• Ел мұраты
• 30 Сәуір, 2024

Инновациядан өндіріске дейін

Академик Қаныш Сәтбаев өзінің ғылыми еңбегімен және жаңалықтарымен, барлық кедергілерге қарамастан, Қазақстанның дамуы үшін жаңа экономика құрған ғалымның эталоны. Академик Сәтбаев – біздің ұлттық мақтанышымыз! Академик Сәтбаевтың өмірі ғылымның мемлекет дамуындағы қуатты күш екенін көрсетеді. Ал бүгінде бұл тезис өте өзекті. Ғылыми дамусыз ел жойылып, технологиялық артықшылығы бар дамыған елдер үшін қоректендіргішке айналады. 
Қазіргі уақытта Қазақстанның жеделдетілген ғылыми дамуының негізгі мақсатына бағытталған қайта құрулар жүріп жатыр. Дамыған елдерде жұмыс істейтін жоғары білікті қазақстандық ғалымдардың елге оралуы бұл процеске айтарлықтай әсер етуі мүмкін. Біздің ғалымдарымыздың елге оралу процесін үйлестіру үшін Ғылым және жоғары білім министрлігінің жанынан ақпараттық орталық құрған жөн болар еді. Бұл ақпараттық орталық қазақстандық жас ғалымдардың шетелдік озық ғылыми зертханаларда 3 жылдық докторантурадан кейінгі тағылымдамаларын үйлестіре алар еді. Бұл жетілген ғалымдарды ең көп сұранысқа ие ғылыми бағыттарға дайындаудың тиімді жолы.
Мен АҚШ-та 27 жыл жұмыс істегеннен кейін 2019 жылы елге оралдым, онда Арканзаста аспирант, Кембридждегі Масачусетс технологиялық институтында постдокторант және Хьюстондағы Андерсонс МД онкологиялық орталығының жетекші зертханасының меңгерушісі болдым.  АҚШ-тағы көп жылдық жұмысымнан кейінгі басты мақсатым – Қазақстандағы ғылыми зерттеулерді жалғастыру және кеңейту болды. Осыған байланысты Назарбаев Университеті жақсы зерттеу базасын ұсынды және Қазақстанда зертхана іске қосылды. Біз ақуыз синтезі мен рибосомалардың түзілуін реттеу механизмдерін зерттейміз. Бізді бұл процестердің ораза кезінде жасушалардың бейімделуіне және өмір сүруіне қалай қатысатыны қызықтырады. Сондай-ақ Астана маңындағы Көбейтұз тұзды көлінен табылған ежелгі Архебактериялардың физиологиясын зерттей бастадық. Архебактериялардың экстремалды жағдайларда – қаныққан тұзды ерітіндіде қалай өмір сүретініне назар аудардық. Жақын арада оларды биотехнологияны дамытуда қолдануға мүмкіндік бар. Зерттеулеріміздің нәтижелерін тәжірибеге енгізе бастағанымызды атап өту өткім келеді. Глюкозаның ашығу әсерін модельдеу арқылы рак клеткаларында цитотоксикалық оксидативті стрессті индук­циялау арқылы әрекет ететін қатерлі ісікке қарсы препаратты әзірледік. Препараттың төмен дозасындағы алғашқы клиникалық зерттеулер үміт күттіретін нәтижелер көрсетті. Қатерлі ісіктерді басуға тиімді әсер ету үшін препараттың ең жоғары төзімді дозасына шығу қажеттілігі бар. Бұл бүкіл ұйымдар қатысатын кешенді жұмыс. Мен өз зертханамның және National Laboratory Astana, Назарбаев Университетінің қызметкерлеріне қуатты ғылыми база құрғаны үшін, «дәрілік заттарды сараптаудың Ұлттық орталығы», клиникалық зерттеулерге рұқсат беру құжаттарын әзірлегені үшін, Нұрмай (Алматы) фармкомпаиясының DVC өндіргені үшін өте ризамын. Бұл орайда Қазақ онкология және радиология институтының қатерлі ісікке қарсы клиникалық сынақтарды тікелей жүргізетін онкологтар тобын атап өткім келеді. Әрине, Ғылым және жоғары білім министрлігінің қолдауынсыз біздің жоба тек ғылыми жарияланымдар түрінде қалатын еді.
Мен инновациялық өнімді енгізу процесінде бірнеше салалық ұйымдар мен кәсіпорындардың үйлестірілген жұмысы қажет екенін көрсету үшін жобаларымызда егжей-тегжейлі тоқталдым. Осылайша, ғылыми әзірлемелерді енгізу кешенді және маңызды жұмыс болып табылады және ғылыми әзірлемелерді енгізудің тартымдылығын күшейту үшін қолайлы жағдайлар жасау қажеттілігі туындайды.
Мұны қалай жасауға болады? Ғылым бизнес емес. Ғылым-білімнің негізі және инновацияның қайнар көзі, сондықтан мемлекет ғылымды дамытудың негізгі демеушісі болып табылады. Инновациядан өндіріске дейін бұл ұзақ және қауіпті жол, ал дамыған елдерде инновацияларды енгізуге негізінен жеке инвестор қатысады. Негізінен венчурлық капитал қорлары инновацияларды енгізуді қаржыландырады және бұл модельді Қазақстанда енгізу маңызды. Инновацияға инвестиция салудың негізінде зияткерлік меншік жатыр. Мұнда патенттеу инфрақұрылымын және лицензиялау ережелерін нығайту және дамыту қажет. Бұл бағытта күшті негіз қаланды, QazPatent белсенді жұмыс істеуде. Егер зияткерлік меншік түрінде құнды болса және патент түрінде ұсынылса нновация жеке инвесторды тарта алады. 
Зерттеу үшін реактивтерді немесе керек-жарақтарды сатып алуға шамамен 2-3 ай қажет. Бұл ғылыми жобаларды іске асыруды айтарлықтай баяулатады. Қалыпты ғылыми жұмыс үшін сатып алу 10 күннен аспауы керек. АҚШ-та әдеттегі жеткізу реактивін сатып алуға небәрі 24 сағат кетеді. 
Қазақстанда ғылым бар және ол қарқынды дамып келеді. Ғылыми үдерістерді жандандыру және инновацияларды енгізу мақсатында Қазақстанның Ұлттық ғылым академиясы да белсенді жұмыс істеуде. Ауыл шаруашылығындағы инновацияларды дамыту Ғылым академиясы жұмысының басым бағыты болып белгіленді. Мен жақында Ғылым академиясына шақырту алдым және стратегиялық саладағы технологияларды – бидай өндірісін жақсарту мақсатында жұмыс тобы құрылды.Төмен өнімділік-гектарына орта есеппен шамамен 11 центнер бидай алқаптарының үлкен аумағымен, елдің жалпы аумағының шамамен 5% – компенс, жыл сайын шамамен 12 миллион тонна астық жинау үшін өтеледі. Мегагранттың кешенді бағдарламасын нақты мақсатпен – бидайдың құрғақшылыққа төзімді сорттарын іріктеу және алу арқылы өнімділікті 2-3 есе арттыру, ылғал ұстайтын топырақтанудың заманауи технологияларын енгізу, сондай-ақ тұқым шаруашылығын жақсарту мақсатында әзірлеген жөн.

Дос САРБАСОВ, 
Президент жанындағы Ұлттық ғылым академиясының Вице-президенті және гуманитарлық ғылымдар мектебінің ғылым жөніндегі вице-деканы