынан (уағыздан) алшақтатқан сияқты болып қолданады (кейбір теологтар тұтас тұжырымдама да жасап шығаруға ұмтылады). Дінге деген сенім сәттерінде оның ритуалдары мен салттары емес, осы ұғымдық атаулары аса маңызды рөл атқарады, бұл қолданыстар діни қоғамдық санада «құп», «дұрыс» болып қабылданады. Ең басты ерекшілігі осы «ноуменалды сенім» дінге сенімнің деңгейін бүркемелейді, тіпті оны атеистер де қолдануы ықтимал. Бірақ психолог-психоаналиктер, сараптамашы философтар т.б. мамандар кез-келген ноуменалды сенімнің деңгейін анықтауына болады. Бірақ осы ноуменалды сенім үнемі жасырын күйде болады. Ноуменалды сенімнің артықшылықтары: фанаттықтан ада, экстремистік пиғылды емес, діни адамдар үшін де келісімпаз т.б. Мәселен, өзін «мұсылманмын» деп санайтын, бірақ мұсылмандық шарттарды ұстанбайтын адамдардың тобы қазір елімізде жиі кездесетін типтер. Өйткені, бұл типтердің исламға қатысты алғанда, қазақ даласында бұрыннан бері өзіндік бір тарихи үлгісі қалыптасқан деуге негіз бар. Шындығында, біздіңше, бұл сенім заманауи зайырлы қоғам үшін оңтайлы үлгі деп айта аламыз. 
Интровертті-имманентті (өз сырын өз ішіне бүккен адам) сенім. Бұл – жеке тұлғаның дінге деген сенімін өзгелерге жариялау мен жарияламауға байланысты параметрлер. Қазіргі таңда елімізде: өзі орындаған діни сенім ритуалдарын жариялап, әйгілеп, демонстрациялап жүретіндер мен «интроверттелген-имманенттелген сенім» түрін ұстанатын екі топ бар. Соңғылары дін туралы ақпараттарды тасымалдаумен, насихаттаумен, жариялаумен, өзінің сенімін өзіне-өзгелерге «мақтаныш» ретінде таңумен шұғылданбайды. Тіпті, кей жағдайда, дінге сенетіндігін көпшілікке, аудиторияға ерікті түрде жариялағысы да келмейді. Ал кейбірі еріксіз немесе ерікті түрде, ресми емес тиымдар бойынша жариялай алмайды, мәселен, ресми өкілдер: саяси биліктегілер, ғалымдар т.б. азаматтық, зайырлы қоғам тұлғасы болғандықтан, жариялай алмайды. Бұл дінге деген сенімнің тек «өзі-үшін-ғана» екендігін түйсінгендіктің айғағы іспеттес. Кез келген діни сенім жариялап, жарнамалап, өзгелерге мақтану т.б. үшін емес, тұйық, өзінің ішкі рухани дүниесі үшін қажетті атрибут ретінде сақталады. Бірақ сол дінге сенетін нақты адам психологиялық тип бойынша интровертті болмауы да мүмкін, алайда, оның сенімі интровертті (тұйық), иманентті (ішкі) болуы тиіс. Сондықтан, біздіңше, бұл үлгі де қазіргі зайырлы қоғам адамының сенімінің оңтайлы бір көрінісі іспеттес. Интровертті-имманенттілік сенім адамы дінді – ұжымдық, корпоративтік рух түрінде, әңгімелесе қалса, дінді көбірек айтатын – коммуникативтік ортаның бірден-бір обьектісі т.б. ретінде бағаламайды, оны «өзгелерге ашылмайтын», тек «өзі үшін құндылық» ретінде ғана түйсіне алады. Яғни, интровертті сенім – кез келген адамның діни сенімін жай ғана өз ішінде сақтау емес, «тылсым мен құпияларын», «қасиет пен әлдеқандай бір киені» ешкімге айтпау және осы «құпияны сақтау» мақсатында жалған сөйлемеу. 
Дінге сенуші адам – ауто-конструктор (дінді өз бетінше құрылымдаушы). Тұлға жеке өзінің сыни ойлау деңгейіне, дүнетанымына, стереотиптеріне, жағдайына, өмірлік белестеріне т.б. байланысты діни сенімнің мазмұнын тұтастай қайта құрылымдайды (реконструкциялайды). Кез келген діни сенімнің тарихи заңдылықтары мен ережелері, нормалары мен тәртіптері тұтасынан алғанда, дәл, сол қалпында сақталуы үшін қазіргі адамдар үшін тым қатаң және заманға сай жаңара алмайды (модернизацияланбайды). Сондықтан да, діннің жалпы құрылымдарына сүйене отырып, әрбір тұлға діни сенімді өзіне ыңғайлап өзгертеді саналы-бейсаналы түрде. Өйткені, діни мәтіндер (әсіресе, авраамдық діндер) герменевтикалық талдауларға ашық және еркін талдауларға жол бере алады. Дінге сенуші бұл жағдайда тек тікелей діни мәтіндерді ғана қайта құрылымдап, талдап отырмайды, сол діни мәтіндерді түсіндірушінің нормалары мен талаптарын да «өзіне икемдеп» қайта құрылымдайды. Себебі, дінге сенуші тұлға «арғы бейсанасында» (авт.) «адам – дін үшін емес, дін – адам үшін» екендігін түйсіне алады. Осы «құпияны» кейбір діндарлар жасырғанмен, кейбір қарапайым адамдар оны интуитивті түрде сезеді. Сөйтіп, әрбір дінге сенуші тұлға өзіне ыңғайластырылған дінді жасайды, тудырады, құрылымдайды, өзгерте де алады т.б. (Жер бетінде қанша дінге сенуші болса, сонша дін бар). Мәселен, алкогольді ішімдіктерді, шылым шегуді қолданатын, жемқорлықпен айналысатын, кей сәттерде зұлымдықтарға да бара алатындарда дінге сенетіндер қатары аз емес. Бұлар дінге сенбейді емес, сол дінді өзіне ыңғайлап құрылымдап алғандар. Тіпті, жезөкшенің де өзінің діні бар. Мәселен, жер бетіндегі соғыс өртін тұтандырушылардың барлығы дерлік дінге сенетін адамдар, олар жай ғана дінді өздеріне ыңғайластырып жасап алғандар. Кейбірі дінді саяси негізде, кейбірі бизнеске (өзі үшін ақша табу ғана) айналдырып, кейбірі тек өз жеке бас мүддесі үшін ғана конструкциялайды. Бірақ ешкім де: «мен кәсіпкерлік діннің ғана мүшесімін», «мен дінді саясаттандырушы ғана адаммын» т.б. деп айтпайды. Ал кейбір сыни ойлауы төмен адамдар, өзгелердің «өзі үшін ғана» құрылымдаған субьективті діндерінің ықпалымен ғана жүреді.  
 Бұл тұста, қарапайым халық білуі тиіс түйткілді мәселе бар: дін насихатшысының ішкі дүниесінде бір платформаны (діннің рухани көздері, кітаптары, тарихтағы дінді түсіндірушілер т.б.) негізге алғанмен, екеуі екі бөлек, бір-біріне ұқсамайтын екі конструкция қалыптасады: бірі – «өзі-үшін-ғана», екіншісі – өзгелер, яғни, «көпшілік халық үшін», біріншісі – имманентті, ішкі, жасырын, өзгелерге арналмаған, тек Өзі үшін, өзінің жеке өмірі үшін ғана, тек өзінің мүддесі үшін ғана ыңғайластырылған, діни сенімнің шарттарын қажет кезінде өзгерте алатын, ол – кәсіпкерлік, саяси, дипломатиялық, көпшілікке жарияланбайтын, кейде,  өзінен де өзі «жасыратын» конструкциялық үлгі.   Ал екіншісі – дін үшін ғана емес, сол өзінің конструкциясы үшін қызмет ететін үлгі, бұл тұста, «Өзі-үшін-ғана» қызмет ететін өзінің «жасырын» конструкциясы басты орынға шығарылады да, «дін-үшін» екінші жоспарда тұрады. Оның түпкі мақсаты – «Өзі-үшін-ғана» құрылымдаған үлгі арқылы, тікелей өзіне және өзі сияқты өзгелерге (айналасындағы дін қызметкерлеріне) қызмет ететін көпшілік тобырды «Неғұрлым көбірек жинау маркетингін» одан әрі жетілдіру.  Яғни, дін насихатшысы уағыз айтқанда «өзі-үшін-дінді» үгіттемейді, көп жағдайда сол үлгіге қызмет ететін мақсатта жасақталған басқа бір үлгіні насихаттайды деген сөз.   Осы екі модельді қазақ халқы бұрыннан-ақ білген: «Молданың істегенін істеме, айтқанын істе» деп қысқа ғана қайырған. Яғни, осы екі үлгінің мазмұны бір-біріне қарама-қайшы келуі де мүмкін, бірақ ол дін насихатшылары үшін маңызды емес. Бұл тек бүгінгі ҚР ислам институтының ғана емес, жалпы  әлемдік діни климатта  да бар,  христиандық, иудейлік діни ағартушылардың маркетингінде кездесетін жайт («Діни менеджмент» пен «діни маркетинг» деп атауға болатын бағдар өз алдына жеке зерттеуді керек етеді).              
Дінге сенуші адам – сельф-конструктор (дін қажет сәтінде өзін жасаушы), ол ауто-конструктормен тура сәйкес емес. Сол ауто-конструктор дайындаған сенімнің форматын, яғни, өзі жасап, өзі дайындаған сенімнің форматына өзін бейімдейтін, өзін оған қайта құрылымдап өзгертетін жан. Нақтырақ айтқанда, ауто-конструктор – теоретик сияқты (бірақ ол «тәжірибенің теориясын» (авт.) жасаушы), ал сельф-конструктор оның практигі. Ауто-конструкциялауда да тәжірибе бар, ал сельф-конструктор өзін қайта құрылымдаушы дегеніміз таза діннің өзіне емес, өзі қалаған, өзі жасаған, өзіне ыңғайласқан діни сенімнің форматтарына өзін бейімдеу, адаптациялау (Әрине, экзистенциалдық тұрғыдан алғанда, барлық адамдар да, «өмірдегі барлық жағдайларда да сельф-конструктор» (авт). Біз бұл жерде, жалпы емес, нақты дінге қатысты тұрғыны ғана негізге алып отырмыз). Нақты айтқанда, өзі жасаған діни сенімді өзгелерге таңу емес, оны тек өзі ғана жүзеге асыруы тиіс, ол тек өзінің «рухани жеке меншігі» (жеке меншігіндегі өзіне ғана тән «өмір сүру философиясы»). Сонымен қатар, өзінің конструкциясының жүзеге асуы үшін, оны қорғау мен сақтап қалу үшін өзгелердің конструкциясына сыни көзқараспен қарап, оларды үнемі-үздіксіз рационалды сүзгіден өткізуі қажет. Өйткені, ол конструкция өзінікі емес – өзгенікі: мүлде басқа адамның, сенің жағдайыңды, ешкімге ұқсамайтын ішкі рухани әлеміңді түсінбейтін адамның конструкциясы. 
Динамикалы сенім (діндегі құбыл­малылық). Негізінен алғанда, діни мәтіндер тұрақтылықты қалайды, бірақ оның түсіндірмелері барынша тұрақсыз және өзгермелі (динамикалы). Осы динамикалық тек діни мәтінді түсіндіруші немесе насихат жүргізушіге ғана емес, оны қабылдайтын кез келген қалыпты адам үшін де көп жағдайда өзгермелі, құбылмалы болып келеді. Осы екі жақты динамикалық, шындығында, сол діннің өмір сүруінің, сабақтасуының, қазіргі заманда сақталуының барынша, бірден-бір гуманистік тәсілі болып отырған сыңайлы. Сенім және оның деңгейі – заманға, қарым-қатынас жасап отырған ортаға, уақытқа т.б. байланысты өзгеріп отырады, кейде, бір сәтке құбылса, кейде араға айлар мен жылдар өткізіп барып құбылады. Мәселен, күнделікті өмірде адамдар Еуропаға барғанда, христиандық сенімді, араб мемлекеттеріне бар­ғанда адамдар арасындағы қарым-қатынаста исламды сырттай құптаған сыңай танытады. Келісімпаздық-бейімделгіштік (конвенционалистік-адаптациялық) сана басты роль атқарады да, сенім екінші жоспарға ығысады. Діни сенім қоғамдық санада тұтастай алғанда, тұрақты, тотальді, қатаң бола алмайды, ол қоғамдық жағдайға, қоршаған ортаға, мемлекеттің ұстанған саясатына, қоғамдық пікірге, ғылым мен техниканың дамуына орай өзгеріп отырады. Ең маңызды фокус: кез келген, үдерісті, құбылысты діни қағидаттарға қарсы емес қылып бейімдеуге де болады, өйткені, діни мәтіндердің өзі емес, оның түсіндірмелері де динамикалы. Соған орай, жеке адамның санасындағы діни сенім де құбылмалы, өзгермелі, бейімделгіш (динамикалы-адаптациялық) болуы тиіс, соған сай сенім деңгейі азаюы да, күшейе түсуі де ықтимал. 
Сыни көзқарастар. Ең бастысы – дінді насихаттаушы кез келген субьект, мейлі ол «данагөй» болсын, «тек өзінің дінді түсінген деңгейінде ғана, өзіне қолайлы көзқарасты ғана, сайып келгенде, өзінің дін үрейін (Құдайдан қорқуын) ғана уағыздаушы субьект» болып табылатындығын кез келген жеке тұлға түсінуі тиіс. Өйткені, ешкімнің де дін туралы айтқандары таза абсолютті шындық бола алмайды, біз ұсынып отырған осы модель де абсолютті емес – жай ғана философиялық негіздемелерге сүйенген тұжырым. Бұл тұста, мүмкіндігінше бір ғана өлшем бар, ол – рационалдық пен бейтараптық. Сондықтан, кез келген дін насихаттаушысын «шексіз дана-көсем» (субстанционалданған индивидуалдылық) деп бағаламау керек. Өйткені, ешкім де сіздің ішкі жан дүниеніңізді толық түсіне алмайды. Яғни, дін насихатшысы діннің өзі туралы емес, алдымен, дінге сүйенген манипуляциялық, санаға сіңіру технологияларымен тек өзінің «Ойын ғана» білдіріп тұр деген сөз: өзгенің ойын айтқан күнде де, нақ сол қалпында бола алмайды немесе сол өзгемен келісетіндігін ғана баяндайды – басқа ешнәрсе де емес. Дінге қатысты сыни көзқарас тек сыртқа ғана емес, адамның өз ішіне өзі үңілу арқылы «ауто-сын» түрінде де болуы тиіс. Мәселен, «менің діни көзқарастарым фанаттыққа қарай беттеп бара жатқан жоқ па?» деген өзіндік сана, яғни өз ішіне өзі үңілу, бұл үдеріс үздіксіз жүріп отыру тиіс.  
«Индивидуалды-терапиялық» (жеке адамның ішкі рухани әлемін сауықтыруы) сенім ұстанымы бойынша, дін әрбір адамның жеке тұлғалық терең ішкі әлеміне байланысты болғандықтан, сіз өз сеніміңізді өзгелерге жариялаумен, әйгілеумен, өзгелерге дінді насихаттаумен және уағыздаумен, дін таратушылықпен айналысып (онымен айналысатын арнайы мекемелер бар, сіз оның қызметін атқаруға тиісті емессіз), діни ережелер мен қағидаттары үйрететін, өзгелерге «ақыл айтатын» (ақымақ-ақылшы), ең соңғы түпкі ақиқатты айтушы болып көрінумен, т.б. шұғылданбауыңыз керек. Діннің «сырттан орын толтырушылық» (компенсаторлық) қызметіне байланысты, діни сенім – алдымен, жеке адамның өзінің ішкі күйзелістері, қорқыныштары, өмірдегі әрқилы қуанышты-қайғылы жағдайларда адамның көңіл-күйі мен санасын реттейтін құрал қызметін атқарады. Сенушілер осы құралдарды пайдалануына болады яғни діннің «рухани терапиялық» қызметін жеке оқшауланып барып, пайдалануға әрбір адамның құқы бар. Әрине, рухы мықты адам дінсіз де өзін-өзі реттей алады, ал егер де, сізде психологиялық әлсіздік, сырттан әлдеқандай бір демеу күту т.б. болатын болса, дін көмекке келуі ықтимал – адамға психологиялық жеңілдену туғызып, адамның өзін-өзі сендіруінің мотиваторы бола алады. Бұл мотивациялар – адамның архетиптік санасында: дін үрейі, жалғыздық т.б. негіздер (платформалар) ретінде сақталған, мәселе, осы архетиптік сенімдеріңізге қиналған сәттерде ғана қозғау салуыңызға болады. Бұл модель – феноменологияны, экзистенциализмді, психоанализді, конструктивизмді, лин­­гвистикалық философияны, неорационализмді, гиперсыншылдықты, прагматизмді, практикалық философияны, пост­структурализмді, дін философиясын, еркін ойды т.б. фил­­­ософиялық бағыттардың технологияларын зерттеп, ойлау мәнерін пайдалана отырып дайындалды; 
Бұл модельді әмбебаптандыруға да болады, ол – жалпы өмірдің мақсаты мен мәні, өмірлік қағидалар болып қабылданатын басқа да діни емес ұстанымдарға да ыңғайласа алады, бірақ қоғамдық өмірдің әрбір саласына байланысты олардың өзіндік ерекшеліктері мен нәзік тұстарына сай ыңғайластырып қолданылуы тиіс; 
Бұл модель түсіндірмелік сипатта, өйткені, адамзат тарихындағы дінге сенушілердің ұстанымдарының осындай бағыттары болған сыңайлы. Мәселен, қазақ халқының: «Ораза, намаз тоқтықта» деген мәтелі дін әрқилы жағдайларға байланысты салыстырмалы екендігін айғақтайды. Біз тек сол модельдердің тарихи негіздемелеріне сүйене отырып, философиялық бағыттар бойынша талдап, жинақтап, жүйелеп, сұрыптап беріп отырмыз. 
Бұл модель діни догмаларды, схоластикалық талдауларды, құр сөзділік түсіндірмелерді маңызсыз санайды, нақты «Сіздің немесе менің діни сенімім нақ осы шақта қандай болуы тиіс?» деген прагматистік-практикалық, қолданбалы мәселерді ғана меңзейді. Яғни, басты мәселе, бұл модельді түсіну ғана емес, оны қолдана білуімен маңызды болып табылады. Діни апологеттер мен дінді насихаттаушылардың көбі осы шындықтан (сюрреализмнен) қашқақтайды.  Бұл модельді дінді ғылыми тұрғыдан зерттеулерде әдіс, әдіснама ретінде пайдалануға болады (әрине, біз сүйеніп отырған философиялық концепцияларға сілтеме жасай отырып) және бұл үлгі де шексіз жетілдіре беруді қажет етеді. Шындығында, қазіргі экстремист, фанат, дүмше т.б. деп атап жүрген дін иелері, насихатшылары, апологеттері, теологтар т.б. кейбірі осы форматпен де күресіп келеді (көрінетін-көрінбейтін күрес): бірақ кейбірі – саналы түрде, ал кейбірі – сол фанаттықтың жетегінде жүрген сыңайлы. Бұл модель атеистер, скептиктер, антиклерикалшылдар, деистер, пантеистер т.б. еркін ойды ұстанатын тұлғаларға арналмаған – өйткені, олар әлдеқандай бір діни сенімдерге көп жағдайда мұқтаж емес. Сонымен қатар, дінді зерттеуші ғылыми қауымдастықтан гөрі, ғылыми емес қоғамдық санаға бағдарланған үлгілер болып табылады. (Жалғасы бар) 

Берік Аташ,
философия ғылымдарының докторы, әл-Фараби атындағы 
ҚазҰУ оқытушысы

625 рет

көрсетілді

0

пікір

Біздің Telegram каналына жазылыңыз

алдымен сізді қызықтыратын барлық жаңалықтарды біліңіз