• Келелі кеңес
• 26 Сәуір, 2013

Қазақтың ұлттық мінезі және менталитеті қандай?

Ақбота ИСЛӘМБЕК,
әл-Фараби атындағы Қазақ Ұлттық университеті журналистика факультетінің 4-курс студенті

Қазақ халқының ұлттық мінезі ғасырлар бойы елдің тұрмыс-тіршілігіне, табиғатына, тарихи жағдайларына байланысты дамып, қалыптасқан. Айталық, қазақтың ұлан-байтақ жерді алып жатуының өзі халқымыздың бойындағы, батырлық, ерлік дәстүрді тудырды.Содан, отанын сүю, елін қорғау ер азаматтардың міндетіне кірді де. Ауыз әдебиетіндегі батырлар бейнесі осылай жасалынған. Осы бір қадір-қасиеттер жас ұрпақтың бойына сіңіп, ұлттық идеологияның қалыптасуына негіз болды. Осы тұста, «Қалыптасып, халықтық әдеп-әдетке айналған – ұлттық мінезге заман лебі әсер етпей ме?» деген сауал туындайды. Жалпы, ұлттық мінез дегеніміз не, ол қалай, қандай себептерменен қалыптасады?

Онда ұрпақтан-ұрпаққа ұласқан тектік-қандық (гендік) қадір-қасиет бола ма? Бұл мәселелер ғылыми- теориялық жағынан қалай зерттеліп, зерделенілген? Міне, осындай сауалдардан соң, сөз жоқ, «Қазақтың ұлттық мінезі және менталитеті қандай?» деген мәселенің туары анық. Осыған орай, «Келелі кеңестің» кезекті отырысына халық жазушысы Қабдеш Жұмаділовті, академик Асқар Жұмаділдаевті, профессор Жақан Молдабековті, дінтанушы Құдияр Біләлді, «Ұлт тағдыры» қозғалысының төрағасы, саясаткер Дос Көшімді, саясаткер, психолог Жарас Сейітнұрды, «Ақиқат» журналының қызметкері Әбдірашит Бәкірұлын шақырған едік. Назарларыңызға сол отырыста айтылған ой-тұжырымдарды ұсынамыз.

– Хәкім Абай 39-қара сөзінде ата-баба­ларымыздың «...бұл замандағы­лардан артық екі мінезі бар екен...Олардың бірі- – көсемге бағынып, дүйім елдің көсегесін көгерту. Ал, екіншісі – намысқойлық» десе, Аймауытов пен Әуезов «...жақ­сы­ның сиреген кезінде күші кетіп, мынадай соққы жолықты қазаққа. Қазақтың ұлт­тық қалпы өзгерілді. Тір­лігі, мақсұты басқа, ние­ті шалағай, суықбауыр, жат­тық қолына тиді», – дейді. Ендеше, біз қоз­ғағалы отырған мәселе, ұлы Абай­­дан бастап бүгінгі күнге дейін күн тәрті­бі­нен бір түспеген екен. Осыған орай, Сіз­дерге «Қазақтың ұлт­тық мі­незі мен мен­­талитеті қан­­дай?» деген сауал қой­­­­ғымыз келеді.
Қабдеш Жұма­ділов: – Менталитет деген бұл қазақтың мінез-құлқы, ұлттық сипаты деген ұғымға саяды. Меніңше, заман өзгерген сайын, ұлт та, ұлттың мінез-құлқы, мен­та­ли­те­ті де өзгереді. Мысалға, 1916 жылы империяға қарадық. Бірінші дүниежүзілік соғыс тұсында қазақтардан адам аламыз дегенде, қазақтар адам бермейміз деп асау­лық танытты. Талай көтерілістер болып, біразы кетті. Бірақ, әскер бермейміз деген ұрық қалды. Арада 25 жыл өтті. Ұлы Отан соғысына бармаймыз деп айту­ға қазақтың шамасы келмеді. Себебі, қазақтың рухы өзгерді. Бұнда жиырма бес жылдық коммунистік тәрбие де бар. 1932 жылғы аштық, 1937-38 жылдардағы репрессия, міне, осының бәрі қазаққа әсерін тигізді. Бұлар қазақтың омыртқасын үзіп жіберген нәрселер. Міне, менталитет те осылай өз­гереді. Ара­да ғасыр емес, 25 жыл өт­кенде, халық­тың мі­незі, тағдыры осы­лай өзгеріп, жуасып, жасиды екен.
Жарас Сейіт­нұр: – Ұлттық мінез деген тақырыпты ға­лым­дардан гөрі философ, ақын-жазу­шылар бір ауыз сөзбен түсін­ді­ріп жатады. Ал, ғы­лымда, ұлттық мі­нез бен ұлттық діл ұғым­дарын бөлек қарастырады. Яғни, ұлттық діл деп ойлау үлгісін, рухани мінез-құлықты жатқызамыз. Ал, ұлттық мінезге адамның әрекеттік жағын, типтік мінез бітістерін, белгілерін ғана қарастырамыз. Мұны ғылым тұрғысында зерттеу де қиын. Жаңа Абайдың да 39-қара сөзін мысалға келтірдік. Әрине, мінез­дің өзгермелі динамикалық жағы және тұрақты жағы бар. Тұрақты жағы ға­сыр­лар бойы табылады, көрінісін табады. Бір мысал, қазір кәсіп таңдағанда қазақтар сот, заңгер болғанды қалап жатады. Бұл да қанымызға сіңісті ата-бабамыздың би болғанын аңғартады. Сол сияқты, этностың ішінде түптік, генетикалық тұрғыда жатқан ақпа­рат­тар бар. Олар бейсаналы түрде де көрініс беруі мүмкін. Сондықтан, бұл екіжақтылықтың бірлігі, яғни, тұрақтылық пен динамикалықтың көрінісі. Мәселе, біз қаншалықты ұлт­тық тұрақтылығымызды сақтай алға­нымызда. Қазақ ұлты 300 жылдан астам бодан ел болған соң, мінезімізге ішкі фактордан гөрі, сыртқы фактор да әсе­рін тигізді. Қазір біз моноэтносты емес, полиэтносты болып кеттік. Ұлтымызға тән емес жаман қасиеттер де сіңді. Айталық, кез келген ұлтта қай ортаға түссе де, инкультуризация ұғымы бар. Яғни, төл мәдениет таныту. Сонымен қоса, сол ортамен бірге әлеуметтану ұғымы да бар. Бізде сол әлеуметтану бар да, төл мәдениеттену жоқ. Шынына келсек, қазір бәріміз қала­дамыз, урбанизацияға ұшырадық. Сондықтан, алдыңғы ұрпақ кейінгілерге ұлттық салт-дәстүрді беріп кету керек. Ал, бізде сол механизм бұзылып кетті. Отаршылдық арасына басқа нәрсені салып кетті. Табиғатымызға жат ұғымдарды да сің­дірді. Міне, меніңше, біз осы себепті, жасық бо­лып кеттік.
Асқар Жұма­діл­даев: – Жаңа та­рихи, сосын фило­софиялық тұрғыдағы ойлар айтылды. Мен практи­калық тұрғыда айтып кетейін. Менің ойымша, ұлттық мінез дегенде, жаңағы айтылған кемшіліктердің бәрі тек қана қазаққа ғана тән емес. Ол басқа да, өзге де ұлттарда бар. Ондай аумалы-төк­пелілік бола береді. Осы тұста, бір ғана мысал айтайын. Қазақ қонақжай халық па, қонақжай емес пе?! Менің ойымша, қонақ­жай емес. Егер, сіз танымал адам болсаңыз ғана, сізге қонақжайлық танытады. Мысалы, Түркияға барған бір турист: «Келесі жылы қайтып келемін», – дейді. Ал, Қазақстанға келген турист, ендігі келмеспін деп жатады. Өйткені, бізде қонақжайлық жоқ. Біз табиғатымыз керемет деп жатамыз. Ал, практикалық тұрғыда, ол табиғатқа жету үшін талай жол кетеді. Ал,Түркияға бара қалсаңыз, көшедегі түрік ағасын көргендей қарсы алады. Ойлап қарасақ, сондағы Антальяңыз, біздің Қызылорданың жерінен де жаман. Бірақ, Түркияның бюджетінің 50 пайызы осы туристерден түседі. Түркияға бір неміс келсе, 600 евро, бір қазақ келсе 800 евро тастап кетеді екен. Қазақтың бюд­жетінің жартысы мұнайдан түседі. Сонда, мұнайдың ақшасы Түркияға туристерден түсетін ақшамен тең келіп отыр. Қонақжайлық деген кез келген халықта бар. Бірақ, оны практикалық тұрғыда менеджмент тұрғысында пайдалана білу қажет. Айталық, гамбургер деген тамақ бар. Оны бүкіл әлем пайдаланады. Ал, біздің ұлттық тамақтарымызды қазақтан басқа ешкім жемейді. Өйткені, оны таныту деген мақсат қойылмайды. Кемшілігіміз, жарнама, менеджменттің дамымауында. Айталық, қазір «тачки», «спончбоб» деген мультсериалдар шығып жатыр. Балалар Ертөстікке емес, соларға қызығады. Өйткені, Американың менеджменті әлдеқайда жақсы дамыған. Ақымақи нәрселер болса да, күніне жүз рет жарнамалап халықтың көзі үйреніп кетеді. Өкінішке орай, біздің ісіміздің 90 пайызы далаға кетіп жатады. Өйткені,оны практикалық тұрғыда халыққа сіңіруге тырыспаймыз. Бұл да ұлттық мінезге жататын көрініс. Қарап отырсақ, бізде адамгершілік, ержүректілік те бар. Бірақ, «новшество» деген, яғни, заманға байланысты оң өз­герістер енгізу деген жоқ. Мысалға айтсақ, Абылай хан қаншама жерлерді жаулаған кезде, заманға сай айласын да қолданған. Сол сияқты, ұлттық мінез, намыс дегенде, біз заманға сай өзгеруіміз керек. Онда тұрған ешнәрсе жоқ. Мысалға қарасақ, чукча деген халық бар. Орыс халқы оларды ең ақымақ халық ретінде көрсетеді. Ал, шындығына келгенде, орыс империясы осы чукчалармен ең ұзақ уақыт соғысты. Ол соғыс 175 жылға созылды. Аяғында оларды жеңе алмады. Бірақ, сол халық қазір мүлде құрып кеткен. Өйткені, олар туралы қаншама әңгімелер шығып жатса да, чукчалардан оған қарсы шығатын бір ғалым, бір зиялы қауым болмады. Міне, біздің зиялы қауымның рөлі осы жерден шығады. Бұл да ұлттық мінезге байланысты. Ойлап қарасақ, бізде де сондай әңгімелер шығып жатыр. Мысалға, «Борат» деген кино шықты. Бүкіл әлем қазақ дегенде, Борат деп жауап беріп жатады. Ал, Борат деген нағыз оңбаған, ақымақ адам. Шетелде біз туралы осындай пікір қалыптасқан. Сол үшін, біз қарсы кино не мультфильм шығара білуіміз керек. Мінез осындайда керек. Менің ойымша, біздің менталитетімізді, ұлттық мінезімізді жақсы жаққа бағыттайтын да, өзгертетін де – жас­тар. Айталық, қазіргі жастардың бәрінің ұстайтыны Айфон. Оны американдық Стив Джобс ойлап тапты. Ал, қазір ол әлемдік брендке айналған. Міне, сол сияқты бізден де біреу шығу керек. Міне, сонда басқа ел бізді мойындайды, мінезімізден таниды.
Дос Көшім: – Ме­ніңше, басты мәсе­ле менталитеттің заманға сай өзгеруінде. Есім­де, бір кездесуде, студенттер маған «Қазақ деген қандай халық?» деген сұрақ қойды. Сол кезде мен: «Ең батыр, ең ақылды, ең әдемі...» деп айта бастадым. Студенттер бір уақытта түсініп, күле бастады. Өйткені, өз халқын кім болса да, жақсы жағынан көреді. Ал, енді менталитетке келсек, ол әуелі, қорқыныштан өзгереді. Бірақ, басқыншылық, тоталитарлық жүйеден өзгере ме, жоқ әлде, оны идеология өзгерте ме?! Менің ойымша, идео­логия өзгертеді. Кеңестер тұсында, біз­дің зиялыларға идеология әсерін тигізді. Сондықтан, бірінші мәселе, идеология қазаққа әсер етті. Бізде, қазір, ұлттық санамызды жаңғырту мәселесі дамымаған. Қазақтың менталитеті өзгерді. Мысалға, қазір бұрынғыдай танкист боламын деп те ешкім айтпайды. 1989 жылы мектеп бітірген жас жеткіншектердің көпшілігі «Шварцнегер боламын» депті. Сол сияқ­ты, заман өзгерген сайын менталитет те өзгереді. Дегенмен, қазақтың басына іс түскенде, біздің басылып қалған мінездеріміз міндетті түрде шы­ғады. Бұны Желтоқсан көрсетті. Біздің батырлығымыз, қайсарлығымыз белгілі бір кезде өзінен-өзі шықты. Сондықтан,біздің бұндай қасиеттеріміз жоғалған жоқ. Олар белгілі деңгейде ішімізде басылып, шөгіп жатыр. Біз қанша ғасыр болса да, өзіміздің негізгі бір қасиеттерімізді сақ­тап қалдық.
Жақан Молда­беков: – Бүгінгі та­қы­рыптың өткір­лігі, өзектілігі қан­шалықты болса, оның қыры-сыры да сон­шалықты көп. Айтылып жатқан әңгімеге қосатын үш сұрағым бар. Оны өзіме де, мына қауымға да қоямын. Ұлттық менталитет деген ұғымда, біз тиянақты тоқтамға келген жоқ­пыз. Өйткені, бұл ғылымға соңғы кезде енген ұғым. Ал, негізінде әрбір ұлт­тың қалыптасу тарихы күрделі екенін, әр деңгейде қалыптасқанын ескере отыр­сақ, осында отырған әр маман бір ұғымды өзінше айтып жатқаны заңды дүние. Сондықтан, «Ұлттық менталитет дегенде не білеміз»? деген сұрақ тууы заңды. Әңгіме ұлттық менталитеттің мән-мағынасын ашуда болуы керек. Жағымды жақтарын айттық. Тарихи тұрғыда, кемшіліктерді де айттық. Халқымыздың тарихы да, тағдыры да күреспен, ізденіспен, жеңіспен де, жеңіліспен де өтті. Біз қай жағын көреміз, қай жағын байқаймыз, сол жағын айтып жатырмыз. Дей тұрғанмен, менталитеттің негізі бар. Ол өмір сүру салты, тәсілі, өмірлік тәжірибесі. Меніңше, осы мәселелерге жүйелі, тарихи көзқарас жетпей жатыр. Біз осыны мойындауымыз керек. Сондықтан да, ұлттық менталитет деп айтып жатқан кезде, өмірлік тәжірибенің үйлестілігі, үндестігі, үлгісі қандай еді деп жіктеп алсақ, соғұрлым біз өзіміздің ұлттық сана-сезімімізді тезірек қалыптастыруға мүмкіндік ашамыз. Бірақ та, өмірдің тірегі – өмірлік тәжірибе деп жатсақ, осы бір негізге ерекше мән беріп жатқанымыз орынды. Яғни, бұл жеке халықтың да, адамзаттың да онтологиялық негізі деп аталады. Ол негізді білмейінше, одан тәлім алмайынша, бір заңдылық та таба алмай қаламыз. Өйткені, менталитет дегенде, біз тек өткенімізді ғана емес, болашағымызды да ескеруіміз керек. Біріншіден,бұндай заңдылық ашылмаған кезде, тиянақты талпыныс та, ұмтылыс та бола бермейді. Екіншіден, нені үйренуіміз керек, білетініміз көп пе, білмейтініміз көп пе, соны ажырата білу қажет. Әркім өзінің жеке басына, мамандығына қарай көсіліп жатырмыз. Бірақ, бұл ізденістің алғашқы сатысы. Ғылыми деңгейге жеткен жоқпыз. Заман өзгерді дегенде, біз жағымды жағын айтып жатырмыз ба, жоқ әлде, өзімізге ұнамайтын жағын айтып жатырмыз ба?! Өмірде екеуі де қатар болып жатады. Бірақ, әрқайсысының түбегейлі себептерін, экономикалық, әлеуметтік, идеологиялық болсын, соларды анықтап саралап алған дұрыс. Сонда ғана, ұлттық деңгейге жеткізетін, ұлттық деңгейдің үлгісін өзіміздің тұлғалық деңгейімізге толықтыратын дәрежеге жеткізіп, толықтыру керекпіз. Қазір біздегі жеке тұлғалық көзқарастарымыз, ұлттық көзқарастармен бірдей емес. Бұл өтпелі кезеңнің дерті. Өмірде де солай. Қазіргі шындықты талқылап жатқан сіз бен бізді ұлттың бетке ұстар азаматтары десек, біздің де көзқарасымыз ұзақ кеткен жоқ. Сондықтан да, сана-сезімді қалыптастырудың бүгінгі деңгейдің озық үлгілерінен үйренгеніміз абзал. Өйткені, әуелі өзіміз жетіліп, сосын ұлттық мәдениет, дәстүрді жетілдіру қажет. Бұл дегеніміз – ұлттық мінез. Бұның өлшемі де, өрісі де бұрынғы өлшеммен тең емес екенін ескерген жөн. Сондықтан да, мен қазір рух деген сөзге қосыламын. Өйткені, менталитеттің қуаты осы рухани бастаудан, рухани күш пен сенімге байланысты екен. Ұлттық менталитет дегенде, қазақтың зиялыларының да менталитетін жетілдіру қажет. Бұл өзімізге сыни көзқараспен қарайтын кезең. Сондықтан, жеке нәрселермен қалып, ортақ нәрселерге жете алмай қалсақ, бүгінгі заман талабынан да қаламыз.
Қамбар Атабаев: – Мен, әуелі, тарих­шы, сосын деректа­ну­шы ретінде өз ойым­ды ортаға салғым келеді. Сөз жоқ, барлық нәр­седе ғылыми не­гіз болуы қажет. Қа­зақ­стан­ның қоғамдық ғылымдарының ең басты зерттеу нысанына айналу керек. Кез келген ғылым терминді анықтаудан бас­талады. Терминді анықтап, оны нақ­ты қолданбай, ол ғылым болмайды. Бір мысал келтірейін, Қазақстан тарихын, Ежелгі Қазақстан тарихы деп оқып жүрміз. Ал, термин Қазақстан мемлекеті 1991 жылы пайда болғанын көрсетеді. Яғни, ежелгі деп жүргеніміз өрескел қателік. Сондықтан, Қазақстан жеріндегі немесе қазақ жеріндегі тарих деген дұрыс болар. Өйткені, қазақтың өзі болмаса да, ата-тегі болды. Міне, сон­дықтан, терминдерді нақты анықтап, нақты пайдаланғанымыз дұрыс. Ал, ұлттық менталитеттің өзгергендігі тарихи шындық. 300 жыл бодан болған халықтың менталитеті өзгермеуі мүм­кін емес. Объективті факторы орыс патшасының жүргізген саясаты. Әсі­ресе, Кеңестер тұсында жүргізілген сая­сат үлкен әсерін тигізді. Бір сөзбен айт­қанда, Қазан төңкерісі кезіндегі қазақ пен қазіргі қазақтың айырмасы жер мен көктей. Екеуі аты бір ұлт болғанымен, ішкі дүниесі, менталитеті, түсінігі, сезімі, санасы екі бөлек. Қазіргі біздің соны салыстырып жатқанымыз империкалық деңгей. Яғни, сыртқы көрініс. Біз мәсе­ленің ішіне барғымыз келсе, ғылым арқылы теорияға көтерілуіміз қажет. Сон­дықтан, еліміздің қоғамдық ғылымдары бірлесіп, бір мәселені толығымен шешкені абзал. Кез келген зерттеу жұмысы деректік негізде жүреді. Біздегі кемшілік, деректану ғылымы қоғамдық ғылымдардың зерттеу объектісіне айналмауы. Алысқа бармасақ та, Ресейдің өзінде деректану қоғамдық ғылымдардың ортақ зерттеу объектісіне айналып отыр. Бізде дерек мол. Ал, дерек­тану сол шикізатты саралап, қайсысы дұ­рыс, қайсысы бұрыс екенін анықтаған жөн. Міне, осы түсініктің, яғни, деректі са­ра­ламай тарихты жазуымыз, қатты сіңіп кеткен. Қоғамдық ғылымдардың дағ­дарыстан шыға алмай отырғаны, осы деректану ғылымының дамымауы себепті. Сол сияқты,қайдан келдік, кімбіз деген сұраққа жауап берерде,алысқа бар­май, сол Қазақ төңкерісінен бергі қазақты да зерттесек болады. Міне, осы тұрғыда Абайдан артық қазақтың бейнесін суреттеген ешкім жоқ. Ал, Абайдан кейін, қазақтың бейнесін тамаша көрсеткен «Қазақ» газеті. Міне, қазір 100 жылдығын атап жатырмыз. 1913 жыл деген бүкіл әлемде ең соңғы бейбіт жыл. Соңғы бейбіт жылдағы, «Қазақ» газетінде, қазақтың тұрмыс-тіршілігінің бәрі сонда. Міне, сол тұстағы және қазіргі қазақты салыстыру мүмкін емес. Аштық бар, соғыс бар, осыншама қиындықтардан өткен халқымыздың аман қалғанына тәубе деуге болады. Объективті, тарихи тұрғыда қарасақ, бұл біздің тарихымыз. Демек, біз Абайды, «Қазақ» газетін танымай, Алаш зиялыларын білмей қазақты тани алмаймыз.
Қабдеш Жұмаділов: – Қазір қазақ, орыс­тілді не қазақтілді болып екіге бө­лін­ді. Енді, осы­лардың барлығының мен­талитеті бірдей деп айта алмаймын. Өйткені, олар­дың ойлау қабілеті, сана­лары, мақсат­тары әртүрлі. Құлдық сананы отар­сыз­дандыру жүріп жатқан жоқ деп дұрыс пікірлер айтылуда. Оған тағы бір тәуелсіздік тұсында туған сана қосылды.
Құдияр Біләл: – «Ал­ланың жасаған нәр­сесінде кемшілік болмайды. Мен сен­дерді ұлттарға, ұлыс­тарға бөлдім ...» деген аят бар. Мәселені, осы тұрғыда алып қа­­ра­­сақ, менталитет дамиды, өзгереді, ке­мел­денеді деген оншалықты шындыққа жанаса қоймайды. Оны өзгертуге ұмтылу, Алланың жасағанына көңілі толмауымен тең. Кешіріңіздер, мен мұны діни ұғыммен айтып отырмын. Діни ғұламалардың сараптауы бойынша, адам болмысын 3-ке бөліп қарастырады. 4 пайыз – материалдық өлшем, 36 пайыз – рухани өлшем, 60 пайыз – Пайғамбарымыздың нұры болып табылады. Бүкіл барлық жаратылыс Пай­ғамбарымыздың нұрынан дегенде, сен өзіңді танысаң (өзіңді танысаң деген сөз, ұлттық мінезің мен менталитетіңді біл дегенге келетін қағида), Алланы танисың деген сөз, ұлттық руханиятыңды біліп, ұлықтасаң Алланы танисың дегенге саяды. Осы түсінік барлығы 4 пайызға бағаланады. Діннің өзі төрт Халифа тұсында 30 жыл тұтасып келді де, одан соң бөлініп кетті. Бүкіл діни-ұғым, сән-салтанаттың бәрі 4 пайызға ауысты. Сөйтіп, рухани әлем жасып қалды. Мәнін жоғалтқан әңгіме бар. Арыстан, қасқыр, түлкі – үшеуі аңға шығады. Арыстан бұғыны, елікті, қоянды аулайды. Қасқырға оны бөлуін сұрайды. Оған қасқыр елікті өзі, бұғыны арыстан, қоянды түлкі жейтінін айтады. Арыстан қасқырды өлтіріп тастайды. Түлкіден сұраса, ол арыстанға қазір бұғыны, түсте елікті, кешке қоянды жегені дұрыс деп айтады. Түлкі арыстан болды. Ол өзінің қалауын жоғалтты. Оны жаңағы пайыздарға бөлсек, 4 пайыз – қасқыр, 36 пайыз – түлкі деген руханият, ал, 60 пайыз – арыстан болады. Сол кезде, біз руханиятымызды таба алсақ, онда 60 пайызға өзіміз қосылған болар едік. Мәселе, қазір арыстан да, түлкі де жоқ. Тек қасқыр ғана қалған. Ал, біз сол қасқырға ішінде түлкі бар екенін түсіндіргіміз келеді. Оны түсінбей жатқан адамға 60 пайыз туралы айту да артық. Бүкіл ғылым, бағыт-бағдар, осы 4 пайыздық деңгейде дамып жатыр. Өркениеттегі өлшем осы болса, хабары бар адам бұның ақыры болатынын біледі. Бұны ілгері алып баратын нәрсе осы 4 пайыз. Оны сақтап қалатын жай– 36 пайыз. Сондықтан, біз ұлттық мәселені,ұлттық мінез бен менталитетті саралағанда, 36 пайыз тұрғысында саралау керекпіз. Халық – жалпы, ұлт – жалқы ұғым. Ұлттың мінезі мен менталитеті де өзге ұлттарға ұқсамайтын құбылыс болатыны да сондықтан. Ендеше, біз ұлттық мінез бен менталитетті сол жалқыдан іздеуге тиіспіз. Алланың «Мен сендерді ұлттарға, ұлыстарға бөлдім...» деуінің сыры сонда.
Жарас Сейітнұр: – Осы тақырып тө­ңі­регінде, ұлтымыз­дың ерекшелігі жайлы сөз қозғаған дұрыс. Әр ұлтқа тән мінез бар ма, оның мазмұны қандай боларын анықтап алғанымыз жөн. Қазақты біз еліктеуші деп те жатырмыз. Сонда, ұлтымызда тұрақты нәрсе не екенін анықтайық. Айталық, шетелге шықсақ, бізді қазақ деп емес, «азиат» деп мойындайды. Өйткені, біз өзімізді таныта алмай жатырмыз. Сократтың «Өзіңді танытпай жатып, өзгені танимын дегені күлкімді тудырады» деген сөзі бар. Осы тұста, «қазақтың өзгешелігін анықтау қажет. Қазақтың басқалардан қандай ерекшелігі бар?» – деген сауалды қойғым келеді.
Асқар Жұмаділдаев: – Меніңше, ешқан­дай өзгешелік жоқ. Сіз айтқан барлық кемшіліктер, барлық халықтарда бар. Сол сияқты, артықшылықтар да барлық халық­тарда бірдей. Тек, бір халықтар туралы кө­бірек айтса, біреулері туралы аз айтады. Оның себебі, зиялы қауымға тіреледі. Айталық, еврей халқы туралы әңгімелер өте көп айтылады. Ішінде мақтайтыны да бар, жамандайтыны да бар. Ал, қазақ туралы анекдот жоқ. Бұл да көрсеткіштің бір бөлігі. Ал, шығып жатқандары, бізді чукчаларға теңестіріліп шығып жатыр. Менің ойымша, бұл жерде практикалық тұрғыда қараған дұрыс сияқты. Қазақтар бөлінеді деп жатырмыз. Ондай бөліну еврейде де бар. Олар милллионға бөлінеді. Бірақ, сыртқа шыққанда бірге шығады. Ал, ішінара бөліністері көп. Бұл қадір-қасиеттерде де ұлттық мінез.
Жарас Сейітнұр: – Сонда сіз грузин де, өзбек те тең дейсіз бе?
Асқар Жұмаділдаев: – Биологиялық тұрғыда да, мінез-құлқында да бәрі тең. Тіпті, немістен өзгешелік көріп тұрғаным жоқ. Мысалы, немістің де, қазақтың да қонақжайлығы бірдей.
Жарас Сейітнұр: – Қарап отырсақ, неміс қонаққа барса, рұқсат сұрап барады. Ал, қазақ рұқсатсыз да келе береді. Айырмашылық бар ғой.
Асқар Жұмаділдаев: – Меніңше, онда тұрған ешнәрсе жоқ. Неміс сізді үйіне бір уақытқа шақырады. Сіз сол уақытта келіп, бір сағатта кетесіз. Бұл да қонақжайлық. Сонда, сіз уақытыңызды құртпайсыз. Бір сағатта мәселеңізді шешіп кетіп қаласыз. Ал, қазақ шақырса, бар уақытыңыз босқа кетеді. Өнбейтін әңгіме айтылады. Бұл ерекшелік деп ойламаймын. Бұл айтып отырғандардың бәрі ұлттық мінез.
Жарас Сейітнұр: – Сонда жапон мен немістің айырмашылы­ғын да көріп тұрған жоқсыз ба?
Асқар Жұмаділдаев: – Көріп тұрған жоқпын. Өйткені, жапонды жапон қылған, немісті неміс қылған сол автокөліктері мен жаңа технология. Бұны айтып отырғаным, жаңа айтылып кеткендей сол 4 пайыз бәрін билеп отыр.
Дос Көшім: – Мен бұл пікірлерге келіс­пеймін. Әрбір ұлттың өзіндік ерекшелігі бар. Сол ерекшелік арқылы, сол ұлт танылады. Кез келген ұлттың қасиеттері сол ұлттың шаруашылығы әсерінен туындайтын мәселе. Мысалы, мен қазақ болғандықтан, сауда жасағанды онша қабылдамаймын. Қазақта ер адам қазан басында жүрмейтіндіктен, тамақты да ешуақытта дайындамаймын. Ал, өзбектерге бұл ерсі емес. Біз көшпелі бо­лып жүргендіктен, өмір бойы жылқы бақса, әйел адам қазан-ошақ басында болған. Бірақ, меніңше, қоғамдық формация өзгерген уақыттарда аталған мәселелер келеді. Америкаға барғанымда, бір нәрсені түсініп келдім. Оларда балалары 17-18 жасқа толғанда жеке шығарып, қолынан келгенше қаражатын беріп, шығарып салады екен. Ал, бізде балаларымызды өмір бойы, одан кейін немерелерімізді бағып жүреміз. Бұл қасиеттен ұлттық мінез көрінбей ме, көрінеді. Заман өзгерді. Шындығында солай екен. Бұрынғы қазақ қоғамында еңбек бөлінісі болды. Ал, қазіргі өмірде еңбек бөлінісі жоғалды. Сол уақыттарда балаларымызды тезірек шығарсақ, біздің бұрынғы мінезіміздің өзгеретіні сөзсіз. Өйткені, біз де қалада өстік. Мысалы, грузиндерді алсақ, ашулы, ержүрек, өлім дегеннен сескенбейтін ұлт сияқты көрінеді. Айталық, қытай мен кәріс ерте тұрып, еңбектеніп жатса, біз оған күле қараймыз. Ал, негізінде, олар сондай болуға мәжбүр. Ал, қазақта Құдайдың берген жері, бағыты, мамандығы, кәсібі сол ұлттық мінез, ерекшелігімізді қалыптастырады екен. Бірақ, өмір өзгеруге бейім. Бізге де өзгеруге тура келеді. Сондықтан, ұлттық ерекшелік бәрібір де бар.
Асқар Жұмаділдаев: – Меніңше, сенің айтып жатқаның ерекшелік емес, стереотип.
Қабдеш Жұмаділов: – Қазақ неге қонақ­жай екенін тарихи негізден іздеу керек. Қазақтың даласы осы, бірде бір жерінде қонақ үй де, бекет те жоқ. Соған қарамай, айшылап жолға шығып кетеді. Кез келген үйге барады, онда құдайы қонақ болып күтіледі. Бұл «Жеті Жарғы» заңымен бекітілген. Егер, қонақ дұрыс күтілмесе, айып та салынған. Демек, бұны қазақтың даласы міндеттеген нәрсе. Қазақ менталитеті солай шыққан. Асқардың, Достың айтып жатқаны дұрыс. Кезінде қонақжай едік деп қатып қалуға болмайды. Заманға бейімделу керек. Әсіресе, қазақ тойларын­да шашпалық көп. Неге осындайдан арыл­масқа?! Әркім шама-шарқынша той жасаса да, жарап жатыр.
Қамбар Атабаев: – Әр адам сықылды, әр ұлттың ерекшелігі болуы да заңдылық. Ал, біздің ұлтымыздың ерекшелігін тілге тиек етсек, оны тарих пен табиғаттан іздеу қажет. Өйткені, тарих пен табиғат ұлт менталитетіне әсер етеді. Мысалы, біздің тарихымызды, біздің бастан кешкенімізді басқа ұлт көрген жоқ. Сол себепті, бұл да мінезімізге әсер етеді. Бұл жерде жақсы да, жаман да жақтары бар. Жақсы жағы, бізде барлығы уақыт пен кеңістікте бо­ла­ды. Айталық, уақыт өлшемдерін айт­қанда, сүт пісірім деген сияқты ұғым­дарды қолданамыз. Міне, осының бәрі бізге ғана тән ерекшелік. Сондықтан, ұлт­тық ерекшелігімізге, ұлттық құн­ды­лықтарымызға мүмкіндігінше, жақын­даған дұрыс болар. Сонымен, қазақтың ерекшелігі деп, қазақтың өзіне ғана тән тілі, ділі, дәстүрі, мәдениеті, ал, жаман жағы жалқаулығы, енжарлығы, жай­барақаттығы, шашпалығын жатқы­за­мыз. Айтып не керегі бар, бұның бәрі Абайда тұр.
Жақан Молдабеков: – Сұрақ қарапайым және нақты болса да, жауабы күрделі болады. Өйткені, оның астары осындай. Адам болған соң, бәрінің ұқсастығын табу да дұрыс. Сіз­дердің айтқан ойларыңызды тиянақтасам, ұлт ерекшелігі, оның болмысына, табиғи-тарихи ерекшелігіне де байланысты. Сон­дық­тан да, соған байланысты жағымды да жақтары бар. Сол үшін біз жерімізді сақтап, ел болып қалдық. Ал, жаңа заманға үйлесе бермейтін де жақтары бар. Сондықтан, «Қазақтың бұрынғы кезбен ұқсастығы қандай, бүгінгі жаңа дәуірде қандай ұқ­састық болу керек?» деген мәселеге жауап іздеген жөн. Қандай мамандықты таңдасақ та, біріншіден, оны кәсіби деңгейге жеткізу, екіншіден, сол кәсіби деңгейді ұлттық мүддемен үйлестіретін бағытты іздестіру, үшінші, бүгінгі мен еліміздің болашағының мүддесін ұштастыратын іс-әркеттерді жүзеге асыру қажет.Міне, осыдан, құндылықтар да, көзқарастар да өзгереді. Бұрында мен қа­зақ, қазақтану, Қазақстан деген мәселені көтерген едім. Мемлекеттік тұрғыда келсек, құндылықтар өлшемі өзгереді. Ал, егер, ұлттық деңгейде қарайтын болсақ, онда біз қалыптасқан бұрынғы өлшемге бұрамыз.
Жарас Сейітнұр: – Аға, типтік қазақ қандай болады?
Қабдеш Жұмаділов: – Ондай типтік дүние жоқ. Абайдың келтірген өлшемі бір өлшем. Мұхаммед-Хайдар Дулатидің мемлекетті басқару хақындағы 11 ереже­сі бар. Егер, осы ереже тұрғысынан кел­­сек, ол бүгінгі күні де маңызын жо­ғалт­­паған. Міне, мемлекетті, қоғамды бас­қарудың қандай ерекшеліктері бар деген сұрақтарды біз өзімізге қоймай жатырмыз. Сондықтан да, бір сұрақтың астарында психологиялық, әлеуметтік,мәдени деңгейде әртүрлі жауап болуы әбден мүмкін екен. Абайдың айтып кеткен типімен, бү­гінде шектеле алмаймыз. Өзгерістер міндетті түрде болады. Осындай өзгерістер тұсынан, қазақи мінез қандай болуы керек дегенді өзіміз толықтырып отыруымыз қажет. Өйткені, бір өлшеммен болашақты болжай алмаймыз. Ол, тек құрамдас бөлігі болып қалады екен. Іскерлік мәселесіне келсек, Абайдың айтқан ойы бұл дүниеге жақын емес. Ол адамгершілік тұрғыда ғана қарастырды. Өмір солай. Бірақ, бір-біріне қарсы болмауы қажет.
Жарас Сейітнұр: – Жақсы ойлар айтылды. Отарсыздандыру процесі жасалмады деп жатырмыз. Бірақ, оны кім жасамады? Ондай болса, зиялы қауымымыз не істеп жүр? Біз де өз мойнымызға жүк алайық. Кезінде, қан тамып тұрған Кеңес заманының өзінде Ілияс Есенберлиндер тарихи романдар жазды. Жазушыларымыз идеология жа­сады. Сол сияқты, Алаш қайраткерлерін қанша ұлтшылдар десе де, мұрағаттан соны қарап солардың ізімен жүргендер болды, сол сияқты, мемлекет қазір трансұлттық компаниялардың идеологиясын жасап жатса, қазақтың зиялылары ұлттық идеологияны қалыптастыру қажет. Бұл жерде «Біз кімбіз?» және «Кіммен боламыз?» деген түсініктерді анықтап алғанымыз жөн. Өте көп нәрселерді жоғалтып та алғанбыз. Бізде психология ғылымының ерекшелігі, кез келген нәрсені теория тұрғысынан ғана емес, оның адамдарда нақты қандай көрініс табуынан да қараймыз. Мен жаңа типтік қазақ туралы әңгіме қозғадым. Себебі, бізде типтік басқа ұлтты айтса, көзімізге елестете аламыз. Сол сияқты, ұлттың өзгермейтін тұрақты жағы бар. Мәселе, сол тұрақтылықты таба білуде. Біздің мінезіміз бар. Мәселе, соны қалай табуда. Оған ғалымдар да, ақын-жазушылар да бірлесе еңбек ету керек. Сонда ғана, біз өзіміздің қазақылығымызды мойындата аламыз. Онсыз да, унификацияланған, бірегей заманда тіршілік етеміз. Ұлтқа сай болу, сәйкестілік деген ұғым бар екен.
Әбдірашит Бәкір­ұлы: – Біз Жақаң екеуі­міз 10 жылдан бері твор­­честволық бірлес­тікте жұмыс істеп ке­ле­міз. Осыдан, он жыл бұрын Жақаңмен бір­ге, бір авторлық мақалада Қазақтану институтын ашатын уақыт келді деген сарында жаздық. Өйткені, қазақ өз алдына тәуелсіз мемлекет болғаннан кейін, қазақ өзін-өзі тану керек деген бастама көтергенбіз. Өкінішке орай, біздің саясат ұлттық мемлекет деңгейінен гөрі, көпұлттық мемлекет деңгейін ұстанды да, сол тақырып қалыптасып қалды. Қазір, Ресей, Қытай қазақтануды тереңірек зерттеп жатыр. Бұл үлкен кемшілік. Өйткені, олар біздің осал тұстарымызды дөп басу мәселесін, қалай әсер ету мәселесін зерттеуде. Біз әлі күнге дейін, қазақтану мәселесін алды­мызға қоя алмай келе жатырмыз. Мысалы, осы уақытқа дейін, қазақтың типтік негізін анықтайтын ұғымдар болған. Бұл ақсақал, жігіт, қарындас, келін, іні, аға секілді үлкен ұғымдар. Біз осы тұста жігіт болу, не қарындас болу қандай екенін, ортақ үлгілерін ұсынбадық. Өйткені, бізде қазір хаос. Жігіт дегенде әркім өзінше жігіт болуда. Яғни, бұл жерде ортақ типтік стереотип қалыптаспаған. Өйткені, бізде қазақтану деген жоқ.