- Заманхат
- 29 Қараша, 2011
ЖҰЛДЫЗ-МАҚАЛА ЖАЗАТЫН ЖАНБОЛАТ
Қыдыралы ҚОЙТАЙ – ҚазМУ-дің журналистика факультетін бітірген. Аудандық газеттерде, «Алматы сахналарында» журналы мен «Халық кеңесі» газетінде қызмет істеген. Қазір «Ақиқат» журналы Бас редакторының орынбасары, ҚР Мәдениет қайраткері.
Белгілі журналист-жазушы, Қазақстанның еңбек сіңірген қайраткері, Президент грантының иегері, Жанболат Әлиханұлымен (Аупбаев) 1990 жылдары өмірге келіп, егемендіктің елең-алаң шағындағы ұлттық ояну үдерісінің қарлығашы іспеттес және жариялылықтың бел баласы болған, «Халық кеңесі» газетінде, одан кейін «Ақиқат журналында
қызметтес болған тағдырыма ризамын. Тіпті оның қолқалауымен сонау 1999 жылы Сарыарқа төрінде жаңадан бой көтеріп жатқан Астанаға барып, қырық күн ел газеті – «Егемен Қазақстан» газетінде бірге қызмет істегенімді де мақтан тұтамын. Иә, 40 күн Астанада болып, 40 күн Жанболаттың үйінде тұрып жұмыс жасадым. Екі аптадан кейін газет берген екі бөлмелі пәтердің есігін ашып көргенім болмаса бір күн де қонбадым. Өйткені Жәкеңнің үйі жайлы. Жәкеңнің үш бөлмелі пәтерінде менен басқа журналист Талғат Батырхановтың да отбасы тұрады. Әңгімеміз бен әзіліміз, айтар пікіріміз ортақ. Өкініштісі, мен Астананы жерсінбедім. Оның үстіне ауылдағы кәрі әке-шешемнің де қыңқыл-сыңқылы мен кішкентай баламен үйде отырған әйелімнің қаржылық жағынан қиындық көре бастаған жағдайы мені Алматыға қайтуға мәжбүр етті. Қысқасы Жәкеңмен бірге қызмет істеген жеті-сегіз жылда қамқорлығын көрдім, көп нәрсені үйрендім. Достыққа адал, не айтсаң де сене беретін бала секілді аңғал мінезінің куәсі болдым. Осы орайда Жанболаттың мына бір қызық мінезі туралы айтсам өзге біреулерге қызық көрініп, күлуі де мүмкін. Жәкең түстен кейін жұмыс кабинетінде темекі тартуды тоқтатады. Кешке қарай кабинеттен шығардың алдында «давно» оты өшіп қалған темекі тұқылын тағы бір тексеріп, қоқыс салғыш ыдысқа тастайды. Үстіне су құяды. Стол тартпаларын мұқият қарап шығады. Сонан соң бөлмені көзімен тағы бір шолып өтіп, аспай-саспай киініп, кабинетін кілттейді. Кілттеп болған соң есікті тағы бір-екі мәрте тартып көреді. Бұрындары кейбір кабинет есігінің жоғарғы тұсы әйнек болушы еді ғой, енді сол әйнектен тағы бір ішке қарап, жарықтың өшкен-өшпегеніне көз жеткізеді, сонан соң ғана барып сыртқа беттейді. Күлгендер күле берсін бұл оның қансіңді әдеті, міндеті, тәртібі, тәрбиесі. Жұмысында да осындай. Өзгелеріміз журналистиканы алқам-салқам етіп, біресе жеңінен, біресе етегінен тартып жүргенімізде, ол кісі өзіне-өзі жасап алған бір қалыпты жолмен әдемі келеді.
Кейбіреу айтады: «Жақсы жазу үшін жақсы азамат болу шарт емес»,– деп. Күмәнім бар. Жапондар мен қытайлар қатты шаршағандарында тамақты жақсы көретін әйелдеріне жасатып ішіп, дем алады екен. Себебі әйел тамақты қолымен жасайды. Тамақ жасап жүргенде бар пейілі, ниеті, тілегі күйеуінің үстінде болады да, осы бір сезімі денесі, қолы, саусағы арқылы тамаққа сіңеді, одан ол күйеуіне беріледі. Еркектер құр тамақтан ғана қуат алмайды, әйел пейілінен, әйел мейірімінен әлденетін көрінеді.
Журналист те сол әйелдердей өз мамандығына адал болу керек, себебі ол жүрегіндегісін саусағымен жазады, өзінің ішкі толқыныстарын, энергиясын шығарады. Кейде тіпті оқырманға мақала кейіпкері емес, журналистің ішкі бір ойының ұнап немесе ұнамай қалуы осындай себептерден де болса керек.
Журналистің жалғыз дәмететін адамы – оқырманы. Өз дүниесінің жақсы, жаман шыққаны туралы олардың пікірін күтеді. Кейде сол оқырман күпті қылып «жақсы, жаман» дегенді айтпайды немесе жаман болса несі жаман дегенге тереңдеп бармайды. «Жақсы» дегенді тіл ұшымен айтады. Осынау пікірге сараңдау оқырман Жанболатқа келгенде басқаша. Олар Жанболат Әлиханұлын пір тұтады, төбесіне көтереді. Бұл бір мақаланың орайына қарай айтыла салған артық сөз емес. Құдай алдындағы да, адам алдындағы да ақиқаты осы. Бұдан жиырма жыл бұрын жазған мақалаларын қараймын. Қолөнер шебері Дәркембай Шоқпарұлы, антрополог Ноэль Шаяхметов, орнитолог Ернар Әуезов, маршал Г. К. Жуков мінген ақ боз ат, антарктидағы «Мирный» станциясында жұмыс істеп қайтқан Данабек Бименов, Солтүстік Африкадан Оңтүстік Америкаға дейінгі аралықты қамыс қайықпен жүзіп өткен «РА» жорығына қатысушы дәрігер Юрий Александрович Сенкеевич, каскадер Тыныбек Танин, Эвересті бағындырған Қазбек Уәлиев... Былай қарасаң ішкі-тысқы қалыптары басқа-басқа тақырыптар. Тіпті бұдан 20 жыл бұрындары қазақ журналистикасының аяғы баспайтын, тісі батпайтын дейтіндей құпия, жұмбақ, әрі қызықты дүниелер әлемі. Соны Жанболат Аупбаев жазды ғой. Жазғанда да сол тақырыптарға құлап түсіп, оны жақсы көріп, ғашығындай аялап, зауқы соған ғана соға отырып жазды. Мұнымен қоса ақылмен саралап, ғылыми жолмен зерттеп, оған өзіндегі бар қуатын қосып барып ол дүниелерді өмірге әкелді. Сондықтан болар оның әр кейіпкерінің еңсесі биік, белді, бекем. Ондайда бұл тақырыптардың өзге емес, тек Жанболаттың қолына ілінгеніне қуанасың. Оллаһи, өзгеміз итжандылықпен ту-талақай етіп, жадағай бір нәрсе жазып, өзімізді де, өзгені де жылытпайтын жасық, жалқы бір нәрсе істер едік. Оны журналистиканың қасиеті қонған адамына бұйыртқанына мың тәуба! Егер сол мақалалар жазу техникасын игерумен, үйренген машықпен ғана жазылса, бүгін біз оны қайыра бір іздер ма едік, қайта оқыр ма едік...
Көбіміз тақырыбымызды таппай, түртініп жүріп өнімсіз еңбек етеміз. Стерженіміз, жиламыз босаңдау боп келеді. Жанболаттың өзгелерден өзгешелігі сәтімен тапқан өз арнасы бар. Тіршіліктің жалғыз мұрат - мақсаты – өсу, өсу, өсу болса, осы қағиданы Жәкең өз мамандығына аударып алған. 1984 жылы шыққан тұңғыш кітабы «Мынау ғажап дүниеден» кейін тағы он бір кітап шығарыпты. Тағы да тосын тақырыптар, таңғажайып тағдырлар. Оригинальный тапқырлығынан айнымай отырып ойын тереңдеткен, білімін молайтқан, шеберлігін ұшқырлаған. Сәтімжан Санбаевтың өзгеге ұқсамайтын өмірі, неміс лагерінде төрт жыл азаптанған Владимир Иванович Фурсов, суретші Азат, өнер қайраткері Асанәлі Әшімов, жазушы Сайын Мұратбеков, суретші Қайырбай Зәкіров, партизан Қасым Қайсенов, Порт Артур шайқасына қатысқан, 1919 жылы Мұстафа Шоқайды Форт портынан шетелге өткізіп жіберуге көмектескен Оспан Көбеев, Қытайдағы қазақ генералы Хасен, бәрімізді тәнті еткен Сағат Әшімбаев... Жанболаттың іздемпаздық қасиетін көрсететін тақырыптар жалғаса береді. Осының бәрін қазан-миында қайнатып-қайнатып алып, оқырманға ожаулап оңай құйып бере салатын секілді көрінгенімен, әр тақырыбынан-ақ оның өзінің іздену, өсу, толып-пісу кезеңінен өткені көрініп тұрады. Журналист нақты, деректі жайларды жазады. Сыйынатыны – тек шындық. Ал осы шындық кей кезде қандай ауыр, азапты. Жанболаттың кейіпкерлерінің шындықты айтуға бейілді болулары, оларды сөйлетуші журналистің адамның ерекше қасиетін таба білуінде болса керек. Міне, Жанболаттың кейіпкері, ұйғыр Азат Әкімбек суретші, қолөнер шебері, этнограф қана емес, нағыз азамат та екен. Азамат болғанда да тәуелсіз Қазақстанның тыныштығына тілектес, жақсылығына жанкүйер жан. Мұны оның егемендігіміз үшін ес кетіп, жан шығып жатқан тұста: «Бізге автономия керек, Жетісу – Ұйғырлардың жері. Біз Қазақстанның федерациялық республика болуын жақтаймыз»,– деп бүйректен сирақ шығарған Кабиров пен Әлиева, Қ. Қожамбердиевтердің қитұрқы әрекеттеріне батыл тойтарыс берген адалдығынан анық аңғаруға болады.
«– Аталмыш мақала авторлары пікірлерінің жаңсақтығы сондай, – дейді Азат, – бұл кәдімгі шәлкес мінезді жас баланың ағасымен таласып қалғанда бәрін де «өзімдікі», тіпті «әке-шеше де менікі» деуге дейін баратыны тәрізді өзімшіл қылығына ұқсайды. Оларға салсаң Жібек жолы – менікі (Ұйғырлардың Жібек жолы), сондай-ақ Балқаш, Ыстықкөл, Іле – менікі, Отырар, Баласағұн, Алматы – ол да менікі, тіпті қимақтар, қаңлылар, қыпшақтар сияқты тайпалардың бәрі де өзіміздікі деген тәрізді қиғаш пікірлер. Әрине бұл жерде олардың шәлкес мінезді баладан бір айырмашылығы – өздері қойып отырған талаптарды орынды деп дәлелдеп баққысы келеді. Бірақ өздері келтірген дәлелдері өздерінің айтқандарын мүлде теріске шығарады...
–Ал бізден: «Сен 1986 жылғы желтоқсанында қайда болдың? Баррикаданың қай жағында жүрдің? - деп Қазақстанда біреу сұрады ма? Жоқ. Ұят та болса шынын айтайық, біз мұндағы басқа ұлттар баррикадада болғанымыз жоқ. Алаңға қазақтан басқа ешкім шықпады. Біз бақылаушының рөлін ойнап, қорғаншақтық позицияға тығылдық. Қақпағымызды жауып, ілгегін тас қып бекітіп, өртеніп жатқан менің жерім емес дегендей ар-ұятымызды алдаған болдық»,–дейді.
Саясаттың жілігін шағып, майын қолқ еткізіп жұтатын журналистер баршылық. Бұл жерде Жанболат саясат туралы емес, Азаттың ерекше өнері, қиын да, қызық тағдыры туралы айта отырып, кейіпкер көзқарасы мен өз көзқарасын тоғыстыра келіп, мақаланың кеудесіне жан кіргізіп жіберген. Жәкеңнің мінезін момын дейді. Мақалаларының оты, ұшқыны, серпіні мұны жоққа шығарады. Ізденгіштігі, жол салғыштығы, түр іздегіштігі осылайша жұлдыз мақалалардың өмірге келуіне ықпал етеді. Ізденгіштік дегеннен шығады. Бірде әңгімелесіп отырып өзім туып-өскен ауылда кезінде Египеттің көсемі болған Абдел Насерге арғымақ мінгізген қазақ шалы тұратынын айттым. Содан Жәкең жата кеп жабыссын. Сол ақсақалмен хабарласшы, менімен әңгімелесуге мүмкіндігі бар ма екен, деп. Мен хабарластым. Ол кісі келсін деді. Содан Жәкең қалам-қағазын дайындап, сонау 400 шақырым жерге жұма күні кешке тартып кетіп, жексенбі күні таң ертең қайтып келді. Жәй келген жоқ, керемет мақала – жұлдыз мақала алып келді.
Жұлдыз деген теңеу эстрада өнерінде жиі айтылады, кейде орынды, кейде бір шүленсіген мырзалық, дарақылықпен қолданылады. Жұлдыз – ғаламдық көрсеткіш, биіктік. Қасиетті, киелі. Оны қалай болса солай қолданудан қорқасың. Ал Жанболат Аупбаевтың жазған мақалаларының көбі – жұлдыз мақала. Оны оқыған оқырман жарығын көреді, орнын біледі, жылуына жылынады. Уақыт өткен сайын оны іздейді, бейілі соған құлап тұрады. Оны жазған адамның қадір-қасиетін ұғынады. Олардың аз, әрі қарапайым болатындықтарына таңданады.
Журналист – тіршіліктің барлық тақырыбына қарыздар мамандық иесі. Ол осы борышынан қалай құтылады, көңілін қалай жұбатады дегендерге: «Жанболаттай өзгеше бір өрнекпен жұмыс істегенде ғана» деу керек болар.
Жанболат жазған мақалаларды Гиннестер кітабының толықтырылған қазақстандық нұсқасы деуге болады. Қазақтан шыққан тұңғыш... Қазақстанда ашылған тұңғыш жаңалық туралы тұңғыш жазатын да–Жәкең.
Мен бұрындары журналистердің жазғандарына орай неге ғылыми атақ берілмейді екен деп ойлайтынмын. Әрине, бәріне емес. Жанболат пен Жанболат секілді жазатындарға. Мүмкін, оларға ол атақ керек емес те болар.
Сонда деймін ғой, ғылымда да, журналистикада да нағыз, таза ізденгіш, шығармашыл жандар көбейер ма еді?
Сөз соңында Жәкеңнің журналист-ғалым Бауыржан Омаровқа берген сұхбатындағы мына бір пікірін келтіргенді жөн көрдім: «Бас редактор дегеніміз – погонсыз генерал, атақ-дәрежесі рәсімделмеген ғылым докторы, патентсіз өнертапқыш, лицензия алмаған конструктор, халықтық дипломатияны бойына терең сіңірген мәмілегер. Погонсыз генерал болатының – газет бетінде стратегияны белгілеп, түрлі тактика қолданасың. Билік пен оқырманның арасында елшілікке жүресің. Түн ортасында, басылымның соңғы бетін баспаханаға жіберер алдында: «Осы материал қалай өзі?» дейтін қиын жағдайлар туындайды. Ол кезде саған ешкім көмекке келмейді. Мұндайда тек білім мен білігіңе, ішкі интуицияңа сүйенесің. Сөйтесің де ұстараның жүзінде отырып, ең соңғы шешімді қабылдайсың. «Тәуекел!» дейсің. Сөйтіп, генерал секілді мылтықсыз майданды басқаруыңа тура келеді. Патентсіз өнертапқыш дейтінім газетті оқыту үшін үнемі тың идея ойлап табуға тиіссің. Жаңа тақырып, жаңа кейіпкер, жаңа айдар, жаңа коллаж, жаңа штрих...
Соның бәрімен газетті күн сайын қамтамасыз етуің керек. Ендеше, өнертапқыш емей кімсің? Лицензиясыз конструктор дегеніміздің мәнісі мынау: Басылым бетінде жарияланатын материалдардың бәрін де қолмен құрастырасың. Бұзып, қиратып, газетке лайықтап, қайта жасап шығасың. Автор ойына ой қосасың. Жөндейсің, қырнайсың, аударасың, біріктіріп, кіріктіресің... Сонда конструктордан нең кем? Ал атақ-дәрежесі рәсімделмеген ғылым докторына теңейтінім, үнемі форма іздейсің, терминге балама табуға әрекеттенесің, академикпін деп жүргендердің өзінің ойын кеңейтіп, материалдарын олар білмейтін фактілермен жұтындырып, байытасың. Намыстанбай-ақ қойсын, грамматиканың үтір, нүкте, сызықша, қысқарған сөз сияқты сан алуан иірімдеріне келгенде кей ғалымдарымыздың өзі, қайраткерлеріміздің көбі шатқаяқтап қалады. Міне, соның бәрін сен тіл білімі ережесіне сәйкес орын-орнына дұрыс қойып бересің. Кейде сондай сәттерден жаңалық та ашылып қалуы ғажап емес. Мысалы, Мұхаңның, Мұхтар Әуезовтің атақты «Абай жолының» жанрын анықтап берген ешқандай әдебиет теоретиктері емес, сол кітапты шығаратын баспаның редакторы Сергей Дароян еді ғой. Ол: «Бұл шығармаға» сериялы роман» деу жараспайды. Кең тынысты, ауқымды ойды бейнелейтін «роман эпопея» деу керек», – деп атақты туындының болмыс-бітімін дәл тапқан ғой. Олай болса, энциклопедиялық білімге ие эрудит редактордың да өзін ғылым докторы секілді сезінуге құқы бар. Енді бас редактор халықтық дипломатияны бойына терең сіңірген мәмілегер дегенге келетін болсақ, ол ел мен елді бітістіріп, байланыс орнататындай рөлде жүрмесе де, редакцияға алуан-алуан мүдде көздеп, сан қилы мақсат, неше түрлі мінезбен келетін адамдардың аптығын басып, көңілін жайландыратын, мәселесін шешіп беріп, тілін табатын немесе логикасының күштілігімен дәлелді уәж қайтаратын дипломат, мәмілегер емей кім? Мен бас редактор деген ұғымды осылайша түсінемін.
Міне, бұдан Жәкеңнің өз ісінің нағыз майталманы екенін білеміз.
қызметтес болған тағдырыма ризамын. Тіпті оның қолқалауымен сонау 1999 жылы Сарыарқа төрінде жаңадан бой көтеріп жатқан Астанаға барып, қырық күн ел газеті – «Егемен Қазақстан» газетінде бірге қызмет істегенімді де мақтан тұтамын. Иә, 40 күн Астанада болып, 40 күн Жанболаттың үйінде тұрып жұмыс жасадым. Екі аптадан кейін газет берген екі бөлмелі пәтердің есігін ашып көргенім болмаса бір күн де қонбадым. Өйткені Жәкеңнің үйі жайлы. Жәкеңнің үш бөлмелі пәтерінде менен басқа журналист Талғат Батырхановтың да отбасы тұрады. Әңгімеміз бен әзіліміз, айтар пікіріміз ортақ. Өкініштісі, мен Астананы жерсінбедім. Оның үстіне ауылдағы кәрі әке-шешемнің де қыңқыл-сыңқылы мен кішкентай баламен үйде отырған әйелімнің қаржылық жағынан қиындық көре бастаған жағдайы мені Алматыға қайтуға мәжбүр етті. Қысқасы Жәкеңмен бірге қызмет істеген жеті-сегіз жылда қамқорлығын көрдім, көп нәрсені үйрендім. Достыққа адал, не айтсаң де сене беретін бала секілді аңғал мінезінің куәсі болдым. Осы орайда Жанболаттың мына бір қызық мінезі туралы айтсам өзге біреулерге қызық көрініп, күлуі де мүмкін. Жәкең түстен кейін жұмыс кабинетінде темекі тартуды тоқтатады. Кешке қарай кабинеттен шығардың алдында «давно» оты өшіп қалған темекі тұқылын тағы бір тексеріп, қоқыс салғыш ыдысқа тастайды. Үстіне су құяды. Стол тартпаларын мұқият қарап шығады. Сонан соң бөлмені көзімен тағы бір шолып өтіп, аспай-саспай киініп, кабинетін кілттейді. Кілттеп болған соң есікті тағы бір-екі мәрте тартып көреді. Бұрындары кейбір кабинет есігінің жоғарғы тұсы әйнек болушы еді ғой, енді сол әйнектен тағы бір ішке қарап, жарықтың өшкен-өшпегеніне көз жеткізеді, сонан соң ғана барып сыртқа беттейді. Күлгендер күле берсін бұл оның қансіңді әдеті, міндеті, тәртібі, тәрбиесі. Жұмысында да осындай. Өзгелеріміз журналистиканы алқам-салқам етіп, біресе жеңінен, біресе етегінен тартып жүргенімізде, ол кісі өзіне-өзі жасап алған бір қалыпты жолмен әдемі келеді.
Кейбіреу айтады: «Жақсы жазу үшін жақсы азамат болу шарт емес»,– деп. Күмәнім бар. Жапондар мен қытайлар қатты шаршағандарында тамақты жақсы көретін әйелдеріне жасатып ішіп, дем алады екен. Себебі әйел тамақты қолымен жасайды. Тамақ жасап жүргенде бар пейілі, ниеті, тілегі күйеуінің үстінде болады да, осы бір сезімі денесі, қолы, саусағы арқылы тамаққа сіңеді, одан ол күйеуіне беріледі. Еркектер құр тамақтан ғана қуат алмайды, әйел пейілінен, әйел мейірімінен әлденетін көрінеді.
Журналист те сол әйелдердей өз мамандығына адал болу керек, себебі ол жүрегіндегісін саусағымен жазады, өзінің ішкі толқыныстарын, энергиясын шығарады. Кейде тіпті оқырманға мақала кейіпкері емес, журналистің ішкі бір ойының ұнап немесе ұнамай қалуы осындай себептерден де болса керек.
Журналистің жалғыз дәмететін адамы – оқырманы. Өз дүниесінің жақсы, жаман шыққаны туралы олардың пікірін күтеді. Кейде сол оқырман күпті қылып «жақсы, жаман» дегенді айтпайды немесе жаман болса несі жаман дегенге тереңдеп бармайды. «Жақсы» дегенді тіл ұшымен айтады. Осынау пікірге сараңдау оқырман Жанболатқа келгенде басқаша. Олар Жанболат Әлиханұлын пір тұтады, төбесіне көтереді. Бұл бір мақаланың орайына қарай айтыла салған артық сөз емес. Құдай алдындағы да, адам алдындағы да ақиқаты осы. Бұдан жиырма жыл бұрын жазған мақалаларын қараймын. Қолөнер шебері Дәркембай Шоқпарұлы, антрополог Ноэль Шаяхметов, орнитолог Ернар Әуезов, маршал Г. К. Жуков мінген ақ боз ат, антарктидағы «Мирный» станциясында жұмыс істеп қайтқан Данабек Бименов, Солтүстік Африкадан Оңтүстік Америкаға дейінгі аралықты қамыс қайықпен жүзіп өткен «РА» жорығына қатысушы дәрігер Юрий Александрович Сенкеевич, каскадер Тыныбек Танин, Эвересті бағындырған Қазбек Уәлиев... Былай қарасаң ішкі-тысқы қалыптары басқа-басқа тақырыптар. Тіпті бұдан 20 жыл бұрындары қазақ журналистикасының аяғы баспайтын, тісі батпайтын дейтіндей құпия, жұмбақ, әрі қызықты дүниелер әлемі. Соны Жанболат Аупбаев жазды ғой. Жазғанда да сол тақырыптарға құлап түсіп, оны жақсы көріп, ғашығындай аялап, зауқы соған ғана соға отырып жазды. Мұнымен қоса ақылмен саралап, ғылыми жолмен зерттеп, оған өзіндегі бар қуатын қосып барып ол дүниелерді өмірге әкелді. Сондықтан болар оның әр кейіпкерінің еңсесі биік, белді, бекем. Ондайда бұл тақырыптардың өзге емес, тек Жанболаттың қолына ілінгеніне қуанасың. Оллаһи, өзгеміз итжандылықпен ту-талақай етіп, жадағай бір нәрсе жазып, өзімізді де, өзгені де жылытпайтын жасық, жалқы бір нәрсе істер едік. Оны журналистиканың қасиеті қонған адамына бұйыртқанына мың тәуба! Егер сол мақалалар жазу техникасын игерумен, үйренген машықпен ғана жазылса, бүгін біз оны қайыра бір іздер ма едік, қайта оқыр ма едік...
Көбіміз тақырыбымызды таппай, түртініп жүріп өнімсіз еңбек етеміз. Стерженіміз, жиламыз босаңдау боп келеді. Жанболаттың өзгелерден өзгешелігі сәтімен тапқан өз арнасы бар. Тіршіліктің жалғыз мұрат - мақсаты – өсу, өсу, өсу болса, осы қағиданы Жәкең өз мамандығына аударып алған. 1984 жылы шыққан тұңғыш кітабы «Мынау ғажап дүниеден» кейін тағы он бір кітап шығарыпты. Тағы да тосын тақырыптар, таңғажайып тағдырлар. Оригинальный тапқырлығынан айнымай отырып ойын тереңдеткен, білімін молайтқан, шеберлігін ұшқырлаған. Сәтімжан Санбаевтың өзгеге ұқсамайтын өмірі, неміс лагерінде төрт жыл азаптанған Владимир Иванович Фурсов, суретші Азат, өнер қайраткері Асанәлі Әшімов, жазушы Сайын Мұратбеков, суретші Қайырбай Зәкіров, партизан Қасым Қайсенов, Порт Артур шайқасына қатысқан, 1919 жылы Мұстафа Шоқайды Форт портынан шетелге өткізіп жіберуге көмектескен Оспан Көбеев, Қытайдағы қазақ генералы Хасен, бәрімізді тәнті еткен Сағат Әшімбаев... Жанболаттың іздемпаздық қасиетін көрсететін тақырыптар жалғаса береді. Осының бәрін қазан-миында қайнатып-қайнатып алып, оқырманға ожаулап оңай құйып бере салатын секілді көрінгенімен, әр тақырыбынан-ақ оның өзінің іздену, өсу, толып-пісу кезеңінен өткені көрініп тұрады. Журналист нақты, деректі жайларды жазады. Сыйынатыны – тек шындық. Ал осы шындық кей кезде қандай ауыр, азапты. Жанболаттың кейіпкерлерінің шындықты айтуға бейілді болулары, оларды сөйлетуші журналистің адамның ерекше қасиетін таба білуінде болса керек. Міне, Жанболаттың кейіпкері, ұйғыр Азат Әкімбек суретші, қолөнер шебері, этнограф қана емес, нағыз азамат та екен. Азамат болғанда да тәуелсіз Қазақстанның тыныштығына тілектес, жақсылығына жанкүйер жан. Мұны оның егемендігіміз үшін ес кетіп, жан шығып жатқан тұста: «Бізге автономия керек, Жетісу – Ұйғырлардың жері. Біз Қазақстанның федерациялық республика болуын жақтаймыз»,– деп бүйректен сирақ шығарған Кабиров пен Әлиева, Қ. Қожамбердиевтердің қитұрқы әрекеттеріне батыл тойтарыс берген адалдығынан анық аңғаруға болады.
«– Аталмыш мақала авторлары пікірлерінің жаңсақтығы сондай, – дейді Азат, – бұл кәдімгі шәлкес мінезді жас баланың ағасымен таласып қалғанда бәрін де «өзімдікі», тіпті «әке-шеше де менікі» деуге дейін баратыны тәрізді өзімшіл қылығына ұқсайды. Оларға салсаң Жібек жолы – менікі (Ұйғырлардың Жібек жолы), сондай-ақ Балқаш, Ыстықкөл, Іле – менікі, Отырар, Баласағұн, Алматы – ол да менікі, тіпті қимақтар, қаңлылар, қыпшақтар сияқты тайпалардың бәрі де өзіміздікі деген тәрізді қиғаш пікірлер. Әрине бұл жерде олардың шәлкес мінезді баладан бір айырмашылығы – өздері қойып отырған талаптарды орынды деп дәлелдеп баққысы келеді. Бірақ өздері келтірген дәлелдері өздерінің айтқандарын мүлде теріске шығарады...
–Ал бізден: «Сен 1986 жылғы желтоқсанында қайда болдың? Баррикаданың қай жағында жүрдің? - деп Қазақстанда біреу сұрады ма? Жоқ. Ұят та болса шынын айтайық, біз мұндағы басқа ұлттар баррикадада болғанымыз жоқ. Алаңға қазақтан басқа ешкім шықпады. Біз бақылаушының рөлін ойнап, қорғаншақтық позицияға тығылдық. Қақпағымызды жауып, ілгегін тас қып бекітіп, өртеніп жатқан менің жерім емес дегендей ар-ұятымызды алдаған болдық»,–дейді.
Саясаттың жілігін шағып, майын қолқ еткізіп жұтатын журналистер баршылық. Бұл жерде Жанболат саясат туралы емес, Азаттың ерекше өнері, қиын да, қызық тағдыры туралы айта отырып, кейіпкер көзқарасы мен өз көзқарасын тоғыстыра келіп, мақаланың кеудесіне жан кіргізіп жіберген. Жәкеңнің мінезін момын дейді. Мақалаларының оты, ұшқыны, серпіні мұны жоққа шығарады. Ізденгіштігі, жол салғыштығы, түр іздегіштігі осылайша жұлдыз мақалалардың өмірге келуіне ықпал етеді. Ізденгіштік дегеннен шығады. Бірде әңгімелесіп отырып өзім туып-өскен ауылда кезінде Египеттің көсемі болған Абдел Насерге арғымақ мінгізген қазақ шалы тұратынын айттым. Содан Жәкең жата кеп жабыссын. Сол ақсақалмен хабарласшы, менімен әңгімелесуге мүмкіндігі бар ма екен, деп. Мен хабарластым. Ол кісі келсін деді. Содан Жәкең қалам-қағазын дайындап, сонау 400 шақырым жерге жұма күні кешке тартып кетіп, жексенбі күні таң ертең қайтып келді. Жәй келген жоқ, керемет мақала – жұлдыз мақала алып келді.
Жұлдыз деген теңеу эстрада өнерінде жиі айтылады, кейде орынды, кейде бір шүленсіген мырзалық, дарақылықпен қолданылады. Жұлдыз – ғаламдық көрсеткіш, биіктік. Қасиетті, киелі. Оны қалай болса солай қолданудан қорқасың. Ал Жанболат Аупбаевтың жазған мақалаларының көбі – жұлдыз мақала. Оны оқыған оқырман жарығын көреді, орнын біледі, жылуына жылынады. Уақыт өткен сайын оны іздейді, бейілі соған құлап тұрады. Оны жазған адамның қадір-қасиетін ұғынады. Олардың аз, әрі қарапайым болатындықтарына таңданады.
Журналист – тіршіліктің барлық тақырыбына қарыздар мамандық иесі. Ол осы борышынан қалай құтылады, көңілін қалай жұбатады дегендерге: «Жанболаттай өзгеше бір өрнекпен жұмыс істегенде ғана» деу керек болар.
Жанболат жазған мақалаларды Гиннестер кітабының толықтырылған қазақстандық нұсқасы деуге болады. Қазақтан шыққан тұңғыш... Қазақстанда ашылған тұңғыш жаңалық туралы тұңғыш жазатын да–Жәкең.
Мен бұрындары журналистердің жазғандарына орай неге ғылыми атақ берілмейді екен деп ойлайтынмын. Әрине, бәріне емес. Жанболат пен Жанболат секілді жазатындарға. Мүмкін, оларға ол атақ керек емес те болар.
Сонда деймін ғой, ғылымда да, журналистикада да нағыз, таза ізденгіш, шығармашыл жандар көбейер ма еді?
Сөз соңында Жәкеңнің журналист-ғалым Бауыржан Омаровқа берген сұхбатындағы мына бір пікірін келтіргенді жөн көрдім: «Бас редактор дегеніміз – погонсыз генерал, атақ-дәрежесі рәсімделмеген ғылым докторы, патентсіз өнертапқыш, лицензия алмаған конструктор, халықтық дипломатияны бойына терең сіңірген мәмілегер. Погонсыз генерал болатының – газет бетінде стратегияны белгілеп, түрлі тактика қолданасың. Билік пен оқырманның арасында елшілікке жүресің. Түн ортасында, басылымның соңғы бетін баспаханаға жіберер алдында: «Осы материал қалай өзі?» дейтін қиын жағдайлар туындайды. Ол кезде саған ешкім көмекке келмейді. Мұндайда тек білім мен білігіңе, ішкі интуицияңа сүйенесің. Сөйтесің де ұстараның жүзінде отырып, ең соңғы шешімді қабылдайсың. «Тәуекел!» дейсің. Сөйтіп, генерал секілді мылтықсыз майданды басқаруыңа тура келеді. Патентсіз өнертапқыш дейтінім газетті оқыту үшін үнемі тың идея ойлап табуға тиіссің. Жаңа тақырып, жаңа кейіпкер, жаңа айдар, жаңа коллаж, жаңа штрих...
Соның бәрімен газетті күн сайын қамтамасыз етуің керек. Ендеше, өнертапқыш емей кімсің? Лицензиясыз конструктор дегеніміздің мәнісі мынау: Басылым бетінде жарияланатын материалдардың бәрін де қолмен құрастырасың. Бұзып, қиратып, газетке лайықтап, қайта жасап шығасың. Автор ойына ой қосасың. Жөндейсің, қырнайсың, аударасың, біріктіріп, кіріктіресің... Сонда конструктордан нең кем? Ал атақ-дәрежесі рәсімделмеген ғылым докторына теңейтінім, үнемі форма іздейсің, терминге балама табуға әрекеттенесің, академикпін деп жүргендердің өзінің ойын кеңейтіп, материалдарын олар білмейтін фактілермен жұтындырып, байытасың. Намыстанбай-ақ қойсын, грамматиканың үтір, нүкте, сызықша, қысқарған сөз сияқты сан алуан иірімдеріне келгенде кей ғалымдарымыздың өзі, қайраткерлеріміздің көбі шатқаяқтап қалады. Міне, соның бәрін сен тіл білімі ережесіне сәйкес орын-орнына дұрыс қойып бересің. Кейде сондай сәттерден жаңалық та ашылып қалуы ғажап емес. Мысалы, Мұхаңның, Мұхтар Әуезовтің атақты «Абай жолының» жанрын анықтап берген ешқандай әдебиет теоретиктері емес, сол кітапты шығаратын баспаның редакторы Сергей Дароян еді ғой. Ол: «Бұл шығармаға» сериялы роман» деу жараспайды. Кең тынысты, ауқымды ойды бейнелейтін «роман эпопея» деу керек», – деп атақты туындының болмыс-бітімін дәл тапқан ғой. Олай болса, энциклопедиялық білімге ие эрудит редактордың да өзін ғылым докторы секілді сезінуге құқы бар. Енді бас редактор халықтық дипломатияны бойына терең сіңірген мәмілегер дегенге келетін болсақ, ол ел мен елді бітістіріп, байланыс орнататындай рөлде жүрмесе де, редакцияға алуан-алуан мүдде көздеп, сан қилы мақсат, неше түрлі мінезбен келетін адамдардың аптығын басып, көңілін жайландыратын, мәселесін шешіп беріп, тілін табатын немесе логикасының күштілігімен дәлелді уәж қайтаратын дипломат, мәмілегер емей кім? Мен бас редактор деген ұғымды осылайша түсінемін.
Міне, бұдан Жәкеңнің өз ісінің нағыз майталманы екенін білеміз.
856 рет
көрсетілді0
пікір
