• Мақала
• 02 Шілде, 2025

Қазақстан мен Қытай достығы: мыңжылдықтар аясындағы даму үрдісі

Думан Белдеубайұлы
 

Бүгінгі жаһандану дәуірінде мемлекеттер арасындағы қатынастар әлемдегі бейбітшілік пен дамудың құрылымына терең әсер етеді. Осы кең дипломатиялық сахнада Қазақстан мен Қытай достығы ерекше көзге түседі. Бұл достық үйлесімді өмір сүру мен өзара тиімділіктің жарқын үлгісі іспеттес. Асқар тау уақыт өткен сайын биік те сұлу болып қала береді емес пе, сол сияқты екі ел қарым-қатынасы да үздіксіз тереңдеп, кеңейіп келеді. Бұл олардың ортақ болашақты бірге құруға деген мызғымас сенімін айқындайды.
 

Егер біз екі мың жылдан астам бұрынғы уақытқа көз жүгіртсек, Қытай елшісі Чжан Цянь жанкештілік пен жауапкершілік сезімімен Орта Азия өңіріне сапар шекті. Оның бұл қиын саяхаты жаңа сауда жолдарын ашумен ғана шектелмей, Қытай мен Қазақстан арасындағы ұзақ әрі терең достықтың іргесін қалаған еді. Ежелгі Жібек жолы кең-байтақ шөлдер мен асқар таулар арқылы өтіп, екі ұлы өркениетті бір-бірімен байланыстырды және олардың бірлесіп өркендеуіне жол ашты.
Осы әйгілі жол бойында керуеннің қоңырауы естіліп, бағалы тауарлар тасымалданды. Қытай жібегі нәзік әрі сәнді болмысымен, жарқын түстерімен Батыс ақсүйектерін баурап алды. Қытай шайы жағымды хош иісімен және мәртебелі қонақтарға ұнауымен осы ел мәдениетінің ерекше тартымдылығын сипаттайтын. Ал фарфор бұйымдары әсем дизайны мен көркемдігімен ғаламның түкпір-түкпіріндегі коллекционерлердің аңсарына айналды. Оған жауап ретінде, Орталық Азия елдері өзіне тән хош иісті дәмдеуіштері мен жарқыраған әшекейлерін ұсынды. Бұл қарбалас сауда тек тауар алмасумен шектелмей, ойлар, технологиялар және мәдениеттердің жандана түсуіне ықпал етті.
Жібек жолы Қытайдың іргелі өнертабыстарын таратуға да жол ашты. Қағаз жасау өнері білімді бөлісу тәсілін түбегейлі өзгертті. Баспа өнері құнды мұра – кітаптардың дүниеге келуіне мүмкіндік берді. Жарылғыш заттар жаңа заманауи қарулар мен әдемі отшашуларды жасауға септігін тигізді. Бұл өнертабыстар Жібек жолы арқылы таралып, қазақ қоғамының дамуына зор ықпал етті. Сонымен бірге, Қазақстанның бай мәдениеті – әсем музыкасы, көңілді билері мен бірегей өнер түрлері – Қытайда кеңінен тарады. Қазақтың халық әндерінің әсерлі әуендері мен дәстүрлі билерінің әсем қимылдары Қытай мәдениетінің алуан түрлі бояуын қоюлата түсті. Мұндай мәдени алмасу екі халықты бір-біріне жақындатып, бауырластықты бекемдеді.
Сексен жылдан астам уақыт бұрын, әлем хаосқа толы кезде, Қытай мен Қазақстан арасындағы достықтың тағы бір әсерлі кезеңі басталды. Екінші дүниежүзілік соғыстың басталып кетуі салдарынан Қытай композиторы Сянь  Синхай отанына жете алмай, Алматыда қалып қойды. Осындай қиын кезеңде ол қазақ музыканты Бақытжан Байқадамовпен кездесті. Олар бір тілде сөйлемесе де, музыкаға деген ортақ сүйіспеншілік екеуін табыстырып, араларында сыйластық, достық байланыс орнады. 
Сянь Синхай мен Бақытжан Байқадамов музыка туралы терең әңгіме өрбітіп, музыкалық теория, шығармашылық және музыка арқылы жүректердің қалай тебіренетіні жайлы ой бөлісті. Олар бір-бірін шабыттандырып, жаңа туындыларға ынталандырды. Бақытжанның ықпалымен қытай композиторы қазақ мәдениетімен жақын танысты. Қазақстанда жүрген тұста Сянь Синхай көптеген ұлы музыкалық шығармалар жазды. Мысалы, «Сысянцюй» («Отанды сағыну әуені») жай бір әуен ғана емес, оның отанына деген терең сағынышын және қиын-қыстау кезеңдердегі рухани күш-жігерін бейнелейтін туынды болды. Қазақстанда туған бұл шығармалар екі ел арасындағы мәдени көпірге айналды: тыңдарман жүрегі дір етті, бір-бірін тереңірек түсінді. Бұл музыкалық ынтымақтастық екі халықтың мәдени тарихында мәңгілік із қалдырды және өнердің достықты нығайтатын күшін паш етті.
23 жыл бұрын, Қазақстан тәуелсіз ел атанғанда Қытай бұл елді алғаш мойындаған мемлекеттердің бірі болды. Бұл шұғыл мойындау жай ғана дипломатиялық рәсім емес, көршісімен жаңа, табысты серіктестік орнатуға дайын екендігінің айғағы еді. Содан бері екіжақты қатынас елеулі өзгерістерге ұшырап, мызғымас іргетасқа негізделді.
Екі ел басшыларының стратегиялық көрегендігінің арқасында, қарым-қатынас бірнеше маңызды сатыдан өтті. Толық стратегиялық серіктестіктен тұрақты толық стратегиялық серіктестікке өту – терең әрі кең ауқымды ынтымақтастықтың белгісі. Мақсат – ұзақ мерзімді достыққа, берік сенімге және ортақ болашаққа негізделген «Қытай – Қазақстан қауымдастығын» құру. Мемлекеттік тәуелсіздікті қорғаудан бастап экономикалық дамуға, жаһандық сынақтарға дейін екі ел әрқашан біріккен ұстаным ұстана отырып, бірін-бірі қолдайды.
Экономикалық ынтымақтастық – бұл өзара қатынастың басты тірегі. «Бір белдеу, бір жол» бастамасы шеңберінде инфрақұрылым және инвестициялық жобалар белсенді іске асырылуда. Қорғас құрлық порты, «Батыс Қытай – Батыс Еуропа» халықаралық көлік дәлізі және бірқатар  бірлескен кәсіпорындар – осы табысты серіктестіктің жарқын үлгілері. Қытай – Қазақстанның ірі сауда және инвестициялық әріптесі, ал Қазақстан – Қытайдың Орталық Азиядағы маңызды серіктесі. 
2024 жылы екі ел арасындағы сауда көлемі 410 миллиард АҚШ долларына жетті. Бұл экономика байланыстарының тығыздығы мен қарқынды дамуын көрсетеді. Қытай Қазақстанның ең ірі сауда серіктесі әрі экспорт нарығы болып табылады.
Жаңатас жел электр станциясы Қазақстанның бай жел ресурстарын пайдаланып, таза энергияға көшуге үлес қосты. Тұрғын су электр станциясы елдің энергия қауіпсіздігін нығайтты. Шымкент мұнай өңдеу зауыты заманауи жабдықпен жаңартылып, өндіріс тиімділігін арттырып, экологиялық талаптарға сай жұмыс істейді. Бұл жобалар Қазақстан экономикасын дамытуға және қытайлық компанияларға технология мен тәжірибе алмасуға мүмкіндік берді.
Қазақстан мен Қытайды байланыстыратын мұнай және табиғи газ магистральдық құбырлары тұрақты жұмыс істеп, екі елдің энергия қажеттілігін сенімді қамтамасыз етеді. «Жасыл дәліз» бағдарламасы ауыл шаруашылық өнімдерін кедендік бюрократиядан босатып, астық, ет және сүт өнімдерін Қытай нарығына жылдам жеткізуге септігін тигізіп келеді. Бұл қазақстандық фермерлер үшін табысты, сенімді экспорт жолын қамтамасыз етсе, қытайлық тұтынушылар үшін азық-түлік алу мүмкіндігін кеңейтті.
Көлік-инфрақұрылым саласындағы инвестициялар екі ел арасындағы байланысты одан әрі нығайтты. Сиань құрлық кеден бекеті заманауи стандарттарға сай жабдықталып, сауданың жедел әрі сенімді жүруіне мүмкіндік береді. «Батыс Қытай – Батыс Еуропа күре жолы» мен Қытай – Еуропа жедел теміржолы да жүкті тасымалдау уақытын қысқартып, шығындарды төмендетті. 
Мәдени-адамгершілік ынтымақтастық – өзара достықтың жүрегі. Екі елде ашылған мәдени орталықтар өнер көрмелерін, тіл курстары мен мәдени мерекелер өткізіп, халықтарды жақындастырады. Мысалы «Сисянхуэй» атты бірлескен фильм Сянь Синхайдың Қазақстандағы өмірін әдемі бейнелеп, тарихи оқиғаны кең аудиторияға паш етті. Бұл туынды көрермен ықыласына бөленді және екі елдің мәдени қарым-қатынасын жаңа деңгейге көтерді.
Визасыз режим енгізілуі екі ел тұрғындарына сапар шегуді оңайлатты. Өткен жылы шамамен 600 мың адам екі жақты сапарға шықса, биылдың алғашқы үш айында 200 мыңнан астам турист өтті. Қазір 26 жұп бауырлас облыс, аймақ және қалалар достастығы орнатылған, бұл жергілікті ынтымақтастықты одан әрі жандандырып отыр.
Жеке адамдар да достықты нығайтуда маңызды рөл атқарады. Офтальмолог Сәулебек Қабылбеков қытайлық науқастардың көзіне ота жасап, жанарына жарық сыйласа, донорлық қызметпен айналысатын Руслан бірлік рухын көрсетті. Жүрегі әуенге толы әйгілі әнші Димаш Құдайберген Қытай тыңдармандарын баурап, екі ел арасындағы мәдени елшіге айналды.
Халықаралық аренада Қытай мен Қазақстан – әлем бейбітшілігі мен дамуын нығайтатын серіктестер. Бірқатар маңызды ұйымдар – БҰҰ, ШЫҰ, АӨСШК сияқты құрылымдарда олар ортақ бастамаларды қолдап, бір-бірін қолдайды. Орталық Азия өңірі аясында қауіпсіздік, экономикалық даму және экологиялық мәселелерді бірлесіп шешеді. 
Болашаққа көз жүгіртсек, саяси сенім мен стратегиялық диалог одан әрі тереңдей береді. Қытай Қазақстанның егемендігі мен аумақтық тұтастығын қорғауға мүдделі әрі сыртқы арандатуларға тойтарыс беруде бірге әрекет етеді.
Экономикада «Бір белдеу, бір жол» бастамасы мен Қазақстанның «Әділетті Қазақстан» саясаты өзара үйлесіп, сапалы дамуға жаңа серпін берді. Дәстүрлі салалардан бөлек, жасыл энергетика, жасанды интеллект пен цифрлық экономиканы дамыту бағытында жаңа жобалар іске асырылады. Мұны жүзеге асыру арқылы екі ел өндіріс және жеткізу тізбегін нығайтып, экономикалық өрлеуге жете түседі.
Екі ел білім мен мәдениет саласында өзара түсіністік пен сүйіспеншілікті арттыруға көп күш салуды көздейді. Бірлескен ғылыми-зерттеу бағдарламалары мен студенттер алмасу жобалары кеңейеді. Әртүрлі мәдени шаралар, көрмелер мен фестивальдер халықтың ынтымақтастығын нығайтады.
Халықаралық аренада көпжақты ынтымақтастықты нығайту арқылы жаһандық сын-қатерлерге бірге тосқауыл қоямыз, көпжақты қатынастарды қолдап, озбырлыққа қарсы тұрамыз, адамзаттың ортақ тағдырына қызмет етеміз.
Қазақстан – Қытай достығы – тарихтың қымбат сыйы және болашақтың үміті. Екі ел жаңа кезеңде бірге алға ұмтылған сайын, олардың қарым-қатынасы жарқын бетке айналады. Бұл тек екі ел халқына ғана емес, бүкіл өңір мен әлемге бейбітшілік пен өркендеу әкеледі.