• Мақала
• 02 Мамыр, 2025

ОРТА ДЕРЖАВА РЕТІНДЕГІ ҚАЗАҚСТАН: ЗАМАНАУИ ГЕОСАЯСИ ТРЕНДТЕРГЕ ЖАУАП БЕРУ СТРАТЕГИЯЛАРЫ

Аңдатпа. Мақалада Қазақстан Республикасының халықаралық қатынастар жүйесіндегі орны мен рөлі қазіргі заманғы теориялық және геосаяси контекст аясында қарастырылады. Зерттеу негізгі назарын Қазақстанның «орта держава» (middle power) ретінде қалыптасу үдерісіне және оның заманауи геосаяси трендтерге жауап беру стратегияларына аударады. Орта держава концепция­сы халықаралық қатынастар теориясында Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейін пайда болғанымен, бүгінгі күнге дейін өзектілігін жоғалтпаған, саяси және дипломатиялық ықпалды бейбіт жолмен іске асыруға бағытталған ұғым ретінде талданады.
Мақалада бұл ұғымның либералдық және конструктивистік теориялардағы орны жүйеленіп, R.Keohane, C. Holbraad, A.Cooper сынды зерттеушілердің еңбектеріне сүйене отырып, орта державаларға тән белгілер мен халықаралық жүйедегі рөлі анықталады. Сонымен қатар, Қазақстанның ядролық қарусыздану саясаты, бейбіт диалог платформаларын ұсынуы, БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесіне мүшелігі, көпвекторлы сыртқы саясаты сияқты нақты мысалдары арқылы елдің тәжірибесі «қалыпты мемлекет» (norm entrepreneur) ретінде сипатталады.
Зерттеу барысында Қазақстанның геосаяси шектеулері мен қауіптері де назарға алынады. Атап айтқанда, экономикалық және әскери әлеуеттің салыстырмалы әлсіздігі, Ресей, Қытай және Батыс арасындағы тепе-теңдікті сақтау қажеттілігі, сондай-ақ аймақтағы Өзбекстан және Түрікменстанмен бәсекелестік секілді факторлар Қазақстанның орта державалық болмысына ықпал ететін сын-тегеуріндер ретінде қарастырылады.
Сонымен қатар, Қазақстанның жаңа геосаяси реалияларға бейімделу қадамдары да кеңінен ашылады. Климат дипломатиясы, цифрлық егемендік, киберқауіпсіздік және энергетикалық трансформация сияқты қазіргі заманғы жаһандық мәселелерге жауап беру жолындағы ұлттық саясаттың бағыттары мен басымдықтары сараланады. Елдің «Жасыл экономикаға көшу тұжырымдамасы», «Цифрлық Қазақстан» бағдарламасы және балама энергия көздерін дамытуға қатысты жобалары – оның жаһандық тәртіпке жаңа форматта ықпал етуге ұмтылысын көрсетеді.
 

Түйін сөздер: Қазақстан, халықаралық қатынастар, орта держава, сыртқы сая­сат, ядролық қарусыздану, көпвекторлы дипломатия, геосаяси трендтер, жасыл экономика, цифрлық қауіпсіздік, аймақтық көшбасшылық.
Кіріспе. ХХІ ғасырдың халықаралық қатынастар жүйесінде геосаяси күштердің қайта бөлінуі және жаһандық тәртіптің трансформациясы мемлекеттердің сыртқы саяси стратегияларын қайта қарауға итермелеуде. Бұл үдерістерде тек әлемдік державалар ғана емес, сондай-ақ орта деңгейдегі мемлекеттер – «middle power» немесе «орта державалар» деп аталатын елдер де маңызды рөл атқара бастады. Мұндай мемлекеттер жаһандық мәселелерге тікелей ықпал етпегенімен, аймақтық тұрақтылық пен дипломатиялық делдалдықта белсенділік танытып, халықаралық жүйеде тепе-теңдікті сақтауға үлес қосуда.

Қазақстан – осы санаттағы елдер қатарына енуге ұмтылып отырған, өзіндік ерекшелігі бар мемлекет. Геосаяси орналасуы, табиғи ресурстық әлеуеті, этносаралық келісімге негізделген ішкі тұрақтылығы мен көпвекторлы сыртқы саясаты Қазақстанды Орталық Азиядағы стратегиялық маңызды факторға айналдырды. Елдің ядролық қарусыздану бастамалары, БҰҰ мінберінде көтерген жаһандық бастамалары мен халықаралық диалог алаңдарын ұсынуы – оның орта держава ретіндегі болмысын нығайтуға бағытталған қадамдар ретінде бағаланады.

Бұл мақалада Қазақстанның «орта держава» ретінде қалыптасуы мен дамуындағы негізгі факторлар қарастырылып, заманауи геосаяси трендтерге жауап беру стратегиялары талданады. Сондай-ақ, Қазақстанның сыртқы саяси ұстанымдары мен аймақтық, жаһандық процестердегі орны сарапталады. Мақаланың негізгі мақсаты – Қазақстанның «middle power» концепциясы аясындағы рөлін теориялық әрі практикалық тұрғыдан зерделеу және қазіргі геосаяси ахуалдағы әрекет ету мүмкіндіктерін бағалау.

Зерттеу материалдары мен әдістері. Бұл зерттеуде Қазақстанның «орта держава» ретіндегі рөлін анықтауға арналған материалдар ретінде мемлекет басшыларының ресми баяндамалары, Сыртқы істер министрлігінің мәлімдемелері, халықаралық ұйымдардың (БҰҰ, ЕҚЫҰ, ШЫҰ, ЕАЭО) құжаттары, сондай-ақ отандық және шетелдік сарапшылар мен зерттеушілердің ғылыми еңбектері пайдаланылды. Сонымен қатар, заманауи геосаяси трендтерге қатысты жаһандық аналитикалық орталықтардың (Carnegie, Chatham House, CSIS) баяндамалары мен сараптамалық мақалалары зерттеу нысанына алынды.
Зерттеудің әдістемелік негізі ретінде жүйелі талдау, салыстырмалы сараптама, дискурстық талдау және тарихи-хронологиялық әдістер қолданылды. Жүйелі талдау арқылы Қазақстанның сыртқы саясатындағы негізгі бағыттар мен оның геосаяси жауаптары қарастырылды. Салыстырмалы талдау әдісі Қазақстанның өзге орта державалармен ұқсастықтары мен айырмашылықтарын ашуға мүмкіндік берді. Дискурстық талдау барысында елдің ресми саяси риторикасы мен халықаралық имиджі зерделенсе, тарихи-хронологиялық әдіс арқылы Қазақстанның орта держава ретіндегі эволюциялық даму кезеңдері сараланды.

Талқылау мен зерттеу нәтижелері. Халықаралық қатынастар теориясында «middle power» немесе «орта держава» ұғымы – Екінші Дүниежүзілік соғыстан кейінгі кезеңде қалыптасқан концепт, ол әлемдік гегемон елдерден ерекшеленетін, бірақ жаһандық деңгейде ықпал етуге ұмтылатын мемлекеттерді сипаттайды [1]. Бұл термин алғаш рет саяси-стратегиялық әдебиетте қолданылғанымен, кейіннен академиялық және аналитикалық дискурстың маңызды бөлігіне айналды. Орта державалар жаһандық тәртіпті сақтау, аймақтық тұрақтылық орнату, халықаралық инс­титуттарды нығайту және көпжақты дипломатияны қолдау арқылы ерекшеленеді.

Либералдық теория тұрғысынан қарағанда, орта державалар халықаралық жүйеде ынтымақтастықты нығайтушы, құқық пен нормаларға сүйенетін, институционалдық тәртіпті қолдаушы акторлар ретінде көрінеді. Осы бағыттағы белгілі теоретик Robert Keohane өз еңбектерінде орта державалардың халықаралық ұйымдардағы рөлін ерекше атап өтеді. Ол бұл елдерді «institutional power brokers» ретінде сипаттайды, яғни олар халықаралық институттар арқылы ықпал етуді жөн көреді және бейбіт дипломатияны басты құрал ретінде қолданады. Бұл мемлекеттер әдетте әскери күшке емес, «soft power» – мәдени, идеологиялық, экономикалық әсер ету тетіктеріне сүйенеді [2].

Конструктивистік мектеп орта державаларды халықаралық аренада нормаларды қалыптастырушы (norm entrepreneurs) субъектілер ретінде қарастырады. Carsten Holbraad пен Andrew Cooper секілді зерттеушілер бұл елдердің өз бейнесін (identity) халықаралық қауымдастық алдында бейбітшілік орнатушы, делдал немесе гуманитарлық миссия атқарушы ретінде қалыптастыруға ұмтылатынын көрсетеді. Andrew Cooper, әсіресе, Канада, Австралия және Норвегия сияқты елдердің көпжақты дипломатиядағы белсенділігін зерттей отырып, орта державалар жаһандық деңгейде келіссөз жүргізу мәдениетін қалыптастырып, тұрақты даму мен адам құқықтарын қорғау салаларында маңызды рөл атқаратынын алға тартады [3].
Жалпы алғанда, теориялық тұрғыдан алғанда, орта держава болудың келесі негізгі белгілері жүйеленеді: 1) Көпвекторлы және көпжақты сыртқы саясат жүргізу; 2) Халықаралық ұйымдарда белсенділік таныту (БҰҰ, ЕҚЫҰ, ШЫҰ, т.б.); 3) Медиация және делдалдық функцияны жүзеге асыру;
4) Norm entrepreneurship – бейбітшілік, қауіпсіздік, тұрақты даму идеяларын насихаттау; 5) Қатаң күш емес, жұмсақ күш элементтеріне сүйену (мәдениет, білім, гуманитарлық саясат).
Бұл теориялық алғышарттар Қазақстанның халықаралық сахнадағы қазіргі бағытын талдауға негіз бола алады. Қазақстанның сыртқы саяси тәжірибесі және «орта держава» концепциясының тәжірибелік көрінісіне келер болсақ, Қазақстанның тәуелсіздік алғаннан кейінгі сыртқы саяси бағыты оның халықаралық жүйеде жауапты, бейбітсүйгіш және көпжақты ынтымақтастыққа негізделген мемлекет бейнесін қалыптастыруға бағытталды. Елдің геосаяси орны мен көпвекторлы сыртқы саясат стратегиясы оны Орталық Азия кеңістігінде ғана емес, сонымен қатар жаһандық деңгейде де «орта держава» ретіндегі әлеуетін танытатын мемлекетке айналдырды. Бұл рөлдің нақты көріністері бірнеше ірі халықаралық бастамалар мен дипломатиялық қадамдар арқылы айқындалады.

Бірінші кезекте, ядролық қарусыздану саясаты Қазақстанның халықаралық қауіпсіздік саласындағы жауапкершілігін көрсетеді. 1991 жылы Семей ядролық сынақ полигонының жабылуы – Қазақстанның әлемдік қауымдастық алдындағы тарихи шешімі ретінде бағаланды. Бұл қадам Қазақстанды жаһандық ядролық қарусыздану процесінде көшбасшы елдердің қатарына қосты [4]. Кейіннен ел аумағынан ядролық арсеналды толық жою, МАГАТЭ-мен стратегиялық әріптестік орнату, және 2017 жылы Қазақстан аумағында Төмен байытылған уран банкін орналастыру – ядролық қауіпсіздікті нығайтуға бағытталған практикалық қадамдар болды. Бұл бастамалар Қазақстанды қауіпсіздік саласындағы қалыпты мемлекет (norm entrepreneur) ретінде көрсетуге мүмкіндік берді [5].
Екінші маңызды бағыт – бейбітшілік пен диалог алаңдарын ұсыну арқылы халықаралық тұрақтылықты нығайтуға үлес қосу. Атап айтқанда, Қазақстанның бастамасымен 2003 жылдан бері Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезі өткізіліп келеді. Бұл алаң жаһандық дінаралық және өркениетаралық диалогқа жаңа серпін беріп, елдің гуманитарлық және мәдени дипломатия саласындағы рөлін арттырды. Сонымен қатар, 2017–2018 жылдары Қазақстан БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі ретінде сайланып, ядролық қарусыздану, лаңкестікпен күрес, Ауғанстандағы жағдайды тұрақтандыру және бейбітшілікті нығайту тақырыптарында белсенді бастамалар көтерді [6]. Бұдан бөлек, Астана процесі аясында Сириядағы қақтығысты реттеуге арналған келіссөздер платформасын ұсынуы – Қазақстанның бейбітшілік жолындағы медиаторлық миссиясының айқын дәлелі.
Үшінші бағыт – медиация және көпвекторлы дипломатия тәжірибесі. Қазақстан қазіргі геосаяси шиеленістер жағдайында өзін бейтарап, келісімшіл әрі сенімді серіктес ретінде ұсынуға тырысуда. Әсіресе Ресей мен Украина арасындағы қақтығыс аясында Қазақстан тарапынан делдалдық бастамалар байқалды. 2022 жылдан кейінгі кезеңде Қазақстан ресми түрде бейтарап ұстанымда қалып, түрлі деңгейдегі дипломатиялық кездесулерге алаң ұсыну арқылы өз беделін сақтап қалуға тырысты. Бұл қадамдар елдің сыртқы саяси стратегиясындағы прагматизм мен теңгерімділіктің көрінісі болып табылады.
Жалпы алғанда, Қазақстанның жоғарыда аталған тәжірибелері оны «орта держава» концепциясының практикалық үлгісіне айналдырады. Елдің бастамашылдығы, бейбітсүйгіш ұстанымы мен халықаралық ұйымдармен белсенді әріптестігі – халықаралық қатынастар жүйесінде жаңа типтегі ықпал етуші мемлекет ретінде қалыптасуына жол ашуда.
Өз кезегінде, Қазақстанның халықаралық аренада «орта держава» ретіндегі әлеуеті туралы айтқанда, тек позитивті сипаттар мен жетістіктерді ғана емес, сонымен қатар ел алдында тұрған объективті шектеулер мен стратегиялық қиындықтарды да ескерген жөн. Бұл шектеулерді талдау Қазақстанның сыртқы сая­си маневр жасау мүмкіндіктерін бағалауға және оның болашақтағы халықаралық рөлін дұрыс болжауға көмектеседі.
Экономикалық және әскери қуаттың шектеулілігі
Орта державалар, әдетте, әскери және экономикалық тұрғыдан жаһандық державалармен бәсекелесе алмайды, бірақ белгілі бір салада тұрақты және сенімді әріптес ретінде көріне алады. Қазақстан экономикасының дамуы көмірсутек шикізатына негізделген, бұл оның әлемдік нарықтағы баға конъюнктурасына тәуелділігін күшейтеді. Экономикалық әртараптандыру бағытында бірқатар стратегиялық құжаттар қабылданғанымен (мысалы, «Қазақстан-2050», «Индустрияландыру» бағдарламалары), құрылымдық реформалардың баяу жүзеге асуы, технологиялық тәуелділік пен инвестициялық климаттағы тәуекелдер елдің экономикалық дербестігін шектейді [7].
Әскери әлеует тұрғысынан алғанда, Қазақстан Орталық Азиядағы ең ірі армиялардың біріне ие болғанымен, оның техникалық жарақтануы, киберқауіпсіздік саласындағы қорғаныс қабілеті және логистикалық инфрақұрылымы дамыған елдермен салыстырғанда әлсіздеу. Бұл факторлар Қазақстанның жаһандық қауіпсіздік жүйесіне ықпал ету қабілетін шектейді және әскери қақтығыстарда немесе гуманитарлық миссияларда жетекші рөл атқаруына мүмкіндік бермейді.
 Геосаяси тепе-теңдікті сақтау қиындықтары. Қазақстанның сыртқы саясаты көпвекторлы болғанымен, бұл стратегияны жүзеге асыруда геосаяси қысымдар мен тепе-теңдікті сақтау қиындықтары жиі туындайды. Ел үш ірі ойыншы – Ресей, Қытай және Батыс мемлекеттері арасындағы күрделі балансты ұстануға мәжбүр. Ресеймен тығыз тарихи, әскери және экономикалық байланыстар сақталып отыр. Алайда 2022 жылдан кейінгі геосаяси ахуал, атап айтқанда Ресей-Украина соғысы мен оған байланысты санкциялық режимдер Қазақстан үшін жаңа сыртқы саяси сын-тегеуріндер әкелді.
Қытаймен қарым-қатынас та өз алдына стратегиялық маңызды. Бір жағынан, «Бір белдеу – бір жол» жобасы аясындағы инвестициялар мен инфрақұрылымдық жобалар ел үшін экономикалық пайда әкелсе, екінші жағынан, бұл серіктестік қоғам ішінде алаңдаушылық тудырып, тәуелділік қаупін арттырады. Ал Батыс мемлекеттерімен – Еуропалық Одақ және АҚШ-пен – әріптестік адам құқықтары, демократиялық реформалар мен санкциялық саясат тұрғысынан күрделене түсуде. Осы үш жақты қатынастағы дисбаланс қаупі Қазақстанның сыртқы саяси маневр жасау кеңістігін тарылтады.
Аймақтық бәсекелестік пен көшбасшылық күресі. Орталық Азиядағы аймақтық көшбасшылық мәселесінде Қазақстан біраз уақыт бойы басты актор ретінде танылып келді. Алайда соңғы жылдары Өзбекстанның белсенді сыртқы саяси бағыты мен ішкі реформалар процесі, сонымен қатар Түрікменстанның энергетикалық дипломатиясы мен бейтараптық саясаты аймақтағы күштер балансын өзгертуде. Өзбекстан президенті Ш.Мирзиёевтің билікке келуімен ел жаңа интеграциялық бастамалар көтеріп, халықаралық ұйымдарда белсенділік танытып келеді. Бұл жағдай Қазақстанның дәстүрлі «аймақтық көшбасшы» рөлін бөлісуіне немесе қайта қарауына мәжбүр етуі мүмкін.
Сонымен қатар, аймақтағы су ресурстары, шекара мәселелері мен көлік-логистика саласындағы бәсекелестік те тереңдеуде. Қазақстанның Орталық Азиядағы орны мен рөлін нығайту үшін тек сыртқы емес, аймақішілік дипломатия­ны да тиімді жүргізу қажеттілігі туындап отыр. Бұл – «орта держава» болудың тек жаһандық емес, аймақтық деңгейдегі де сынақтары бар екенін көрсетеді.
Жалпы алғанда, Қазақстанның «middle power» ретінде орнықты дамуы үшін жоғарыда айтылған шектеулерді ескеру, құрылымдық реформалар жүргізу, сыртқы саясаттағы прагматизм мен ішкі тұрақтылықты сақтай отырып, жаңа халықаралық бастамалар ұсыну – негізгі стратегиялық бағыт болуға тиіс. Тек осы жағдайда ғана Қазақстан геосаяси қысымдарға ұшырамай, көпвекторлы бағытын жүйелі түрде жалғастыра алады.
Айта кету керек, бүгінде Жаһандану үдерістерінің трансформациясы, климаттық дағдарыс, цифрлық революция мен энергия жүйелерінің өзгеруі – қазіргі заманның басты геосаяси трендтері ретінде халықаралық қатынастар жүйесіне түбегейлі әсер етуде. Бұл трендтер мемлекеттерден тек дәстүрлі сыртқы саясат шеңберінде әрекет етуді емес, сонымен қатар жаңа салада – климат, цифрлық қауіпсіздік, энергия жүйесі сияқты бағыттарда да стратегиялық жауап беруді талап етеді. Қазақстан осы үдерістерге өз деңгейінде бейімделіп, бірқатар бастамалар арқылы жаңа типтегі «орта держава» бейнесін қалыптастыруға ұмтылуда [8].
Қазақстан климат дипломатиясы мен экологиялық саясатта белсенді позиция ұстанып келеді. Ел 2013 жылы «Жасыл экономикаға көшу тұжырымдамасын» қабылдап, көміртегі шығарылымын төмендету, экологиялық таза технологияларды енгізу және табиғи ресурстарды ұтымды пайдалану бағытында стратегиялық мақсаттар қойды. Бұл тұжырымдаманың негізінде Қазақстан 2060 жылға қарай көміртексіз экономикаға көшу міндетін ресми түрде қабылдады.
Халықаралық деңгейде Қазақстан климаттық бастамаларға белсенді қатысып, Париж келісіміне қосылды және БҰҰ-ның климаттық саммиттерінде өз ұсыныстарын ұсынды. Сонымен қатар, «Астана ЭКСПО-2017» көрмесі – Қазақстанның баламалы энергия, экологиялық тұрақтылық пен инновация саласындағы ғаламдық дискурстағы қатысуын айқындаған маңызды оқиға болды. Бұл бастамалар елдің климаттық дипломатиясы мен халықаралық экологиялық имиджін нығайтуға ықпал етті. Қазақстанның жасыл бастамалар арқылы «norm entrepreneur» рөлінде танылуға ұмтылуы – орта державаларға тән стратегияның көрінісі. Цифрлық технологиялардың өркендеуі мен ақпараттық қауіпсіздік мәселесінің өзектілігі Қазақстанның сыртқы саясатында цифрлық дипломатия мен цифрлық егемендік ұғымдарының қалыптасуына жол ашты. Цифрландыру мен цифрлық инфрақұрылымды дамыту – елдің ішкі саяси стратегиясының маңызды бағытына айналып отыр. Қазақстан «Цифрлық Қазақстан» бағдарламасы арқылы ІТ-инфрақұрылымды жетілдіру, мемлекеттік қызметті цифрландыру және цифрлық сауаттылықты арттыру бағытында нақты қадамдар жасап келеді.
Халықаралық деңгейде бұл бастамалар цифрлық егемендікті сақтау, киберқауіпсіздік жүйесін нығайту және цифрлық кеңістіктегі тәуелсіздік мәселесін күн тәртібіне шығару арқылы көрініс табуда. Қазақстан БҰҰ, ШЫҰ, ТМД және басқа да алаңдарда киберқауіпсіздік мәселелерін көтеріп, трансшекаралық цифрлық ағындарды реттеуге қатысып келеді. Елдің IT-тәуелсіздікке ұмтылысы, әсіресе, геосаяси тұрғыдан күрделі кезеңдерде (санкциялар, ақпараттық соғыстар, интернет қауіпсіздігі) маңызды сипат алып отыр [9].
Қазақстан экономикасының негізі – мұнай-газ секторына тәуелділік. Алайда әлемдік энергетикалық саясаттың өзгеруі, Еуроодақ пен басқа да державалардың көмірсутектен бас тарту тренді Қазақстанды да өз саясатын қайта қарауға итермелеуде. Осыған орай елде энергетикалық өтпелі кезең саясаты қолға алынуда.
Қазақстан 2021 жылы қабылданған Жаңа экологиялық кодекс және Тұрақты энергетика саласындағы 2060 жылға дейінгі стратегия аясында балама энергия көздерін дамытуға кірісті. Елдің күн және жел энергетикасына инвестиция тарту бағытындағы бастамалары (мысалы, Жамбыл және Маңғыстау облыстарындағы күн және жел электр станциялары) энергетикалық әртараптандыру процесінің нақты көрінісі болып табылады.
Сонымен қатар, Қазақстан өз аумағында жасыл сутек өндіру мен экспорттау әлеуетін де зерттеп жатыр. Бұл бастама елдің болашақта энергия экспорттаушы ел ретінде жаңа нарықтарға бейімделу стратегиясының бір бөлігіне айналуы мүмкін.
Қазақстан жаңа геосаяси трендтерге бейімделу арқылы дәстүрлі геосаяси бағыттардан тыс жаңа дипломатиялық салаларда белсенділік танытып, өзінің «орта держава» ретіндегі бейнесін күшейтіп отыр. Климат дипломатиясы, цифрлық қауіпсіздік және энергетикалық трансформация – тек ішкі саясаттың бір бөлігі ғана емес, сонымен қатар елдің жаһандық дискурстағы қатысуын қамтамасыз ететін құралдар ретінде қалыптасуда. Бұл – «middle power» елге тән бейімделгіштік, инновацияға ашықтық және көпжақты стратегиялық ойлаудың нақты көрінісі.
Әрине, Қазақстан Республикасының қазіргі халықаралық жүйеде алатын орны мен атқаратын рөлі – жаһандық өзгерістерге бейімделудің, көпвекторлы сыртқы саясаттың және ұлттық мүддені сақтау мен насихаттаудың жиынтық нәтижесі болып табылады. Елдің бейбітшілікті қолдайтын саяси ұстанымы, аймақтық тұрақтылыққа қосқан үлесі және халықаралық институттармен белсенді әріптестігі оны «орта держава» ретіндегі рөлге жақындатып отыр. Алайда бұл мәртебе – тек декларативті сипат емес, нақты саяси, экономикалық, дипломатиялық және идеологиялық негіздермен бекітілуі тиіс. Қазақстанның толыққанды орта держава ретінде қалыптасуы мен мойындалуы үшін келесі негізгі бағыттарда терең әрі жүйелі саясат жүргізу қажет [10].
Орта держава ретінде танылу үшін мемлекет алдымен бұл рөлді ішкі саяси дискурста және ресми стратегиялық құжаттарда бекітуі қажет. Қазақстан қазіргі таңда өзін жаһандық бейбітшілікке ұмтылатын, халықаралық нормаларды қолдайтын ел ретінде көрсетіп келеді. Алайда бұл бағыт декларация деңгейінен асып, институционалдық және құқықтық базамен нығайтылуы тиіс. Орта державалар – бұл тек әскери немесе экономикалық қуатқа ие елдер емес, сонымен қатар құндылықтарды экспорттайтын, нормаларды қалыптастыратын және өңірлік ынтымақтастықты белсенді түрде дамытатын мемлекеттер. Бұл тұрғыда Қазақстан Президенті Қасым-Жомарт Тоқаевтың мына сөзі аса өзекті: «Қазақстан – жаһандық бейбітшілік пен қауіпсіздікті қамтамасыз етуге мүдделі, халықаралық құқықты басшылыққа алатын мемлекет. Біз әрқашан әділдік пен серіктестік ұстанымдарын қолдаймыз» (Тоқаев, 2022) [11]. Мұндай ұстанымдар Қазақстанның орта державалық бейнесін қалыптастырудағы идеологиялық іргетас бола алады.
Қазақстан БҰҰ, ЕҚЫҰ, ШЫҰ, ИЫҰ және басқа да халықаралық ұйымдарда белсенді түрде қатысып келеді. Алайда орта держава рөлін толық атқару үшін бұл ұйымдарда тек қатысушы емес, бастамашы болу маңызды. Елдің БҰҰ Қауіпсіздік Кеңесінің тұрақты емес мүшесі ретінде 2017–2018 жылдары атқарған жұмысы – соның нақты мысалы [12]. Ендігі кезеңде Қазақстан жасыл экономика, климат қауіпсіздігі, ядролық қаруға қарсы қозғалыс, гуманитарлық дипломатия, аймақтық цифрлық интеграция секілді бағыттарда нақты жобалар мен платформаларды ұсынуы тиіс. Мысалы, Орталық Азия елдеріне арналған Климаттық қауіпсіздік жөніндегі өңірлік хартия немесе Цифрлық егемендік жөніндегі кодекс бастамалары Қазақстанның нормативтік күшін арттыра алады. Мұндай форматтар елдің бастамашыл рөлін бекітіп, оның халықаралық беделін нығайта түседі.
Орта державалар өз күшін көбіне жұмсақ құралдар арқылы жүзеге асырады. Бұл – мәдениет, білім, медиа, гуманитарлық көмек, ғылым және инновация арқылы ықпал ету. Қазақстан бұл салада бірқатар бастамалар көтерді: «Болашақ» бағдарламасы, мәдени-гуманитарлық форумдар, дінаралық диалог алаңдары (Әлемдік және дәстүрлі діндер лидерлерінің съезі), Астана халықаралық форумы және т.б. Дегенмен бұл бастамаларды институционалдық негізде жүйелеу қажет. Мысалы, Орталық Азия жастарына арналған аймақтық білім беру платформасы, не болмаса қазақ мәдениеті мен бейбітшілік философиясын насихаттайтын халықаралық орталықтар құру арқылы жұмсақ күшті сыртқы саясаттың нақты құралдарына айналдыруға болады [13].
Қазақстанның толыққанды орта держава ретінде танылуы оның аймақтық көшбасшылықты өз мойнына алу қабілетіне тікелей байланысты. Орталық Азия – геосаяси, экономикалық және экологиялық жағынан күрделі, бірақ стратегиялық маңызы жоғары аймақ. Соңғы жылдары Өзбекстан белсенді реформалар мен сыртқы саяси серпін көрсетіп, аймақтық салмақ орталығына айналуға талпынуда. Түрікменстан, Қырғызстан және Тәжікстан да өңірлік жобаларда өзіндік орнын нығайтуда. Осындай жағдайда Қазақстан аймақтық интеграцияның нақты архитекторы бола білуі тиіс. Су ресурстары, шекара қауіпсіздігі, көлік-транзит, энергетикалық кооперация, азық-түлік қауіпсіздігі салаларында нақты институционалдық платформалар ұсыну –  елдің аймақтық рөлін бекіте түседі. Бұл тұрғыда Қазақстан аймақтық экономикалық кеңістікті дамыту үшін Орталық Азия мемлекеттерінің тұрақты саммитін жыл сайын өткізу тәртібін ресми түрде жолға қоюы қажет.
Орта державалар өз күшін үнемі үлкен державалар арасындағы делдал рөлінде жүзеге асырады. Қазақстан үшін бұл – Ресей, Қытай және Батыс елдері арасындағы тепе-теңдікті сақтау мәселесі [14]. Мұндай баланс – елдің халықаралық субъектілігі үшін негізгі сынақ. Сондықтан Қазақстан бұл бағытта тәуелсіз шешім қабылдау қабілетін, бастамашылдықты, және ұстанымдағы тұрақтылықты сақтауы тиіс. Яғни, ел сыртқы ықпалдарға иілу емес, өзінің ұлттық мүддесіне негізделген принципиалды саясат жүргізуі керек. Бұл саясат идеологиядан бөлек, нақты геоэкономикалық құралдармен (транзиттік хаб болу, энергетикалық әртараптандыру, логистикалық инфрақұрылым дамыту) бекітілуі тиіс.
Қазақстанның «орта держава» ретіндегі болашағы – тек жаһандық дипломатиядағы бастамашылдығымен емес, сонымен қатар аймақтық көшбасшылық, ішкі сая­си тұрақтылық, экономикалық әртараптандыру мен жұмсақ күш саясатының үйлесімді дамуымен тығыз байланысты. Орта державалар жаһандық тәртіпке жауапкершілікпен қарайтын, халықаралық нормаларды қалыптастыратын және келісім алаңдарын ұсынатын елдер ретінде әрекет етеді. Қазақстан дәл осы бағытта жүйелі әрі стратегиялық саясат жүргізе отырып, Орталық Азия кеңістігіндегі сенімді орта держава ретінде толық қалыптасуға қабілетті [15].
Қорыта айтқанда, Қазақстан Республикасының халықаралық қатынастар жүйесіндегі орны мен рөлі соңғы онжылдықтарда айтарлықтай өзгеріске ұшырап, ел өзін жаһандық тұрақтылық пен қауіпсіздікті қолдайтын, көпвекторлы сыртқы саясат ұстанатын жауапты халықаралық субъект ретінде таныта білді. Бұл факторлар Қазақстанды халықаралық қатынастар теориясындағы «орта держава» ұғымына жақын мемлекет ретінде қарастыруға мүмкіндік береді. Алайда мұндай мәртебе елдің саяси ниеті мен бейбітшіл риторикасынан бөлек, нақты стратегиялық, институционалдық және идеологиялық әрекеттермен нығайтылуы қажет.
Қазақстан ядролық қарусыздану, дінаралық диалог, бейбіт келіссөздер алаңдарын ұсыну секілді бастамалар арқылы жаһандық деңгейде өз бейнесін қалыптастырып келеді. Сонымен қатар жасыл экономика, цифрлық қауіпсіздік, энергетикалық трансформация сияқты жаңа геосаяси трендтерге бейімделу – елдің сыртқы саяси динамикасының жаңа кезеңін айқындап отыр. Алайда бұл бағыттар жүйелі институционалдық деңгейде тереңдетілмесе, Қазақстанның «орта держава» ретіндегі рөлі толық іске аспауы мүмкін.
Орта державалық деңгейге нақты әрі нық көтерілу үшін Қазақстанға аймақтық көшбасшы болу, геосаяси тепе-теңдікті сақтау, халықаралық ұйымдарда бастамашылдық таныту, жұмсақ күш саясатын жүйелеу және цифрлық-экологиялық трансформацияға көшудің нақты механизмдерін қалыптастыру қажет. Бұл бағыттар өзара сабақтаса отырып, Қазақстанның сыртқы саяси ұстанымдарын күшейтіп қана қоймай, оның халықаралық беделі мен ықпалын арттырады.
Қазақстанның «орта держава» болу жолындағы саясаты қазіргі заманғы геосаяси талаптарға сәйкес келеді. Ал осы бағыттағы бастамалар мен стратегиялар терең саяси ерікпен, тұрақты реформалармен және аймақтық-жаһандық серіктестікпен ұштасқанда ғана елдің халықаралық сахнадағы орны нақты әрі тұрақты сипат алады.

Сабина ЕРМЕКОВА, 
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Халықаралық қатынастар факультеті, 
Аймақтану кафедрасының 1-ші курс магистранты 

Қанат ЕҢСЕНОВ,
тарих ғылымдарының кандидаты, қауымдастырылған профессор
Л.Н. Гумилев атындағы Еуразия ұлттық университеті
Халықаралық қатынастар факультеті, Аймақтану кафедрасы

Пайдаланылған әдебиеттер: 
1.Holbraad C. Middle Powers in International Politics. – London: Macmillan, 1984. – 212 p.
2.Keohane R. O. After Hegemony: Cooperation and Discord in the World Political Economy. – Princeton: Princeton University Press, 1984. – 290 p.
3.Cooper A. F. Niche Diplomacy: Middle Powers after the Cold War. – London: Macmillan, 1997. – 256 p.
4.Назарбаев Н. Ә. Бейбітшілік пен қауіпсіздік стратегиясы: Семей ядролық полигонын жабу туралы. – Алматы: ҚР Сыртқы істер министрлігі, 1992. – 48 б.
5.International Atomic Energy Agency (IAEA). Low Enriched Uranium (LEU) Bank in Kazakhstan [Электрондық ресурс]. – Режим доступа: https://www.iaea.org, свободный. – (Дата обращения: 01.04.2025).
6.United Nations Security Council. Kazakhstan’s Membership in the UN Security Council 2017–2018: Final Report. – New York: UN Publications, 2019. – 54 p.
7.Қазақстан Республикасы Ұлттық экономика министрлігі. Қазақстан Республикасының 2025 жылға дейінгі стратегиялық даму жоспары. – Астана, 2022. – 97 б.
8.Қазақстан Республикасы Экология, геология және табиғи ресурстар министрлігі. «Жасыл экономикаға көшу» тұжырымдамасы. – Астана, 2021. – 68 б.
9.Қазақстан Республикасы Цифрлық даму, инновациялар және аэроғарыш өнеркәсібі министрлігі. Цифрлық Қазақстан бағдарламасы. – Астана, 2020. – 75 б.
10.Қазақстан стратегиялық зерттеулер институты. Қазақстан және орта державалық дипломатия: стратегиялық шолу. – Астана, 2023. – 104 б.
11.Тоқаев Қ.-Ж. Астана халықаралық форумындағы сөз // Ақорда ресми сайты. – 2022. – [Электрондық ресурс]. – Режим доступа: https://www.akorda.kz – (Дата обращения: 01.04.2025).
12.United Nations. Kazakhstan’s Contributions to the UN Security Council. – New York: UN News, 2018. – 36 p.
13.Қазақстан Республикасы Сыртқы істер министрлігі. Қазақстанның сыртқы саясатындағы жұмсақ күш құралдары. – Астана, 2023. – 52 б.
14.Сатпаев Д., Нургалиев М. Қазақстанның Ресей, Қытай және Батыспен геосаяси балансы // Central Asian Affairs Journal. – 2022. – №9(2). – Б. 115–132.
15.World Bank. Kazakhstan Country Economic Memorandum: Recovery and Diversification. – Washington, DC: World Bank Publications, 2022. – 123 p.