• Ел мұраты
• 18 Наурыз, 2025

ҚЫЗЫЛОРДАҒА ЭВАКУАЦИЯЛАНҒАН ЖОҒАРЫ ОҚУ ОРЫНДАРЫ

Өткен ХХ ғасырда миллиондаған адамның өмірін қиған екінші дүниежүзілік соғыс кезінде Біріккен Украина университеті, Мәскеу ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру институты, Қырым медицина институты деген атаумен жұмыс істеген Киев және Харьков мемлекеттік университеттері Қызылордаға көшірілген. 
Ұлы Отан соғысының алғашқы күндерінен бастап майдан мен тыл қажеттілігіне сәйкес КСРО-ның ЖОО-ының оқу, ғылыми, қоғамдық жұмыстарын қайта құру қажет болды. Соғыстың төтенше жағдайында, қаржыландырудың күрт қысқаруына байланысты олар мамандарды даярлауды тоқтатпай, «қорғану мақсатында мәселелерді жедел шешіп», оқытушы кадрлар мен студенттер контингентін сақтауға, жабдықтардың сақталуы мен әскери жағдай талап ететін тәртіпті қамтамасыз етуге тиіс болды [1].
Трагедия мыңдаған ұрпақтың тағдырын тәлкекке салды, адамдардың жадында өшпес жара қалдырды. Кеңес одағының әрбір отбасы соғыс майдандарында туыстары мен жақындарынан айырылып, жердегі бейбітшілік пен тыныштық үшін құн төледі. Бұрынғы КСРО құрамына кірген барлық республикалар Ұлы Жеңіске мол үлес қосты. Осы орайда бұрынғы КСРО халықтарын біріктіруші ортақ құндылық бар екенін атап өту маңызды, ол – бәрімізге ортақ тарих. Өткен тарих – бұл жазбаша немесе ауызша дереккөздерде мәңгі сақталатын халық жадының ажырамас бөлігі. Бұрынғы одақтас республикалардың халықтары арасындағы, атап айтқанда орыс пен қазақ арасындағы қазіргі қатынастар тарихтың объективті көрінісіне және тарихи оқиғаларды түбегейлі бағалауға байланысты. Бұл тұрғыда Ұлы Отан соғысының тарихын зерттеу, оның ішінде Ресей мен Қазақстанның Ұлы Жеңіске қосқан ғылыми-техникалық әлеуетін зерттеу жаңа заманауи түсінікке ие болады. Бұл ретте Ресейдің, Украинаның және Беларуссияның алдыңғы қатарлы аймағынан эвакуациялау және Қазақстанда өнеркәсіптік кәсіпорындардың, ғылыми және білім беру мекемелерінің қызметін ұйымдастыру процесіне ерекше назар аудару қажет. Өнеркәсіптік және ғылыми-техникалық әлеуетті шығысқа ауқымды түрде көшірмесе жеңіс мүмкін болмас еді. Өнеркәсіптік кәсіпорындар мен ғылыми мекемелерді Қазақстан мен Сібірге эвакуациялау өңірлердің ғылыми-техникалық әлеуетінің өсуінің маңызды кезеңі болды. Сонымен қатар, соғыс уақытындағы тарихтың бұл беті әртүрлі саяси, әлеуметтік және идеологиялық жағдайларға байланысты толық зерттелмеген. Ұлы Отан соғысы кезіндегі ғылым мен техника тарихының аз зерттелген беттерінің бірі КСРО-ның Еуропалық бөлігінен эвакуацияланған Қазақ КСР-дегі ғылыми мекемелер мен кәсіпорындардың қызметі [2].
Құрамына Киев университеті кіретін Тарас Шевченко атындағы Біріккен Украин университеті тағдырдың жазуымен қазақ даласына көшірілді. Эвакуацияланған жоғары оқу орындары ұстаздар мен маман ғалымдарды дайындауды жалғастырды және соғыс уақытындағы жағдайды зерттеу қызметі басталып, жеңіс сағатын жақындатты. Бауырлас қазақ халқы жылы шыраймен қарсы алып, эвакуацияланған жоғары оқу орындарын жабдықтауға көп көмек көрсетті. Жергілікті партия және кеңес органдарының көмегімен бірінші курсқа студенттер қабылданды. Украин университеті 325 студент, Қырым медициналық институты 405 студент қабылдады. Қырым медицина институтының директоры Қазақстан КП(б) Орталық Комитеті мен Республика Халық Комиссарлар Кеңесінің меморандумында былай деп жазды: «Қызылордада институт ұжымы медицина кадрларын даярлауды табысты жалғастыруда, мамандардың біліктілігі жоғары және ғылыми жұмыстармен белсенді айналысады». 1942 жылы 9 наурызда Украинаның Біріккен университетінде Т.Г.Шевченконың туған күні салтанатты түрде аталды, оның есімі Киев университетіне берілді», – деп жазды облыстық «Ленин жолы» газеті «1942 жылы 10 наурызда ақынның туған күні қазақ жерінде өтті, ол қатардағы жауынгер, ақын, суретші, әділдік үшін күрескер болды. 10 жыл бойы жер аудару жазасын өтеген ол өзінің кінәсіздігіне еш күмәнданбаған». Киев және Харьков университеттерінің ұжымы Қазақстанға жер аударылған жылдары Тарас Шевченконың көңіл-күйін, оның қазақ халқына және туған украин жеріне деген шынайы сүйіспеншілігін жақсы түсінді. Қызылорда да ұстаздар мен студенттер сияқты жергілікті халыққа деген терең құрметті, жараланған Украинаға деген мұңды сезінді, осы сезімдерді олармен бөлісіп, жеңіске деген сенімді нығайту үшін еңбек етіп, оқыды [3]. 
Студенттер мен оқытушылар Қызыл­орда жерінде жүріп, майданға қолдау көрсету мақсатындағы патронаждық жұмыстарды ұйымдастыруға белсене қатысты. Бұл туралы облыстық «Путь Ленина» газеті (21.04.1942) былай деп жазды: «Қызылорда педагогикалық институт пен Біріккен Украина университетінің мәжіліс залында 1942 жылғы әскери заемның берілуіне арналған үлкен митинг өтті. Ғалымдар мен студенттер өз сөзінде еліміздің қорғаныс қуатын одан әрі нығайта түсетін несиенің берілуін жылы қабылдады. Митингтен кейін қызу жазылу басталды. Профессор Синельников 2000 сомға, Селиханұлы 1500 рубльге жазылды, тәрбие бөлімінің басшысы Цой 1200 рубльге жазылды. Екі оқу орны да жазылуды қысқа мерзімде аяқтады». 1942 жылы желтоқсанда Қызылордаға эвакуацияланған украин театрының залында университет пен педагогикалық институттың профессорлары мен студенттерінің, облыста тұратын украин халқының басқа да өкілдерінің қатысуымен антифашистік митинг өтті. Оған Қызылорда облыстық партия комитетінің хатшысы Т.Төлебаев, Украина оқу-ағарту партия комитеті хатшысының орынбасары Н.В. Лобер қатысты. Ашылу салтанатында Украина Біріккен университетінің ректоры, профессор Алексей Никитич Руско қатты дауыстап былай деді: «Біз сізді тыңдаймыз, Украина Ана! «Біз сізді тыңдаймыз, мақтан тұтатын Киев және Харьков!» («Ленин жолы», 15.10.1942 ж.).
 Қызылорда педагогикалық институтында украин ғалымдарының ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысуына қажетті жағдай жасалған. Соғыс жылдарында Украина университетінің жетекші профессорлары мен доценттері Д.К.Камик, Н.А.Перичный, Н.С.Шлепаков, И.Н. Мислов, А.И. Соколовский, М.В. Клоков, В.С.Хотинский, В.С.Волгонецкий және т.б. 1943 жыл Ұлы Отан соғысы жылдарында түбегейлі бетбұрыс болған ауыр сынақтар жылы болды. Студенттер «жақсы» және «өте жақсы» оқып қана қоймай, егін жинауда колхоздарға көмектесті, ежелгі Сырдария қалаларына ғылыми экспедиция ұйымдастырды. Сырдарияның ескі арнасының бойында бірқатар қорған қазып, егістікті барлау жұмысын жүргізді. Экспедиция материалдары профессор Семенов-Зусерге «Ежелгі Қазақстан тарихын» жазуға мүмкіндік берді. Украинаның жоғары оқу орындарының ғалымдары өңіріміздің шикізатын зерттеуге көмек көрсетті. Сонымен, доценттер А.Т.Давыдов пен М.Н.Глузман жергілікті шикізаттан глюкоза, алюминий кварцы, бертоллет тұзы және басқа да химиялық өнімдерді алу әдістерін жасады. Біріккен Украина университетінің студенттері мен оқытушылары күн сайын Қызылорда стансасында жараланған жауынгерлермен пойыздарды қарсы алып, тыл госпитальдарына орналастырды. Сауықтырудан кейін көбі университетке түсті. Студенттердің арасында әскери киім киген сары ленталы ұл-қыздар көп болды. Олар жараланып оқуға оралған майдангерлер болатын. Қызылордада болған жылдары Қырым медицина институтының, Мәскеу ауылшаруашылық институтының, Артем атындағы Украина театры озық мәдениетті мамандар дайындауды жалғастырды. 1943 жылдың аяғында Киев азат етілді. 1943 жылы 1 желтоқсанда партияның Киев облыстық комитеті Киев мемлекеттік университетін қайта ашу туралы шешім қабылдады. Т.Г.Шевченко соғыс жылдары Қазақстанға эвакуацияланды. Украина біріккен университетінің Қазақстандағы соңғы күндері жақындады. Жолға кетер алдында Біріккен Украина университетінің 25 профессоры, оқытушысы, қызметкерлері мен студенттеріне Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамоталары салтанатты түрде табыс етілді. Пойыз Украина университетінің қызметкерлерін вокзал арқылы Киев пен Харьковке алып бара жатты. Бір кездері Т.Г.Шевченко Арал теңізін, жергілікті жердің пейзаждары мен портреттерін салған. Ал жұрт Т.Г.Шевченконы соғыс жылдарында қауіпсіз жерде – қазақ топырағында жерлестерін қорғап, қазір Украинаға шығарып салуда деп ойлады. Бүгінде Қорқыт ата атындағы Қызылорда университеті мен Т.Г.Шевченко атындағы Киев университеті ғылыми-педагогикалық кадрларды даярлауда тығыз ынтымақтастықты жалғастыруда, бірлескен ғылыми-зерттеу жұмыстарын жүргізуде. [3]
Қызылордалықтар украиналық студенттер мен ғалымдарды құшақ жая қарсы алды. Педагогикалық институт біріккен Украина университетінің қызметкерлеріне бір оқу корпусын берді. Онда 960 студент білім алып, 86 оқытушы жұмыс істеді, оның ішінде 66 профессор, ғылым докторы мен кандидаттары, доценттер болды. Олардың қатарында Украина КСР Ғылым академиясының корреспондент-мүшелері, профессорлар И.Н.Буланкин, К.Д.Синельников, В.П.Барабашев, ғылымға еңбек сіңірген қайраткер А.В.Нагорный, т.б. болды. Олар кітапхананы, институттың кабинеттері мен зертханаларын пайдаланды. Украина университеті өз базасының жоқтығына қарамастан, Қызылорда педагогикалық институтының көмегімен қалыпты оқу үрдісін жолға қойып, ғылыми-зерттеу жұмыстарын жалғастырды. Оның ғалымдарын Украина тарихы мәселелерімен қатар Қазақстан тарихы, өлкенің флорасы мен фаунасын зерттеу де қызықтырды. Мысалы, университеттің жалпы тарих кафедрасының меңгерушісі, профессор С.А.Семенов-Зусер «Қазақстан тарихы көне дәуірден араб жаулауына дейін» монографиясын жазды. Ғылыми ынтымақтастықтың нәтижесінде 1945 жылы Қазақ КСР-нің 25 жылдығына арналған Қызылорда педагогикалық институтының ғылыми жазбалары жарық көрді. Бұл жинаққа украиндық профессорлардың қазіргі ғылымның ең өзекті мәселелеріне арналған еңбектері де енген. [4]
Қарастырылып отырған кезеңде Қазақстан қалаларына бұрынғы КСРО-ның еуропалық территориясынан жоғары оқу орындары эвакуацияланды. Аймақтық қазақстандық қалалардың көпшілігі халқының саны бойынша Еуропалық бөліктің ірі қалаларынан төмен болғанын атап өткен жөн. Соғыс жағдайында бірнеше жоғары оқу орындары қазақтың бір қаласына жиі көшіп тұратын. Сонымен, Қазақстан Республикасы Орталық мемлекеттік басқармасының қорларында осы мәселеге қатысты қызықты құжаттар бар. Мысалы, 1942 жылы Қызылорда қаласына Мәскеу, Киев, Харьков, Қырымнан эвакуацияланған жоғары оқу орындары орналастырылды.
Бүліншілікке жол бермеу және орналастыру процесін күшейту үшін тиісті қозғалыс сәті республикалық органдардың бақылауында болды. Мәселен, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінің 1942 жылғы 12 қаңтардағы №24 қаулысына сәйкес «Киев және Харьков біріктірілген мемлекеттік университеттерін тауда орналастыру туралы. Қызылорда» ММ Киев және Харьков Біріккен мемлекеттік университеттерін Қызылорда педагогикалық институтының жатақханасының құрылысы аяқталмаған үш қабатты ғимаратында орналастыру туралы шешім қабылдады. Тиісті шешім эвакуацияланған біріккен университет үшін дамыған коммуналдық инфрақұрылымы бар үлкен ғимараттардың болмауына байланысты қабылданғаны анық. Тиісті университет оқу және ғылыми жұмыстарды шектеулі мерзімде бастауы керек еді. 
Бұл ретте Қазақ КСР Халық Ағарту Комиссариатына жоғары оқу орындарының жұмысын қалпына келтіру бойынша шаралар кешенін әзірлеу тапсырылды. Тиісті құжатқа Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесінің төрағасы Н.Оңдасынов қол қойды. Н.Күзембаев, Қазақ КСР Халық Комиссарлар Кеңесі істерінің меңгерушісі» [5].
Қызылордаға Харьков университетінен басқа А.М.Горький, В.И.Вавилов атындағы Мәскеу ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру институты көшірілген еді. Бұл университеттер жергілікті педагогикалық институт пен ауылшаруашылық техникумының негізінде жұмыс істеді. Университеттердегі оқу процесі 1941 жылдың желтоқсанында басталды. Материалдық-техникалық базасы жеткіліксіз жарақтандырылған эвакуацияланған (3-4 ай) жоғары оқу орындары өте қысқа мерзімде оқу процесін бастады. Қалыптасқан жағдайға сәйкес Қызылорда атқару комитеті шешім қабылдап, оған сәйкес жергілікті ұйымдар мен жоғары оқу орындарының басшылары эвакуацияланған жоғары оқу орындарын қысқа мерзімде қалыпты жағдаймен қамтамасыз етуге міндеттелді. Бұл шешім соғыс кезінде ақталды және сайып келгенде, агроөнеркәсіп кешеніндегі ғылыми ресурстарды оңтайлы пайдалану және Қызылорда облысы аумағындағы әлеуметтік-мәдени қайта құрулар үшін маңызды болды [5].
Сондай-ақ, Қызылорда облысының ауыл шаруашылығына, өнеркәсібіне, әлеуметтік-мәдени құрылысына ғылыми күштерді барынша пайдалану, нақты шараларды қолдану үшін жергілікті ұйымдар мен жоғары оқу орындарының басшылары эвакуацияланған жоғары оқу орындарын мүмкіндігінше тезірек қалыпты жұмыс жағдайларымен қамтамасыз ету туралы шешім қабылданды. [5].
Қырым медициналық институты. И.В. Сталин, Қызылорда қалалық еңбекшілер депутаттары Кеңесі атқару комитетінің (1943 жылғы 23 қыркүйектегі № 23) шешімімен студенттер жатақханасы үшін үй-жайлар бөлінді. «1. Студенттер жатақханасы үшін Қырым медициналық институтына тапсырыңыз. ...мектеп ғимараты бес бөлмеден тұрады. Сталин (Ленин көш.). ГорОНО міндетін атқарушы Грищенко жолдас. 29 қыркүйектен кешіктірмей жоғарыда көрсетілген үй-жайларды актісі бойынша берсін. 2. Аяқ киім фабрикасының директоры Сафронов жолдас. 29/IX-43-тен кешіктірмей Қырым медицина институтының студенттерін жатақхананың үш бөлмесімен уақытша қамтамасыз етсін. Бекмұханова 29/IX кешіктірмей Қырым медицина институтының 100 студентін фельдшерлік мектеп аумағына орналастырсын. 4. Бас. Қалалық тұрғын үй бөлімі I/Х-1943-тен кешіктірмей 200 адамды қаланың түкпір-түкпіріне орналастырсын. 
Келесі құжат (1943 ж. 30 желтоқсан) – «Біріккен Украина мемлекеттік унив­ерситетінің ғалымдары мен студенттерін грамоталармен марапаттау туралы» атап өтуге болады. Бұл оқу орнының екі жыл ішінде Қызылордадағы эвакуация жағдайында жеткен жетістіктері атап өтілді: «...елге Қызыл Армия, өнеркәсіп және халық ағарту үшін жоғары білікті мамандардың екі дипломын берді» [5]. Университет ғалымдары әртүрлі тақырыптар бойынша 600-ден астам баяндама мен дәріс дайындап оқыды (ең белсенді оқытушылар профессор Шлепаков, доценттер Первомайский, Ношик, Бойко, Епштейн, Ленгавка) [5].
Университеттің профессорлары мен доценттерінің еңбегі атап өтілді, олардың ішінде – еңбек сіңірген ғылым қайраткері, профессор Нагорный, Украинаның ең қарт ғалымы, өзінің кеңестік физиологтар мектебін құрған, биология ғылымдарының докторы профессор Уманский қолданбалы ғылыми жұмыстар атқарды. Малдың тұқымын жақсартуда үлкен маңызы бар зоология ғылымының профессоры Семёнов-Зусер еңбек сіңірді [5]. Жалпы, университет ғалымдары соғыс уақытындағы өзекті мәселелер бойынша 60-тан астам ғылыми жұмыстарды аяқтаған. Ең көрнекті 29 ғалым мен студенттерге Қызылорда облыстық Кеңесі Атқару комитетінің Құрмет грамоталары табыс етілді [5].
Университеттің үш жылдық жұмы­сының қорытындысы бойынша және оны қайта эвакуациялауға байланысты Қызылорда облыстық Кеңесі атқару комитетінің Еңбекшілер депутаттары қаулысы (8 сәуірдегі No 254/143) қабылданды, 1944) – «Біріккен Украина мемлекеттік университетінің ғалымдары, студенттері мен қызметкерлеріне Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамоталары мен бағалы сыйлықтарын тапсыру туралы. Атап айтқанда, «Университетте есімдері бүкіл әлемге танымал үш ғылым қайраткері (профессорлар Барабашев Н.П., Нагорный А.В., Астряб А.А.) жұмыс істейді» [5]. Сонымен, профессор Н.П.Барабашевтың астрономия саласында кеңестік және шетелдік баспасөзде 105 ғылыми мақаласы жарияланды. «Ол әлемде жалғыз деп саналатын бірнеше астрономиялық аспаптардың жобасын жасап, құрастырды» [5]. Университет ғалымдары 1000-ға жуық баяндамалар мен дәрістер дайындап, оқыды. Университеттің 25 ғалымы, студенттері мен қызметкерлері марапатқа ұсынылды [5].
Жалпы, Екінші дүниежүзілік соғыс жылдарында Қазақстанға эвакуацияланған ғылым және оқу орындары мен ғылыми зиялы қауым өздерінің білімдерімен, ғылыми ізденістерімен, тынымсыз еңбекпен қуатталған, көшірілген өнеркәсіп орындарымен бірге Ұлы Жеңіске орасан зор үлес қосты, республиканың халық шаруашылығының негізгі салаларының көтерілуіне орасан зор әсер етті.
1941 жылғы 4 қарашада Мәскеу ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру институтын Қызылорда қаласында ауыл шаруашылығы техника базасына 300 студенті бар 2 ауысымды сабаққа ауыстырды. Сондай-ақ студенттерге жатақхана және профессор-оқытушылар құрамына пәтер ұсынылды. 
Еліміздегі ең көне екі жоғары оқу орнының (Харьков және Киев) құрамында Біріккен Украина ПОҚ университетінің ғылыми қызметкерлері мен студенттері ұжымының екі жылдық жемісті жұмысын қорытындылай келе, облыстық Кеңестің атқару комитеті мақтанышпен атап өтеді.
Университетте ғылымның еңбек сіңірген қайраткері профессор Нагорный, Украинаның ең көне ғалымы, өзінің кеңестік физиологтар мектебін құрған, талантты ғалымдар-доценттерді және профессорлар мен докторларды тәрбиелеген.
Профессорлар мен доценттер өзекті тақырыптар бойынша 69 ғылыми-зерттеу жұмыстарын орындады. Биология ғылымдарының докторы, профессор Уманский, малдың өнімділігін жақсарту үшін маңызы зор қолданбалы зоология бойынша жұмысты орындады, профессор Семенов-Зусер «Ежелгі Қазақстан тарихын» және басқа да ғылыми мақалалар жазды.
Украина мемлекеттік университеті жергілікті педагогикалық институт пен Қырым институтына бірқатар ғылыми қызметкерлердің ғылыми дәрежесін өсіруге көмектесті. Университеттің ғылыми қызметкерлері облысқа жергілікті өнеркәсіпті дамытудың шикізат ресурстарын зерттеу ісінде көмек көрсетті: доцент Давыдов пен доцент Глузман жергілікті шикізаттан глюкоза, алюминий кварцтары, бертолет тұзы және басқа да химиялық өндіріс өнімдерін алу әдістерін әзірледі.
Университет ұжымы 10,000 текше метрге дейін топырақты алып, Қызылорда суару каналын салу жөніндегі тапсырманы абыроймен орындады.
Университеттің ғылыми қызметкерлері екі жыл ішінде қала мен ауданда, облыста түрлі тақырыптарда маркстік-лениндік теория, халықаралық жағдайға байланысты 600-ден астам баяндамалар мен дәрістер оқыды. Бұл жұмысқа марксизм-ленинизм кафедрасының жетекшісі профессор Шлепаков; Саяси экономика кафедрасының жетекшісі доцент Первомайский, сонымен қатар ғылыми қызметкерлер: доцент Кошик, доцент Войно, доцент Эпштейн, доцент Легавка және басқалар да атсалысты. 
Украина Кеңестік Социалистік Республикасының 26 жылдығына орай облыстық Кеңестің атқару комитеті шешім қабылдады:
Біріккен мемлекеттік университеттің жақсы жетістіктері үшін жоғары білікті кадрларды даярлау, ғылыми-зерттеу жұмыстарын өрістету, облыстың шикізат материалдарын игеруге көмек көрсету бойынша жергілікті өнеркәсіпті дамыту үшін, сондай-ақ Қызылорда қалалық суару каналының құрылысына белсенді қатысқаны және қала мен облыста үгіт-насихат жұмыстарын жүргізуге атсалысқаны үшін ғылыми қызметкерлер мен университет студенттері Қызы­лорда облыстық Атқару Комитетінің Құрмет грамоталарымен марапатталды. (Марапатталғандардың тізімі қоса беріледі.(6,4-5п.п)
Біріккен Украина университетінің ғылыми қызметкерлері мен студенттерінің тізімі (қысқаша сипаттама)
1.Доцент Войко Иван Давыдович – «Украина тарихы» кафедрасының меңгерушісі, БКП(б) мүшелігіне кандидат, Украина тарихы бойынша бірқатар ғылыми еңбектер жазды, жоғары идеялық-теориялық деңгейде дәрістер жүргізеді.
2.Доцент Глузман Моисей Харитонович – меңгеруші. Жалпы химия кафедрасы глюкоза мен бірқатар химиялық өнімдерді өндіру әдістерін әзірледі, «Жеңіс» химартелінің ұйымдастырушысы.
3.Профессор Гершанов Маркович – заң факультетінің деканы. Оған Қызылорда жағдайында заң факультетінің ұйымдастыру тиесілі болды, университеттің қоғамдық өміріне белсенді қатысады, қалада дәрістер, баяндамалар оқыды.
4.Профессор Гуревич-БКП(б) мүшесі, жоғары мектеп қызметкерлері жергілікті комитетінің төрағасы, қала мұғалімдеріне жүйелі түрде әдістемелік көмек көрсетеді, үш қалалық семинар өткізді, тәрбие мәселесі бойынша конференцияларда баяндамалар мен дәрістер оқыды.
5. Доцент Давыдов Александр Тимофеевич – БКП(б) мүшесі, химия факультетінің деканы, бейорганикалық химия кафедрасының меңгерушісі, зертханалық факультеттің жұмысын ұйымдастырушы, алюминий кварцтарын, бертолет тұзын және басқа да химиялық элементтерді жергілікті шикізаттан өндіру әдістерін әзірледі, университет партбюросының мүшесі, канал құрылысында нормаларды асыра орындады.
6.Елисеев Иван Антонович – әскери-дене шынықтыру даярлығы кафедрасының бастығы, БКП(б) мүшесі, университетте жақсы ұйымдастырушы, университеттегі әскери-дене шынықтыру іс-шараларын ұйымдастырушы, канал құрылысындағы нормаларды асыра орындады, университет портбюросының мүшесі.
7.Доцент Ищук Арсений Алексеевич – оқу бөлімінің бастығы, украин әдебиеті тарихы кафедрасының доценті, Қызылорда қаласында диссертация дайындап, қорғады. Канал құрылысындағы нормаларды асыра орындады, қабырға газеті редакторының орынбасары.
8.Катрич Василий Михайлович – студент, комсомол комитеті хатшысының орынбасары, Отан соғысына қатысушы, офицер, жақсы ұйымдастырушы және оқу үздігі, заң факультетінің студенті.
9.Клевека Александра Михайловна – БКП(б) мүшесі, комсомол хатшысы, жақсы ұйымдастырушы, оқу үздігі, канал құрылысында өндіріс нормаларын асыра орындады, университеттегі көркемдік қызметті ұйымдастырушы.
10. Доцент Кошик Александр Кузьмич – «КСР тарихы» кафедрасының доценті, БКП(б) мүшесі, КСРО тарихы бойынша бірқатар ғылыми-зерттеу жұмыстарын орындады, жоғары идеялық-теориялық деңгейде дәріс оқиды, Қазақстанның БКП(б) кәсіподақ тобымен Қызылорда станциясының теміржол торабын жүргізді. Облыс және қала бойынша дәрістер мен баяндамалар жасады, партбюро мүшесі, қабырға газетінің редакторы, Отан соғысының мүгедегі.
11.Доцент Легавка Макар Павлович – филология факультетінің деканы, орыс әдебиеті тарихы кафедрасының меңгерушісі, кандидаттық диссертациясын қорғауға дайындады. Госпитальда және қала кәсіпорындарында танымал дәріскер.
12.Доцент Милнер Абрам Соломонович – «эксперименттік физика» кафедрасының меңгерушісі. Жоғары білікті оқытушы, физика саласында бірқатар ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысты, университет учаскесінің каналын салу жөніндегі штаб бастығын дайындады.
13.Доцент Мигаль Павел Константинович – Физикалық химия кафедрасының меңгерушісі. БКП(б) мүшесі, химия факультетінің парторгы. Қолданбалы сипаттағы бірқатар ғылыми-зерттеу тақырыптарын шығарды, арнайы химия саласында жұмыс істейді, арна (канал) құрылысында нормаларды асыра орындады.
14.Ғылымға еңбек сіңірген қайраткер, профессор Нагорный Александр Васильевич – жануарлар физиологиясы кафедрасының меңгерушісі, физиология саласында жарияланған ірі жұмыстардың авторы, биологтардың ғылыми мектебін құрушы, оның ішінде ірі мамандар: ғылым докторлары және ғылым академиясының корреспондент мүшелері шықты.
15. Доцент Парицкий Натап Абрамович – марксизм-ленинизм кафедрасының доценті, БКП(б) мүшесі, заң факультетінің парторгы, жоғары идеялық - технологиялық деңгейде дәріс оқитын жоғары білікті оқытушы, қалалық партия комитетінің лекторы. Сталиннің НКВД және қалалық комитеттегі «Ұлы Отан соғысы» кітабын оқу бойынша семинарды жоғары типтегі семинармен басқарады, танымал лектор және насихатшы.
16.Доцент Первомайский Иван Никитич – партия ұйымының хатшысы, Саяси экономика кафедрасының меңгерушісі, облыстық партия комитетінің штаттан тыс лекторы, облыс аудандарында және қала бойынша дәрістер мен баяндамалар жасайды, Қызылорда облысы бойынша КП(б) ОК топтары кәсіподақ мүшесі болып жұмыс істеді. 
17.Розенталь Федор Абрамович – кәсіподақ комитетінің төрағасы, БКП(б) мүшесі, үздік студент, Отан соғысының қатысушысы, гвардия офицері, жақсы ұйымдастырушы, қалалық партия комитетінің насихаттаушысы.
18.Пятигорский Лазар Моисеевич – теориялық физика кафедрасының аға оқытушысы, ауруханада, қала кәсіпорындарында дәрістер мен баяндамалар жасайды, канал құрылысының техникалық жетекшісі болып жұмыс істеді.
19.Доцент Розенберг Александр Григорьевич – «Батыс Еуропа әдебиеті» кафедрасының меңгерушісі, БКП(б) мүшелігіне кандидат, филология ғылымдарының докторы, жоғары білікті оқытушы, танымал дәріскер және әдеби тақырыптарда баяндамашы.
20.Сурков Алексей Никитич – университет ректоры, БКП(б) мүшесі, Қызылорда қаласындағы университеттің жұмысын қалпына келтіру бойынша үлкен ұйымдастырушылық және шаруашылық жұмыстар жүргізді, партбюро мүшесі.
21.Профессор Семенов-Зусер Семен Анатольевич – жалпыға бірдей тарих кафедрасының меңгерушісі, ежелгі Қазақстан тарихын жазған, бірқатар жұмыстардың авторы.
22.Сазанов Александр Васильевич – университет ректоры, БКП (б) мүшесі, оқу және ғылыми-зерттеу жұмыстарын ұйымдастыру бойынша үлкен ұйымдастырушылық әдістемелік жұмыс жүргізді, Ақтөбе облысы бойынша КП(б) КОК кәсіби тобының жетекшісі, партбюро мүшесі.
23.Профессор Уманский Эммануил Ефимович – зоология кафедрасының меңгерушісі, ВКП(б) мүшесі, биология факультетінің парторгы, мал шаруашылығы бойынша қолданбалы зоология саласында үлкен маңызы бар жұмыс атқарды.
24.Профессор Хотинский Евгений Семенович – Органикалық химия кафедрасының меңгерушісі, жоғары мектепке арналған оқулықтардың авторы, Қызылорда қаласында химия бойынша екі оқулық жазды, университет пен қаланың қоғамдық өміріне белсенді қатысады, қала мұғалімдеріне әдістемелік көмек көрсетеді.
25.Профессор Шлепаков Николай Степанович – марксизм-ленинизм кафедрасының меңгерушісі, БКП(б) мүшесі, қалалық партия комитетінің лекторы, партбюро хатшысының орынбасары, облыстың қалалары мен аудандарында дәрістер оқиды, канал құрылысында нормаларды асыра орындады.
26.Доцент Шаховский Семен Михайлович – украин әдебиеті тарихы кафедрасының меңгерушісі, БКП(б) мүшелігіне кандидат, талантты жас ғалым.
27.Шолан Федор Яковлевич –Үздік студент, Сталиндік стипендиат, БКП (б) мүшесі, канал құрылысында норманы асыра орындады.
28.Доцент Эгштейн Михаил Ефимович Али – орыс әдебиеті кафедрасының доценті, БКП (б) мүшесі, филология факультетінің парторгы, жоғары білікті оқытушы, Қызылорда қаласында филология ғылымдарының кандидаты атағына диссертация дайындады және қорғады, жақсы ұйымдастырушы, танымал баяндамашы, ауруханада және қалалық ұйымдарда дәріскер.
29. Доцент Андреев Иван Федорович – Омыртқалылар зоологиясы кафедрасының доценті, БКП (б) мүшесі, Омыртқалылар зоологиясы саласында бірқатар жұмыстар шығарды, портбюро мүшесі, канал құрылысында норманы асыра орындады, университеттің қосалқы шаруашылығында жұмыстарды ұйымдастырушы. 
Қорытындылай келе, Екінші дүни­ежүзілік соғыс жылдарында Қазақ­станға эвакуацияланған ғылыми және оқу мекемелері мен ғылыми зиялы қауым өздерінің білімдерімен, ғылыми із­деністерімен, қажымас еңбекпен ны­ғайтылған, эвакуацияланған өнеркәсіптік кәсіпорындармен қатар Ұлы Жеңіске зор үлес қосты және республиканың халық шаруашылығының негізгі салаларының өрлеуіне зор әсер етті.
Қиын кезеңдерге қарамастан, облыста білім беру мекемелері белсенді жұмыс істеді. 1941 жылы Қызылордада Украин Біріккен университетінің, Мәскеу ауыл шаруашылығын механикаландыру және электрлендіру институтының, Қырым медициналық институтының, Қазалы-Черкас ауыл шаруашылығы инс­титутының, Арал қаласына – әскери ветеринарлық Академияның профессорлық-оқытушылық құрамы эва­куацияланды. Сонымен қатар, барлық оқытушылар, студенттерді оқытудан басқа, ғылыми-зерттеу жұмыстарымен айналысуды тоқтатқан жоқ. Қызылорда облысында үш жылға жуық еңбек еткен Біріккен университетінің ғалымдары ғылымның, халық шаруашылығының дамуына және қорғаныс саласына баға жетпес үлес қосты [7].
Неміс әскерлері шегінгеннен кейін эвакуацияланған жоғары оқу орындары бұрынғы орындарына оралды. Облыстық халық депутаттары комитетінің 1944 жылғы 8 сәуірдегі № 254/43 қаулысымен украин Біріккен университетінің ғалымдары жоғары білікті мамандарды даярлауға қосқан үлесі үшін Қазақ КСР Жоғарғы Кеңесінің Құрмет грамоталарымен және ақшалай сыйлықтарымен марапатталды. Харьков университетінің Қырым медициналық институтының оқытушылары мен студенттерінің алғыс хатында: «Біз қызылордалықтардың мейірімділігі мен қонақжайлылығын ешқашан ұмытпаймыз» делінген [7].
Әрине, эвакуация қатал сынақтармен қатар жүрді. Жойылу қаупінен немесе фашистік құлдықтан құтқарылған миллиондаған кеңес азаматтары аман қалды, соғыс уақытындағы барлық ауыртпалықтарды өз мойнына алды. Мұрағаттық деректерге сүйене отырып, біз сол оқиғаларға ойша куә болдық. Ұлы Отан соғысы жылдарында Сыр елі он мыңдаған эвакуацияланғандарды жылы қабақпен қарсы алды. Қызылорда облысы сол қатыгез соғыс жылдарында жеңіске лайықты үлес қосты [7].

Өтеубай ҚОЖАҚҰЛЫ, 
тарих ғылымдарының докторы, профессор
 

Пайдаланылған әдебиеттер:
1.http://www.library.fa.ru/page.asp?id=163. Наш вуз в годы Великой Отечественной войны. (1941-1945).
2.Абсеметов Марат Оралбаевич Деятельность эвакуированных ученых в Казахской ССР в 1941-1945 гг. 3.Кызылординские вести. «Украинские вузы на казахской земле». 7 мамыр, 2011 жыл
https://kv.ucoz.kz/news/ukrainskie_vuzy_na_kazakhskoj_zemle/2011-05-07-7406
4.Кызылординские вести. «Неразрывная связь поколений». 7қазан, 2021 жыл
5.Әбсеметов М.О.Эвакуация кезеңіндегі Қазақстандағы КСРО Ғылыми мекемелері және жоғары оқу орындары //Ғылым мен білімнің қазіргі мәселелері. - 2014. - No 6.;
6.ҚОММ 283-Қор 1-тізбе . 298-іс
7.Ержан Абдрахманов. «Ударная помощь тыла». Казахстанская правда, 13 мая, 2016 г . https://kazpravda.kz/n/udarnaya-pomoshch-tyla/