• Ұлттану
• 23 Желтоқсан, 2013

ИНДИГЕНДІК ПСИХОЛОГИЯНЫҢ ҚАЗАҚТАНУДАҒЫ РӨЛІ

Жарас Сейітнұр,
әл-Фараби атындағы ҚазҰУ-дің жалпы және этникалық психология кафедрасының доценті

Бүгінгі жаһандану дәуірінде әр ұлт­тың, этностың өзін-өзі тануға деген ұмты­лыстары арта түсуде. Бұл танымдық құлшыныс пен қызы­ғу­шылықтың сыры әркімге түсінікті де. «Дүниені тану үшін әуелі өзіңді таны» деген ұстаным, тіпті, қа­нат­ты сөзге айналып та үлгерді. Алайда, қазақты танып-білуге қа­тысты бұл ұстанымның орындалуы әдеттен тыс (парадокс) жағдайды көрсетіп отыр. Қазақтың ұлттық психологиялық ерекшелігін, мәде­­ниеті мен тарихын өзімізден бұрын өзге­лер жақсы зерттеуге тырысқан екен. Әри­не, олардың шынайы мақсаттары мен мотивтері өздеріне ғана мәлім болар. Мысалы, Ресей империясы құрған Орыс Гео­графиялық Қоғамының басты міндеті анық әрі сенімді географиялық деректер мен мәліметтерді жинау делінгенімен, оның экспедициясы Сібір мен Орта Азия, соның ішінде Қазақстанды игеруде маңызды рөл алғаны белгілі. Жергілікті информанттың (мәлімет, ақпарат беруші – ред.) қажетті­лігіне байланысты орыс ғалымы П.П. Семеновтың ұсынысымен ұлты қазақ Шоқан Уәлиханов Императорлық Орыс Географиялық Қоғамының толық мүше­сі болып қабылданды да. Осы тәрізді Ұлыбританияның отарлау саясаты метрополия қарамағындағы халықтарды (колонияны) зерттеуден бастаған еді. Мемле­кет­тік саясаттың өзі белгілі бір ғы­лым саласына деген сұранысты тудырады. Ағылшын әлеуметтік (мәдени) антропологиясы әлемдегі ықпалды бағыттардың біріне айналды. Эдуард Тэйлор (1832-1917), Джеймс Фрэзер (1854-1941), Альфред Рэдк­лифф-Браун (1881-1955), Бронислав Малиновский (1884-1942) және т.б. британдық ғалымдардың есімдері мен еңбектері әлемге әйгілі болды.

Бүгінгі таңда жаһандану процесі объек­тивті құбылыс болып отырғандықтан, одан еш қашып құтыла алмайтынымыз айқын. Уақыттың осы бір көкейкесті әрі пәрменді талабына әрбір этнос, ұлт өзінше жауап беруде. Біреулері оның ағымына еш қарсылықсыз мойынұсынса, ал, өзгелері өзіндік төлтумалылықты сақтап қалу үшін жанталасуда. Мойындауымыз керек: саны аз әрі этномәдениеті әлсіз халықтардың жаһандануға төтеп бере алуы қиын. Тіпті, мүмкін еместей де көрінеді. Оның үстіне, айтарлықтай кезең аралығында отар­шылдық қамытын киіп табиғи да­муы тежелген қазақ сияқты халықтардың алаңдауының да жөні бар. Советтік «балқыту қазанында» ассимиляциялық үрдіске ұшыраған қазақтар ХХ ғасырдың соңында егемендігін жариялап саяси тәуелсіз мемлекет ретінде есін енді жи­ған кезде жаһандану сияқты күрделі құбылысқа тап болып отыр. Саяси элита көштен қалмау үшін ұлттық жаңарту (модернизация) шараларын қолға алуға мәжбүр болды. Оны дұрыс делік-ақ. Алайда, қазақтың ұлт ретінде өзіндік кескін-келбеті мен ерекшеліктері болуы тиіс емес пе? Психологтар адамның, тұлғаның жеке даралығынан бөлек «этнодаралық» ұғымын бөліп көрсетеді (Хотинец В.Ю).
Сонымен, біз – қазақтар кімбіз? Өзгелерден айырмашылығымыз неде? Әуелі ұлт өзін-өзі танып білуі тиіс. Мықты жағымыз бен осал тұстарымыз қандай? Ұлттық менталитет, философиямыз, мәдениетіміз туралы не айта аламыз? Бізді қазақ қылатын не нәрсе? Индивидті («хомо сапиенсті») белгілі бір ұлт өкіліне («хома этнос я национға») айналдыратын қандай фактор? Генетика әлде этномәдениет? Ұжымдық бей­саналық (архетип) әлде ұлттық өзіндік сана? Қазақ болып туу жеткілікті ме әлде қазақ болып қалыптасу қажет пе? Осыны анықтамай ұлттық топтасу, бірігу оңай емес. Содан кейін барып өз тарихын, рухани мұраларын, құндылықтарын, әдет-ғұрпын, салт-дәстүрін келесі ұрпаққа таныту маңызды. Бұл ұлттың өзін-өзі сақтау инстинкті болып табылады. Әр этнос тарих субъектісі ретінде өзіне тән этномәдениет тудырады. Ол өңделіп өзгертілген түрде, сол этнос өкілдерінің өзіндік санасында көрініс табады. Жалпы, адамдар тобының номиналды бірлігінің артында не тұрғаны зерттелуі тиіс. Этнонимнің болуы сол қауым өкілінің этностық өзіндік санасы бар екендігін білдіре ме? Бұл этностық маркер реалды психологиялық бірліктің (құрылымның) қалыптасуы үшін жеткілікті ме? Бұл сауалдар төңірегіндегі ойларымызды осыдан бірнеше жыл бұрын «Ақиқат» журналында арнайы мақала ретінде жариялаған едік [1]. Алайда, уақыт өте келе білім көлемінің өзгеруіне және жаңа факторлардың пайда болуына байланысты, оған бірқатар толықтырулар енгізу қажет сияқты. Көзқарастардың эволюцияға ұшырауы зандылық болға­ны­мен, іргелі нәрселер еш уақытта өзінің маңызын жоймайды. Күллі үлкен топтардың ішінде неғұрлым тұрақтысы, өміршең келетіні христиандық, буддалық не мұсылмандық сияқты ірі мәдени- өркениеттік қауымдастық емес, тек этнос екендігі мойындалды. Адамзат тарихында небір жасанды құрылымдар (саяси бірлестіктер, империялар, одақтар және т.б.) ұзақ өмір сүре алмай тарих сахнасынан кетуде. Ал, жер шарындағы этносфера (тайпа, халықтар, ұлттар) әлі күнге дейін бар дүние.
Әлемдегі жаһандану үрдісі еліміздегі күллі салаларға айтарлықтай әсер етуде. Оның ықпалы әсіресе, білім беру саласында ерекше байқалады. Қазақстанның ғылым мен білім жүйесі батыстық қалыпқа (стандартқа) көшкелі мәселе, тіпті, асқына түскендей. Реформаны жүзеге асыруды қолға алған адамдардың технократтық ойлауы салдарынан ұлттың мәдени қайта жаңғыру, қайта түлеу қызметі бұзылуда, оның түп-тамырына балта шабылуда десе де болады. Соңғы онжылдықтарда қарқынды түрде кенттенуге (урбанизация) ұшыраған әрі үлкен саяси-әлеуметтік, рухани-мәдени және психологиялық өзгерістерді (трансформация) бастан кешіп жатқан ұлтымыз үшін қазақ неоконсерватизмінің (әсіресе, мәдениет саласында) мәні арта түсуде. Сауалдар көп. Дәстүрлі мәдениеттің иегері тек ауылдықтар болуы ғана тиіс пе? Қазақ мәдениеті руралдық (rural )деңгейде ғана қалуы керек пе? Қазіргі мәдениет «урбандық» делінеді, яғни, қалалық мәдениет. Оған мультимәдениеттілік, полиэтностық сипат тән деген түсінік бар. Қалалар мен мегаполистерде тек жеке бір этностың ғана мәдениеті болуы мүмкін емес тәрізді. Олай болса, Армениядағы миллионнан астам тұрғыны бар Ереван қаласы неге моноэтностық қала болып табылады? Кенттену әдетте дәстүрлердің қирауымен ілесе жүретін үрдіс. Қалада әр түрлі құндылықтар иегерлері мен мінез-құлық үлгілерін кездестіруге болады. Ал, Ереванда кері процесс жүріп жатыр екен. Ол – ұлттық полис-қала. Қалаға сырттан келгендер өздерін бөгде дене сияқты сезінеді екен. Армян еместер өздерін жайсыз сезінгендіктен ұзақ уақытқа Ереванда тұрақтап қала алмайды. Бұл армяндардың қазақтармен салыстырғанда ұлттық сана-сезімінің күштілігінің белгісі ме? Әлде біз түсінбейтін жұмбақ құбылыс па?
Қазақстанда ғаламдану мен вестернизация (бұл жерде батыстық идея мен дәстүр мағынасында – ред.) үрдісінің ықпалынан туындаған бір ұлт ішіндегі буын арасындағы қайшылықтардың, қақтығыстардың бар екендігі ешкімге құпия емес. Мұндай құбылыстар ертеректе қазақ қоғамында жұмсақ түрде орын алатын болса, соңғы уақыттары күрт, түбегейлі радикалды формада кездеседі. Бұған түрлі діни ағымдардың жандануы, экстремизм мен терроризм құбылыстарының орын алуы, әлеуметтік жіктелу мен элитизм де өз үлесін қосуда. Ұрпақтар арасындағы сабақтастық үзілуде. Салт-дәстүр тұрмақ, тілімізді қалпына келтіре алмай жүрміз. Қазақстанның тұңғыш Президенті Н.Назарбаев ғасырлар бойы қазақтың ұлт ретіндегі мәдени тұтастығына ең негізгі ұйытқы болған оның ғажайып тілі екендігін ерекше атай отыра, өзінің «Тарих толқынында» атты еңбегінде былай деп жазады: «...Шынында да, қазіргідей ағылшын тілін жаппай үйренуге ден қойған жағдайда күні ертең ХХІ ғасырда қазақ мәдениетінің күні не болатыны беймәлім. Және ол келесі ұрпақтың тұсында-ақ жүзеге асқалы тұр»[2,132]. Осындай алаңдаушылық білдіре отыра, Елбасымыз қазақ мәдениетінің кіріктірушілік рөлі туралы да айтып өтеді және болашақта «...Біз, қазақстандықтар, бір экономикалық немесе саяси кеңістікте ғана емес, бір мәдени кеңістікте де өмір сүріп жатырмыз деген ақиқатты сезіну бірте-бірте орнығады» деген үмітін де білдіреді [2,146-147]. Алайда, жалпықазақстандық мәдени үлгі қандай болу керектігі жайлы мәселе әлі шешілмеген күйінде қалып отыр. Отандастарымыздың арасында қазақ мәдениетінің бар екендігіне шүбә келтірушілер бар екендігін жоққа шығара алмаймыз. Қазіргі шындық мынандай: қазақ мәдениеті қазақстандық мәдениеттің өзегі болмай тұр. Мемлекет тарапынан қабылданған «Мәдени мұра» бағдарламасы аясында біраз шаралар атқарылғанын білеміз. Бірақ та, бұл жобада тарих ғылымдары (әсіресе, археологиялық зерттеулер жүргізу) мен ұлттық әдебиетке баса көңіл аударып өзге салалар назардан тыс қалып қойғандай болып көрінеді. Оның үстіне бағдарлама нәтижелері ғалымдар үшін маңызды болға­нымен, оқушылар мен студенттер үшін түк қатысы жоқ бөгде бір дүние сияқты. Жастарға еш ықпал, әсері байқалмайды. Психология тілімен айтсақ, «тұлғалық мағынаға» ие болмай, құрғақ «мән» күйінде қалды. Ұлттық сананың, ойлаудың құрамдас бөлігі, элементіне айналмады.
Қазақ ұлты өз мәдениетін болашаққа қалай сақтап әрі қалай жеткізбек? Мәдени трансмиссияның (табыс ету) бір механизмі ретінде болашақ ұрпақты арнайы жағдайда саналы оқыту үрдісін қарастыруға болады. Алайда, біздегі білім беру жүйесі мен ұлттық мәдениеттің өзара байланысы, әрекеттестігі қандай деңгейде? Тіпті, мемлекет құрушы этнос ретінде танылып отырған қазақ ұлтының мәдениеті туралы мағұлматтар қаншалықты білім беру мазмұнына енгізілген? Елі­міздің жоғары мектептерінде кәсіби даяр­лау бағдарламалары нәтижесінде мамандарымыздың кәсіби ойлауы мен ұлттық мәдени ойлауы арасында алшақтық орын алып отыр. Кезінде әйгілі неміс педагогы Адольф Дистерверг өзінің «Неміс мұғалімдерінің білім беру ісіне басшылық» атты еңбегінде оқыту мен тәрбие процесіндегі маңызды қағидалардың бірі ретінде «мәдениетке сай болу» принципін ұсынған еді. Ол «...тәрбиеде адамның туған және өмір сүретін орны мен жағдайы еске алыну қажет, бір сөзбен айтқанда, сөздің кең мағынасында, бүкіл қазіргі мәдениет, әсіресе оқушының отаны болып табылатын елдің мәдениеті» – деп жазды [3]. Мәдениетке сай болу принципі оқу-тәрбие жұмысын ұйымдастыруда белгілі бір мәдениетке арқа сүйену қажеттігін білдіреді. Осы тұрғыдан қарайтын болсақ, қазіргі қазақстандық білім беру мазмұны қаншалықты А.Дистерверг негіздеген мәдени сәйкестілік қағидасына сай болып табылады?
Жалпы, мәдени қоржынымызда не бар? Қазақтар мәдени топ ретінде қандай нышанға ие? Қазақтың мәдени коды, мәдени гені («культурген») қандай? «Қазақ бол» қағидасы қалай іс жүзінде жүзеге аспақ? Жапондар мен еврейлер сияқты мықты мәдени трансмиссия жүйесі жоқ қазақтар жаңа ұрпақтың бойында ұлттық мәдениетті қалай қалыптастыра алады? Мойындауға тиіспіз: мәдени трансмиссияны атқаруға тиіс алдыңғы буын өз рөлін дұрыс атқара алмады. Ұлттың мәдени қайта жасалыну (жаңғыру) функциясы бұзылды. Қазақ баласы дүниеге келгенде инкультурация (төлмәдениеттену) процесіне түспей, бірден аккультурацияға (өзге мәдениеттің ықпалына) ұшырауға мәжбүр болды. Жалпы ұлттық мәдени бірегейлік мәселесін қалай оңтайлы шешуге болады?
Қазақ мәдениетін дәл түпнұсқадағыдай қалпына келтіре алмасақ та, оның негізгі белгілерін сақтауымыз керек еді. Оны жойып алмаудың жолы рекультурацияға (қайта өңдеу, қайта қарау) мүмкіндік бере­тін іс-шараларды қолға алуға тиіспіз. Білім беруде осы мақсатқа сай пәндер дамытылуы не оқытылуы тиіс. Осындай пәндердің бірі ретінде жергілікті төлтума, индигендік психологияны ұсынуға болады. Бұл бағыттың ең жарқын өкілдерінің бірі кәріс психологы Уикол (Уичел) Кимнің пайымдауынша, «индигендік психология – басқа аймақтан алып келінбеген және тек «өздеріне» арналған ерекше психо­логиялық білім [4]. Бұл тұрғыдан қарасақ, психологиялық құбылыстар әлеуметтік-мәдени контексте зерттелінуі тиіс, кез келген құбылысты психологиялық түсіндіру мен түсіну жергілікті қалыпқа (стандартқа) сай болуы тиіс. Индигендік психологияға тән белгілерге тоқталып кетейік. Біріншіден, индигендік психология психологиялық фено­­мендерді мына контекстерде зерттеуге үлкен мән береді: отбасылық (Эдвардс, Лиза Ноч, Окруст, Кумру & Ким, Фунг, Пак & Ким), әлеуметтік (Жанг), саяси ( Пе- пуа,), философиялық (Хванг, Пенг; Валлнер & Жандл), тарихи (Диаз Ловинг), діни (Боски, Эккенсбергер, Мишра), мәдени (Адаир, Айджан, Цой & Ким; Ямагучи & Аризуми; Янг) және экологиялық (Джорджас & Милона) жағдайлар. Екіншіден, индигендік психология – жалпы барлық елдерді, мемлекеттерді қамтиды. Оның зерттеу нысанына эконо­микалық даму үстіндегі мемлекеттер (Мишра; Пе-пуа; Жанг), жаңа индустриялды мемлекеттер (Цой; Ким & Пак; Янг) және экономикалық дамыған мемлекеттер де (Адаир; Эдвардс және т.б.; Ямагучи) кіреді. Кө­бінесе адамдар индигендік психологияның зерттеу пәнін шеткері, оқшауланған жерлерде өмір сүретін «экзотикалық» адамдар жайлы антропологиялық зерттеулермен теңестіреді. Ол қате түсінік. Индигендік психологияның мазмұнын тек «Үшінші Дүниеде» өмір сү­ретін адамдар жайлы ғана білім емес, кез келген мәдени және этностық топтарға тән жергілікті, инсайдерлік білімдер жүйесі құ­райды. Үшіншіден, индигендік психология психологиялық әдістемелерді негіздеумен не дәлелдеумен, болмаса құрастыру не жоюмен айналыспайды. Ол кез-келген феноменді талдау үшін тиімді әдістемелерді қолдануды жөн көреді. Өйткені, ғылыми қауымдастықтың қолданатын әдістемелері сан алуан және әдіснамалық әрі әдістемелік аспект ғылымда әлі шешуін таппаған күрделі мәселелердің бірі. Индигендік психология әр түрлі әдістер мен әдістемелердің қолданысын жақтайды: сапалық, сандық, экперименттік, салыстырмалық, көптік методикалар, философиялық талдау және т.б. Төртіншіден, тек мәдениет иелері, яғни, іштегі, жергілікті адамдар ғана нағыз төлтума және жергілікті мәдени феномендерді толық түсіне алады, ал, сырттан келгендерге бұл түсінік шектелген түрде ғана қолжетімді болып есептеледі. Дегенмен, бір қоғамда өмірге келіп, сол қоғамда өсіп-жетілгендердің сол жергілікті, төлтума мәдениетке деген түсініктері болғанымен, ол әрқашан назар аударылып қабылданатындай ерекше дүние емес. Зерттеушілердің пікір­лері бойынша, адам жайындағы ең маңызды нәрсе олардың аз мән беретін заттары болуы мүмкін. Керісінше, сырттан келгендер не сырттай көзқарасқа ие болғандар табиғи болып көрінген заттардың мәдени екендігін байқаған. Демек, ішкі тұрғындар тарапынан байқалмай қалған ерекшеліктер, қарама-қайшылықтар мен «өлі аймақтарға» назар аудару маңызды (Клейнман, 1980). Ішкі және сыртқы көзқарастардың екеуі де психологиялық феноменнің жалпылама әрі ортақ түсініктерін табуда зор үлесі бар. Бесіншіден, индигендік психология күнделікті тұрмыстық, эмпирикалық білімдерге, яғни, эпизодтық білімдерге мән береді. Адамдар өздері және айналасындағы әлеуметтік дүние жайлы күрделі түсініктерге ие. Олар практикалық және эпизодтық түсінікке ие болғанмен, берілген құрылымды немесе үдерісті сипаттайтындай аналитикалық қабілеттерге ие болмауы мүмкін. Эпизодтық және аналитикалық білім, екеуі екі түрлі таным болып табылады. Жалпы, психология психологтардың концепцияларын, түсіндірмелерін ұсынғанмен, ол нақты адамзат психологиясын білдірмейді. Басқа сөзбен айтқанда, қазіргі заманның психологиясы - психологтардың психологиясы болып табылады (Харре, 2000; Ким, Пак, & Пак, 2000). Жергілікті психологияда алынған эпизодтық ақпараттар тестіленіп, дәлелденуі үшін, аналитикалық пішінге келтіруі тиіс. Ол зерттеушілердің міндеті. Эмпирикалық білімдердің аналитикалық білімге айналу мысалдарын өмірдің кез келген саласынан табуға болады: кино сыншылары, спорт комментаторлары, саяси аналитиктері, яғни, түрлі мамандар бізге сол саланы терең түсінуге көмектеседі. Олардың өздері тікелей кино түсіріп не футбол ойнамаса да арнайы аналитикалық білімдерге ие. Алтыншыдан, жергілікті концепциялар индигендік психологияның мысалдары ретінде қарастырылған. Гректің филотимо концепциясы («сыпайы, ізгілікті, сенімді, намысқор адам», Триандис, 1972), үнділік анасакти («бөлінбеу», Панде & Найду, 1992), жапондық амаэ («шыдамды тәуелділік», Дой, 1973), Филиппиндегі капва («тұлғаның басқалармен бөлісуі», Энрикез, 1993), Кореяның джунг түсінігі («терең құштарлық немесе іңкәрлік» Цой, Ким & Цой, 1993) арнайы талданып, түрлі мәдениетке байланысты синдромдар ретінде танылды. Қазақтардың да тек өзіне тән мәдени синдромдары, индигендік тұлға концепциялары (мәселен, Абайдың «толық адам» концепциясы, Шәкерімнің ар ілімі сияқты) бары белгілі. Өкінішке орай, батыстық әдіснамадан өзгені мойындамайтын қазақстандық психологтар ондай тақырыптарға бойлап бара бермейді. Жоғарыда келтірілген концепциялар қызықты болғанмен, тілдік кедергілер (барьер) коммуникативтік процеске бөгет болуда. Екінші бір мәселе, берілген концеп­туализациялардың шынайылығын нақтылау қиынға соғады. Үшінші мәселе, осы жергі­лікті талдауларға эмпирикалық қолдау көрсетілмегендіктен, ғылыми еңбекті іске асыру қиынға соғады. Дескриптивтік талдау – осы индигендік психология зерттеулеріндегі бастапқы нүкте болғанмен, қорытынды нүктесі емес.
Жапон зерттеушісі С. Ямагучидің пікірін­ше, мәдени психология мен индигендік психология адам психологиясының әмбебаптығы идеясын қабылдамайды. Индигендік психо­ло­гияның өкілдері зерттеудің теориясы, әдістері, терминологиясы сол зерттелінетін мәдениетте дамуы тиіс және зерттеуші ғалым ретінде нақ сол мәдениеттің адамдары болуы шарт деп есептейді. Сонымен, зерттеушілер индигендік психология ретінде белгілі бір мәдени дәстүрге негізделген психологиялық ой-пікірлер мен практиканың жүйесін атап жүр. Индигендік психология әлеуметтік мінез-құлықты зерттейтін ғылымдардың мәдени аспектіні ескеру қажеттілігінен туындап отыр. Өйткені, қазіргі психологиялық ғылымдардың қортындыларының әмбебап­тығы проблемасы өткір тұр. Мысалы, психологияның әлеуметтік психология сияқ­ты маңызды бір саласы Еуропа мен АҚШ-та дүниеге келгені мәлім. Осы саланың күллі жетістіктері мен жұрт мойындаған ғалымдары (әлеуметтік психологтар) осы аймақтардан шыққан. Алайда Батыс – барған сайын азаю үстіндегі адамзаттың бір бөлігі ғана. Әлеуметтік психологиядағы ғылыми мәліметтердің 90 пайыздан астамы жер шарының 7%-дай халқын құрайтын Солтүстік Америкадан алынған екен. Әлем­дік психологияның аса көрнекті тұлғасы, атақты американдық ғалым Гарри Триандис мынандай маңызды деректерді келтіреді: егер Жердегі барлық халықтар – 100% десек, онда оның 55% – азиялықтар, 21% – еуропалықтар, 9% – африкандықтар, 8% – Оңтүстік Америка және 7% Солтүстік Американың өкілдері екен. Ал, адамдардың әлеуметтік мінез-құлқы туралы ғылыми түсініктер батыстық мәдениет негізінде қаланыпты. Батыстық психологиялық білімдер (WASP, ағылшынша Western academic scientific psychology – Батыстық академиялық ғылы­ми психология) басым көпшілік әлемі­не сәйкес келмейтіні эмпирикалық деңгейде белгілі болды. Статистикалық тұрғы­дан да, демократиялық қағида тұрғысынан да көпшілік маңызды. Егер, психология ғылымы нағыз ғылыми қоры­тын­ды шығарғысы келсе, онда мәдени ерекшеліктерді ескеретін кросс-мәдени (салыстырмалы) зерттеулерін жүргізуі шарт. Индигендік психология осы талаптарды ескереді. Өйткені, индигендік психологтар жергілікті (локалды) адамдар қоғамының әлеуметтік-мәдени фактісіне сәйкес келетін мінез-құлық туралы ғылымды дамытқысы келеді. Индигендік психология батыстан бөлек қоғамның дәстүрі, нанымы, сенімі мен идеологиясын бейнелейтін психология. Батыстық психологияның басымдығына қарсы реакция (жауап) ретінде өмірге ке­ліп отыр. Оны этноғылымдар қатарына жатқызуға болады.
Бүгінгі таңда отандық психологтар негізінен ресейлік және батыстық психология ғылымының үлгілері мен құн­дылықтарына, технологияларына сүйе­ніп отырмыз. Импорттық психология толық үстемдік етуде. Болашақ психолог мамандарды даярлауда да осы бет-бағытты ұстанудамыз. Зерттеу тілі, теориялар мен концепциялар, кәсіби ойлауымыз қазақтікі емес. Түп-тамырдан ажырап барамыз. Бірте-бірте ұлтымыздың оқыған, білімді бөлігі мен қарапайым халықтың ойлауында, менталитетінде алшақтық туындайды. Нәтижеде элита мен қалың бұқара арасында жатырқау қабырғасы орнауы бек мүмкін. Халықтан алыстау оны түсінбеуге әкеп соғады. Магистрант пен докторанттарымыз батыстық зерттеулерді қайталауға ғана жарайтын болады. Батыс пен ресейлік психология ғылымдарын импорттау жергілікті психологияның дамуына мүмкіндік бермейтіні түсінікті болды. Жоғарыда сөз қылған «Мәдени мұра» бағ­дар­ламасының психология ғылымына қатысты бөлігіне назар аударсаңыз, түлеуге тиіс ұлттық мұралардың орнына ғылыми құндылығы күмәнді ресейлік авторларды тәржімаладық. Әлемдік ой-санаға жатуы да күдік тудыратын басылым дестелерін әзірледік. Әрине, әлеуметтік-гуманитарлық білімдердің қазақ тіліндегі толыққанды қо­рын құру жөніндегі жасалған тұңғыш қадамдарды құптаймыз. Бірақ, қазақ ұлтына тиесілі мұраларды қалпына келтіру басты басымдық болғаны дұрыс сияқты. Бұл жерде орысша білім алған ғалымдарымыздың қазақы ойлауы кемшін түсіп жатқаны білінді. Егер, ұлттық құндылық жасау, мәдени өнім тудыру тұрғысынан қарайтын болсақ, екі алып көрші мемлекеттерде (Ресей мен Қытай) өмір сүріп жатқан ирридент қазақтардың қайсысының ру­хани-мәдени бедеулікке ұшырағанын оңай аңғаруға болады. Тілді жоғалтқан ха­лық­тардың көп нәрсе жоғалтатыны ай­қын болды. Отандық саясаткерлер тіл­ді тек ақпарат алу құралы ретінде ғана тү­сініп жүр. Шын мәнінде, қазақ тілінде тұтас бір ұлттың мәдениеті, философиясы мен психологиясы шоғырланғанына мән бермейді. Өкінішке орай, кейбір ғалымдарымыздың, мәдени қайраткерлер мен зиялыларымыздың салт-дәстүрімізді жоғалтпайық деген орынды мазасызданулары прогреске қарсы бағыттағы консерватизм сияқты қабылдануда.
Сонымен, қорыта келгенде, төлтума әрі жергілікті жағдайға сай келетін психо­логиялық құбылыстарды зерттейтін инди­гендік психология қазақтанудың құрам­дас бір бөлігі болып табылады.

Пайдаланылған әдебиеттер:

1. Сейітнұрұлы Ж. Түпқазығымызды қайдан іздейміз? // Ақиқат.- 2007.- №2.- 26-29 бет.
2. Назарбаев Н. Тарих толқынында.- Алматы: Атамұра, 1999.- 296 бет.
3. Дистерверг А. Избранные педагогические сочинение.М.: Учпедгиз, 1956. С. 201-203
4. Лебедева Н.М. Этническая и кросс-культурная психология: Учебник для высших учебных заведений. М.: МАКС Пресс, 2011- С.18