Мақала
02 Мамыр, 2025

ДАНАДАН ҚАЛҒАН ЖАРҚЫН ІЗ

Академик Қаныш Сәтбаевтың КСРО ғылым академиясы туралы көзқарасы мен ойлары

Тақырыптың өзектілігі. КСРО Ғылым академиясының жалпыодақтық және республикалық деңгейде ғылыми саланы дамытуға қосқан үлесін жан-жақты талдау қажеттілігі туындайды. Мақалада оның қалыптасу кезеңдері, Қазақстанның ғылыми прогресіне ықпалы, сондай-ақ Ресейдегі алғашқы онжылдықтардағы зерттеу қызметінің ерекшеліктері мен қиындықтары қарастырылады.
Тарихи прогресс пен технологиялық жетістіктер аясында ғылым мен ғылыми ұйымдардың мемлекеттің стратегиялық дамуына әсер ету заңдылықтарын анықтау маңызды. КСРО Ғылым академиясының тәжірибесін талдау ғылыми саясатты қалыптастыру тетіктерін тереңірек түсінуге, сондай-ақ бұл тәжірибені қазіргі жағдайда қолдану мүмкіндіктерін бағалауға болады.
Тақырыптың маңыздылығы. Академия тек ғылыми қызметті үйлестірумен шектелмей, зерттеу мектептерін қалыптастыруға, кадр даярлауға және білімді дамытуға ықпал еткен жетекші ғылыми институт ретінде маңызды рөл атқарды. Оның академиялық ортасының жетістіктері Қазақстандағы ғылымның дамуына елеулі әсер етіп, республиканың мәдени және экономикалық әлеуетін нығайтуға ықпал етті.
Қазіргі жағдайда ғылыми әлеуетті тиімді пайдалану үшін осындай ғылыми мекемелердің тарихи тәжірибесін ескеру аса маңызды. Бұл зерттеу Академияның одақтағы білім мен ғылымды дамытуға қосқан үлесін тереңірек түсінуге бағытталған, сондай-ақ оны қазіргі заманғы үрдістермен салыстыруға мүмкіндік береді.
Ғылымның технологиялық және әлеуметтік-экономикалық прогрестегі басты рөлін ескере отырып, тарихи мысалдарды талдау оның мемлекеттік даму процестеріне ықпал ету тетіктерін жақсырақ түсінуге жол ашады. Мақалада КСРО Ғылым академиясының қалыптасуы мен даму кезеңдері жан-жақты қарастырылып, оның тек РСФСР-да ғана емес, Қазақстанды қоса алғанда, одақтас республикалардың ғылыми ілгерілеуіне ықпал еткен жетекші ғылыми ой орталығы ретіндегі маңызы атап көрсетіледі.
Бұл кезеңдерді зерттеу ғылыми институттардың қазіргі әлемдегі рөлін тереңірек бағалауға және ғылым мен технологияны одан әрі дамыту үшін тарихи тәжірибені пайдалануға мүмкіндік береді. Ғылым мен білімді дамыту тұрғысынан КСРО Ғылым академиясының тарихи маңызы даусыз. Құрылған сәтінен бастап ол жаңа технологиялардың жасалуына және әртүрлі салалардың дамуына ықпал еткен жетекші ғылыми зерттеу орталығына айналды. Оның Қазақстан үшін маңызы ғылыми мекемелердің қалыптасуымен ғана шектелмей, республиканың дамуына айтарлықтай үлес қосқан жоғары білікті мамандарды даярлауда да көрініс тапты.
Академияның Қазақстанға әсеріне ерекше мән беріледі, өйткені оның Қазақ филиалы республикадағы зерттеу қызметінің дамуына айтарлықтай ықпал еткен жетекші ғылыми орталыққа айналды. ҒА-ның қосқан үлесін талдау арқылы мақала өткеннің ғылыми жетістіктерінің ұлттық және әлемдік ғылыми мәдениеттің қалыптасуындағы маңызын тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Тақырыптың мақсаты. КСРО Ғылым академиясының қалыптасу және даму процестерін талдау барысында оның Қазақстанның ғылыми қоғамдастыққа тигізген ықпалына ерекше назар аударылады. Академияның ғылыми инфрақұрылымды дамытудағы рөлі, зерттеу мектептерін қалыптастыруы, кадрлар даярлауға қосқан үлесі және республиканың ғылыми әлеуетін арттырудағы маңызы жан-жақты қарастырылады.
Тақырыптың міндеттері. КСРО Ғылым академиясының қалыптасу және институционалдық даму кезеңдерін зерттеу оның қызметінің негізгі кезеңдерін анықтауға мүмкіндік береді. Сондай-ақ, Академияның бастапқы кезеңінде неміс ғалымдарының жұмыс істеу үлесі мен олардың ғылыми зерттеулерге әсерін қарастыру маңызды.
Зерттеу барысында КСРО Ғылым академиясының Қазақстандағы, әсіресе соғыс жылдарындағы ғылымның дамуына ықпалы бағаланады. Қазақстандағы ғылыми кадрларды даярлау және Академияның Қазақ филиалының қалыптасуы мен дамуы талданады.
Сонымен қатар, Ғылым академиясын құрудың тарихи алғышарттары, оның Қазақстанның ғылыми әлеуетін нығайтудағы рөлі және ғылыми жетістіктердің елдің жалпы прогресі жан-жақты қарастырылады. Бұл зерттеу КСРО Ғылым академиясының қалыптасу процестері мен қызметін кешенді түрде талдауға, әсіресе оның Қазақстан ғылымын дамытуға қосқан үлесіне ерекше назар аударуға бағытталған.
Тақырыптың жаңалығы. КСРО Ғылым академиясы тарихының аспектілеріне, әсіресе оның Қазақстанның ғылыми дамуына ықпалына ерекше назар аударады. Жұмыс ҒА қалыптасуының күрделі кезеңдерін, соның ішінде оның басшылығында неміс мамандарының басым болуы жағдайында отандық ғалымдарды тарту барысында туындаған қиындықтарды қарастырады. Сонымен қатар, зерттеу шағын ғылыми орталықтан республиканың ғылыми прогресінде негізгі рөл атқаратын жетекші институтқа айналған Қазақ филиалының даму процесін ашады. Академияның кадрлық әлеуетті қалыптастыруға, жас зерттеушілерді тарту үшін жағдай жасауға және өңірлік ғылыми мектептерді дамытуға қосқан үлесіне ерекше көңіл бөлінеді.
Қаныш Имантайұлы Сәтбаевтың мақаласында Академия қызметінің алғашқы кезеңдері, Қазақстанға түрлі өңірлерінен келген ғалымдардың өзара байланысы, сондай-ақ ғылыми жетістіктердің одақтың зияткерлік және мәдени әлеуетін нығайтуға әсеріне қатысты тарихи фактілер талданады. Бұл талдау ҒА-ның табысты жұмыс істеуіне әсер еткен процестерді және оның Қазақстандағы ғылымның дамуына қосқан үлесін тереңірек түсінуге мүмкіндік береді.
Кіріспе. 1945 жылы Кеңес одағы елдің ғылым мен мәдениетін дамытуда шешуші рөл атқарған аса маңызды ғылыми ұйым – КСРО Ғылым академиясының құрылғанына 220 жыл толуын атап өтті. Бұл оқиға бірқатар басылымдарда көрініс тапты, олардың ішінде КСРО Ғылым академиясының корреспондент мүшесі және Қазақ КСР-інің еңбек сіңірген ғылым қайраткері Қ.И.Сәтбаевтың «Академии Наук СССР – 220 лет» атты мақаласы ерекше назар аударуға тұрарлық. КСРО ҒА Қазақ филиалының №3 (6) «Хабаршысында» (1945 жылғы мамыр-маусым) жарияланған мақаласы Ғылым академиясының іргелі зерттеулердің жетекші орталығы ретіндегі маңыздылығын көрсетеді.
К.И.Сәтбаев өз мақаласында «Тарихи тұрғыдан алғанда, мұндай мекемелерді құру идеясы білімді жан-жақты дамытуға бағытталған Платон академиясынан бастау алады. Осы дәстүрді негізге ала отырып, КСРО Ғылым академиясы ғылыми пәндердің өзара байланысуын қамтамасыз етіп, қоғамның дамуына зор әсер еткен әрі отандық ғылыми ойдың тірегіне айналған» деген. КСРО ҒА отандық ғылым мен мәдениет тарихында ерекше орын алады. Ол ғылыми институттарды дамыту, ғылыми кадрларды зерттеу және даярлауды ұйымдастыруда маңызды рөл атқарды. Академияның қызметінің негізгі аспектілерінің бірі – Қазақстанды қоса алғанда, одақтас республикалардың ғылыми прогресіне ықпал етуі болды. Ғылым академиясының құрылуы – ондаған жылға ғылыми ізденіс бағыттарын алдын ала айқындаған маңызды кезең болды. Бұл зерттеу ерекше маңызға ие, өйткені ол Академияның тек Ресейдің ғана емес, барлық одақтас республикалардың ғылыми-техникалық прогресіне қосқан шешуші үлесін айқындауға мүмкіндік береді. ҒА-ның қалыптасу кезеңдері, оның ғылыми инфрақұрылымды дамытудағы рөлі және республикаларда, атап айтқанда, Қазақстанда зерттеу әлеуетін қалыптастыру процесі ерекше назарда болады.
КСРО ҒА құрудың негізгі кезеңдері. Ресейде Ғылым академиясы І Петрдің жарлығымен 1724 жылы құрылды. Бұл оқиға елдегі ғылымның дамуы жолындағы маңызды қадам болып, оның ғылыми базасын қалыптастыруға негіз қалады. І Петр ғылымға ерекше қызығушылық танытып, елдің өркендеуі үшін оның маңызын терең түсінді. Инфрақұрылым мен білікті кадрлардың жетіспеушілігіне қарамастан, ол ғылыми білім мен зерттеулерді дамытуға күш салды. Академияны құру туралы жарлық бекітіліп, оның әрі қарайғы ғылыми дамуы үшін берік негіз қаланды. Алғашқы қатарында Леонард Эйлер, Николай және Даниил Бернулли, Жозеф-Никола Делиль сынды көрнекті ғалымдар болды, бұл оның беделін айтарлықтай арттырды. Сонымен қатар, Петр Академия жанынан ғылыми кадрларды даярлау мақсатында гимназия мен университет ұйымдастырды. 1724 жылғы 28 қаңтардағы жарлықта Академияның міндеттері нақты көрсетіліп, оның қызметіне 25 000 рубль бөлінді – бұл сол кезең үшін айтарлықтай ірі сома болатын. Петр Академияға жеке кітапхана мен музей беріп, ғылыми зерттеулердің негізін қалады. Алайда, ол 1725 жылы Академияның ресми ашылуын көре алмады. Академия Орталық Ресей, Сібір және Қиыр Шығысты зерттеу мақсатында ауқымды экспедициялар ұйымдастырып, аса құнды ғылыми материалдар жинақтады. П.С.Паллас, Н.М.Пржевальский, В.Л.Комаров, П.К.Козлов және басқа да ғалымдардың зерттеулері бүкіл әлемдік ғылымға баға жетпес үлес қосты [1, ҚР ОМА. 2057 қ. 1 т. 494 іс. 19 п.].
XIX ғасырдың бірінші жартысы: ұлттық кадр проблемалары және неміс ғалымдарының Академия жұмысына әсері. Ресейдегі Академия басынан бастап неміс ғалымдарымен өте тығыз байланыс орнатты. Олардың көпшілігі жоғары лауазымдарға ие болды және Академияда басшылық қызметпен айналысты, мысалы, Лейбниц, Густав Шумахер, сондай-ақ басқа да бірқатар ғалымдар бұл Академияға неміс мектебінің ғылыми білімін енгізуге мүмкіндік берді. Алайда, Академия басшылығында неміс ғалымдарының басым болуы отандық ғылыми кадрларды қалыптастыруда қиындық туғызды. Көп жылдар бойы ресейлік ғылыми қоғамдастық үшін маңызды міндет Академияға ресейлік ғалымдарды тарту және олардың ғылыми әлеуетін дамыту болды. Шетелдік ғалымдардың елеулі үлесіне қарамастан, Академия ұзақ уақыт бойы проблемалармен бетпе-бет келді. Ең бастысы – бюрократия мен оның басшылығындағы неміс зерттеушілерінің басым болуына байланысты орыс ғалымдарын тарту қиын болды. Академияда жұмыс істеген алғашқы ғалымдардың арасында шетелдіктер басым еді, бұл оның орыс қоғамынан алшақтығын тудырды. Көрнекті мысал ретінде орыс ғалымдарының ғылыми иерархияда ілгерілеуіне кедергі келтірген шенеунік Шумахер болды [2, ҚР ОМА. 2057 қ. 1 т. 494 іс. 19 п.].
Тек сегіз жылдан кейін ғана Академия құрамында алғашқы орыс корреспондент-мүшесі Ададуров орын алды, ал 30 жыл өткен соң академик атағына ие болған орыс ғалымдарының саны онға жетті. Бұл жағдай Михаил Ломоносов сияқты танымал ресейлік зерттеушілер Академияны мойындату және ықпал ету үшін белсенді түрде күрес жүргізгенге дейін сақталды. Шетелден оралған М.Ломоносов қиындықтарға тап болды, ол тұтқындалып, өз сөзі үшін көпшілік алдында кешірім сұрауға мәжбүр болды. Дегенмен, ол Академияда алғашқы ғылыми зертхана құра алды, бұл ресейлік ғылымның дамуы үшін маңызды қадам болды [3, ҚР ОМА. 2057 қ. 1 т. 494 іс. 20 п.].
XIX ғасырдың бірінші жартысында Ресей Ғылым академиясының дамуы бірнеше маңызды мәселемен бетпе-бет келді, соның ішінде ұлттық кадрлардың жетіспеушілігі және шетелдік, әсіресе неміс ғалымдарының ғылыми қызметке белсенді араласуы.
Ұлттық кадр проблемалары. Бұл кезеңде Ресейде білікті жергілікті ғылыми кадрлардың тапшылығы айқын сезілді. Ғылыми мекемелерде жұмыс істейтін мамандардың басым бөлігі шетелдік ғалымдар болды. Мұның негізгі себептері: Ғылыми білім берудің жаңа дамып келе жатуы; ғылымға қызығушылық танытқан жергілікті мамандардың аз болуы; ғылыми зерттеулер үшін қажетті инфрақұрылым мен қолдаудың шектеулілігі. Осыған байланысты, Академия ғылыми кадрларды даярлау мақсатында арнайы бағдарламалар ұйымдастырды. Дегенмен, ұлттық мамандарды дайындау процесі баяу жүрді және неміс ғалымдарының рөлі Академия қызметінде шешуші мәнге ие болды.
Неміс ғалымдарының ықпалы. Ресей Ғылым академиясында неміс ғалымдарының басым болуы бірнеше себепке байланысты болды: Ресейдің Батыс Еуропамен тығыз байланысы – Германия ғылыми зерттеулерде жетекші орындардың бірін иеленгендіктен, Ресейге жоғары білікті неміс мамандарын шақыру тиімді болды. Озық ғылыми дәстүрлер – неміс ғалымдары физика, математика, химия, биология салаларында елеулі жетістіктерге жетіп, Академиядағы зерттеулердің сапасын арттырды. Білім беру жүйесіне ықпал етуі – неміс ғалымдары тек зерттеулер жүргізіп қана қоймай, сонымен қатар болашақ орыс және ұлттық ғалымдарды тәрбиелеуде маңызды рөл атқарды. Академияда қызмет еткен белгілі неміс ғалымдары қатарында: Леонард Эйлер – математика мен механика саласына үлкен үлес қосты; Иоганн Гмелин – табиғи ғылымдар саласындағы зерттеулерімен белгілі; Петер Симон Паллас – Ресейдің табиғи ресурстарын зерттеген; Александр фон Гумбольдт – Ресейде ғылыми экспедициялар жүргізді. XIX ғасырдың бірінші жартысында Ресей Ғылым академиясы ұлттық кадрларды даярлауда қиындықтарға тап болғанымен, неміс ғалымдарының қатысуы арқасында оның ғылыми әлеуеті айтарлықтай артты. Бұл кезең отандық ғылымның дамуына негіз қалаған дәуір болды, әрі болашақта ұлттық ғылыми кадрлардың қалыптасуына жол ашты.
Кеңес кезеңіндегі ҒА даму кезеңдері, құрылымы мен қызметі. Қазан революциясы мен Кеңес Одағы құрылғаннан кейін Ғылым академиясының құрылымы мен қызметі айтарлықтай өзгерістерге ұшырады. 1918 жылы РСФСР Халық Комиссариаты ғылыми жұмыстың өсуін және оның тиімділігін арттыруды қамтамасыз ететін қаулы қабылдады, бұл Академияның жағдайын және оның мемлекеттегі рөлін нығайтты [4, ҚР ОМА. 2057 қ. 1 т. 494 іс. 20 п.].
1922 жылы кеңес одағының құрылғаннан кейін ғылыми зерттеулер мемлекеттiк саясаттың бiр бөлiгiне айналды, бұл ғылыми прогрестi жеделдеттi. Академия ғылыми институттарды құра отырып, әлемдегі ең ірі ғылыми мекемелердің біріне айналды [5, ҚР ОМА. 2057 қ. 1 т. 494 іс. 21 п.]. Соғыс жылдарында күрделі жағдайларға қарамастан, ғылыми жұмыстар, әсіресе Қазақстанда жалғасты.
1941-1945 соғыс жылдарында КСРО ҒА Қазақстанның ғылыми дамуына ықпалы. КСРО ҒА президенті, академик В.Л. Комаров 1932 жылдың басында «маусымдық» және кездейсоқ экспедициялық зерттеулердің ескі әдісін жергілікті жерлердегі жоспарлы стационарлық зерттеулер әдісімен ауыстыру туралы маңызды ұйымдастырушылық мәселені көтерді. Іс жүзінде бұл мәселе КСРО ҒА базалары мен филиалдарын құру және олардың КСРО ҒА жүйесінің орталық ҒЗИ-мен жұмысын кешендеу түрінде шешілді. КСРО ҒА-ның алғашқы базасы 1932 жылы наурызда Қазақ Республикасында құрылды. Өз жұмысын екі – ботаникалық және зоологиялық сектордың құрамында бастаған КСРО ҒА Қазақ базасы 1938 жылы КСРО ҒА Қазақ филиалы болып қайта құрылды [6, ҚР ОМА. 2057 қ. 1 т. 370 іс. 1 п.].
КСРО ҒА Қазақ филиалы 8 ірі ҒЗИ-ді біріктірді: Геология ғылымдары, Химия және Металлургия, Энергетика, Топырақтану және Ботаника, Зоология және Зоотехника, Астрономия және Физика, Өлкелік патология, Тарих, Әдебиет және Тіл институты, сондай-ақ 6 дербес сектор – География, Экономика, Көлік, Тау-кен ісі, Физиология және Өнертану [ҚР ОМА. 2057 қ. 1 т. 370 іс. 1 п.]. 276 адамы бар филиал кадрлары соғысқа дейінгі уақытта 700 адамға көбейді.
Соғыс уақытының талабына сәйкес Филиалдың дала экспедиция отрядтарының саны соғыс жылдарында күрт өсті, 1941 жылғы 32-ден 1944 жылы 102-ге дейін өсті. Барлығы соғыс жылдары филиал республиканың стратегиялық ресурстарын анықтау және оларды елдің қорғаныс мұқтаждарына пайдалану ісінде 260 экспедициялық жасақ ұйымдастырды [7, ҚР ОМА. 2057 қ. 1 т. 370 іс. 2 п.].
Соғыс кезінде Филиалдың ғылыми мекемелері республиканың үкімет органдарына, сондай-ақ республика Халық Комиссарлар Кеңесіне Қазақстанның жаңадан ашылған табиғи ресурстарын елдің қорғаныс мүддесіне пайдалану, сондай-ақ қолданыстағы өндірістік кәсіпорындардың қуатын арттыруға, Қазақстанның жаңадан ашылған табиғи ресурстарын пайдалануға бағытталған 110-нан астам практикалық ұсыныс жiберiлдi. 1944 жылдың 1 қазанына дейін олардың 106-сы толық немесе жартылай жүзеге асырылды [8, ҚР ОМА. 2057 қ. 1 т. 370 іс. 3 п.].
Соғыс жылдарында, қиындықтарға қарамастан, Ғылым академиясы жұмысын жалғастырды, тіпті осы жағдайда да жаңа ғылыми институттар белсенді түрде құрылды. КСРО Ғылым академиясының Қазақ филиалы одақ республикаларындағы ғылыми прогрестің үлгісіне айналды. Шағын ұйымнан ол 16 ғылыми-зерттеу институты мен ондаған секторды қамтитын қуатты ғылыми орталыққа айналды. Ғылыми қызметкерлердің саны едәуір өсті және олар республиканың ғылыми қоғамдастығының маңызды бөлігіне айналды [9, ҚР ОМА. 2057 қ. 1 т. 494 іс. 21 п.].
Ғылым академиясының Қазақ филиалы құрылғаннан кейін Қазақстандағы ғылыми қызмет жаңа деңгейге көтерілді. Қазақстандық ғалымдар геология, физика, медицина және басқа да ғылымдар саласындағы зерттеулермен белсенді түрде айналысты. Бұл Қазақстанның ғылыми инфрақұрылымының өсуін жеделдете отырып, Мәскеу және басқа да республикалардың орталық институттарымен ынтымақтастықты күшейтуге әсер етті. Филиалдың ғылыми қызметкерлерінің жұмыстары металлургия, ауыл шаруашылығы және энергетикадағы зерттеулерді қоса алғанда, республиканың дамуына үлкен әсер етті [10, ҚР ОМА. 2057 қ. 1 т. 494 іс. 21 п.].
КСРО Ғылым академиясының 220 жылдығы кеңес одағы әскерінің тарихи жеңістері мен фашизмді түбегейлі жеңу аясында атап өтілді. Бұл күн тек ғылымның табысын ғана емес, сонымен қатар кеңес одағының әлемдік тарихқа қосқан елеулі үлесін де білдіреді. Әр түрлі кезеңдегі ғылыми жетістіктер елдің ғана емес, бүкіл адамзаттың ілгерілеуінде маңызды рөл атқарды [11, ҚР ОМА. 2057 қ. 1 т. 494 іс. 21 п.].
1941-1945 жылдардағы соғыс кезінде Қазақстан КСРО-ның маңызды ғылыми орталықтарының біріне айналды. Соғыс жылдарында КСРО Ғылым академиясының (КСРО ҒА) көптеген ғылыми мекемелері мен ғалымдары Қазақстанға көшірілді. Бұл үрдіс елдегі ғылыми дамуға айтарлықтай ықпал етті.
Біріншіден, Қазақстанға көшірілген ғылыми-зерттеу институттары мен көрнекті ғалымдар жергілікті ғылыми әлеуеттің артуына әсер етті. Қазақстанда геология, химия, биология, ауыл шаруашылығы және медицина салаларында маңызды зерттеулер жүргізілді.
Екіншіден, КСРО ҒА ғалымдары Қазақстанда өндірістік және әскери маңызы бар ғылыми жобаларды іске асырды. Әсіресе, табиғи ресурстарды зерттеу, металлургия, ауыл шаруашылығы өнімділігін арттыру салаларында айтарлықтай жетістіктерге қол жеткізілді.
Үшіншіден, ғылыми кадрларды даярлау ісі жедел дамыды. Қазақстандық университеттер мен ғылыми-зерттеу институттарында жаңа зерттеу әдістері енгізіліп, жас ғалымдар оқытылды.
Сонымен қатар, соғыс жылдарында Қазақстан ғылымының негізі қаланып, кейінгі онжылдықтардағы ғылыми-техникалық прогрестің іргетасы болды. Бұл кезең Қазақстан ғылымының өркендеуіне серпін беріп, КСРО ҒА-ның қолдауымен көптеген маңызды ғылыми жетістіктерге жетуге мүмкіндік жасады.
КСРО ҒА Қазақстандағы ғылым үшін маңыздылығы. КСРО Ғылым академиясының маңыздылығы оның ғылыми зерттеулерді үйлестірген және елдегі ғылымның дамуын қамтамасыз еткен басты институт ретіндегі рөлінде болды. Оның ықпалы Ресей Федерациясына ғана емес, Қазақстанды қоса алғанда, басқа республикаларға да таралды.
Ғылым академиясының Қазақ филиалы сияқты ғылыми орталықтарды құру ғылыми мектептердің дамуына, кадрлар даярлауға және ғылыми прогреске ықпал етті. Соғыс жағдайында зерттеулер тоқтамады, бұл жаңа бағыттарды дамытуға және қолда бар технологияларды жетілдіруге мүмкіндік берді. Бұл КСРО мен одақтас республикалардың стратегиялық дамуының негізгі элементіне айналды.
Академияның Қазақстан ғылымын дамытуға қосқан үлесі ерекше құнды болды. Соғыс уақытына және шектеулi ресурстарға қарамастан, Қазақ филиалы республиканың басты ғылыми орталығына айналды, оның ғылыми әлеуетiн нығайтып, тау-кен iсi, металлургия және ауыл шаруашылығы сияқты салаларды дамытып отыр.
Қазақстан Ғылым академиясының ғылым мен мәдениетті дамытуға қосқан үлесі. Қ.И. Сәтбаев Ғылым академиясының дамуын талдай отырып, оның ғылыми білімді құру мен таратудағы, сондай-ақ одақта, атап айтқанда, Қазақстанда ғылыми және мәдени байланыстарды нығайтудағы маңызына назар аударады. Оның айтуынша, Академия ғылыми зерттеулердің ең көне орталығы бола отырып, жаңа ғылыми мекемелер мен институттарды құруға негіз болды, бұл ғылыми әлеуетті едәуір арттырды және білімнің түрлі салаларын дамытуды жеделдетті.
Қаныш Имантайұлы Сәтбаев өз мақаласында Ғылым академиясы өмірдің барлық саласына – өнеркәсіптен бастап білім беруге дейін әсер еткен ғылыми жаңалықтардың көзіне айналғанын атап өткен. Одақ Академиясы кеңес одағының орталық өңірлеріне ғана емес, сонымен қатар ғылыми қоғамдастық белсенді дамып келе жатқан Қазақстанды қоса алғанда, басқа республикаларға да ғылыми қолдауды қамтамасыз етті, ал Академияның Қазақ филиалы дербес ірі ғылыми орталыққа айналып, елдің ғылыми инфрақұрылымының маңызды бөлігіне айналды. Қ.И.Сәтбаев Ғылым академиясының Қазақ филиалының құрылуы арқасында соғыс жылдарында айтарлықтай күшейген қазақстандық ғылымның рөліне ерекше назар аударады. Мақалада Қазақстанның ғылыми базасының қалыптасу процесі, сондай-ақ Академияның республикадағы зерттеулерді дамытуға ықпалы көрсетілген. Әскери қиындықтар мен шектеулерге қарамастан, Қазақстанның ғылыми қоғамдастығы өз жұмысын жалғастырды, бұл республиканың ғылыми базасын ғана емес, мәдени және білім беру әлеуетін де нығайтудың маңызды факторына айналды.Ғалым және қоғам қайраткері ретінде Қаныш Сәтбаев ғылымның маңыздылығын жоғары бағалап, оның дамуы мемлекеттік прогрестің ажырамас бөлігі болуы тиіс екенін атап өтті. Ол дәл осы ғылым мен білім арқылы экономикалық және мәдени өсімге қол жеткізуге болатынын, бұл соғыстан кейінгі кезеңде республика үшін ерекше маңызды екенін айтты.
Ғылыми ынтымақтастық және болашақ. Қаныш Имантайұлы Сәтбаев өз мақаласында ел ішіндегі және одан тыс жерлердегі ғылыми ынтымақтастық мәселелерін де қозғайды. Ол ғылыми мекемелер мен институттар арасындағы байланыстарды нығайту, зерттеулердің жаңа бағыттарын құру және жас ғалымдарды тарту қажеттігін атап көрсетеді. Ол Ғылым академиясы осы бағыттарды қолдай және дамыта отырып, одақтас республикалар мен Қазақстанның болашақтағы ғылыми ілгерілеуінде шешуші рөл атқаратынына сенім білдіреді.
Қорытынды. КСРО Ғылым академиясы Қазақстанды қоса алғанда, Одақтағы ғылым мен білімді дамытуда баға жетпес рөл атқарды. Көп жылдар бойы ол ғылыми кадрларды даярлауды ғана емес, сонымен қатар мемлекеттің технологиялық прогресіне және нығаюына ықпал еткен зерттеулерді белсенді дамытуды қамтамасыз етті. Неміс ғалымдарының Академияның алғашқы кезеңдеріне ықпалы айтарлықтай болды, алайда уақыт өте келе Михаил Ломоносов сияқты отандық ғалымдар академиялық ғылымның қалыптасуына маңызды үлес қосты. Ғылым академиясының Қазақ филиалын құру және дамыту көптеген зерттеулерге бастау беріп, республиканың ғылыми әлеуетін нығайтып, Қазақстанда ғылымды дамытудың негізгі кезеңі болды. Осылайша, КСРО Ғылым академиясы ғылымды дамытуда РСФСР-да ғана емес, Қазақстанды қоса алғанда, басқа да одақтас республикаларда маңызды рөл атқарды. Ғылыми базаны дамыту, кадрлар даярлау және іргелі зерттеулер жүргізу бүкіл елдің ілгерілеуін қамтамасыз етті. Ғылым академиясының құрылу және қалыптасу тарихы Қазақстандағы ғылым мен білім берудің дамуына терең әсер етті және оның мұрасы қазіргі заманғы ғылыми жетістіктерде маңызды рөл атқарады.
Қ.И.Сәтбаевтың 1945 жылы КСРО ҒА Қазақ филиалының «Хабаршысында» жарияланған мақаласы Ғылым академиясының республикада да, тұтастай алғанда одақта да ғылым мен мәдениетті дамытудағы рөлін түсінуге қосқан маңызды үлес болды. Оның ғылыми жетістіктерінің ерекшелігі, жас ғалымдарды оқыту мен қолдау, сондай-ақ ғылыми инфрақұрылымды дамыту туралы ойлары бүгінгі күні де өзекті, қазіргі заманғы ғылыми қоғамдастық үшін ерекше маңызды болып қала береді.