• Келелі кеңес
• 20 Тамыз, 2015

«Дін және мемлекет»

Жания  Әбдібек,
журналист

Тарихқа көз жіберсек, дін мен мемлекеттің арақатынасы қай кезеңде болмасын  өзекті мәселе болған. Мәселен, Париж коммунасының 1871 жылғы декретінің бірінші тармағында шіркеу мемлекеттен бөлінген. КСРО кезінде де атеистік бағыт басшылыққа алынып, дін мемлекеттен бөлектенді. Патшалық Ресейдің кезінде дін мен мемлекет біртұтас болып, «Боже, царя храни!»  деген сөз содан қалыптасты. Ислам діні де билікті жоққа шығармайды. Алайда, қазіргі кезде зайырлылық ұғымы дін мен мемлекеттің арасына белгілі бір шек қойған сияқты.  Жаңа заманда  дінді бөлектеу қаншалықты дұрыс? Еліміздегі дін саясаты қалай жүргізілуде? 

Осы және өзге де мәселелер журналымыздың редакциясында өткен «Келелі кеңес» барысында талқыланды. Кеңеске әл-Фараби атындағы  ҚазҰУ, дінтану және мәдениеттану кафедрасының профессоры -  Қайрат Затов, «Әбу Халифа» ғылыми-зерттеу орталығының директоры, дінтанушы – Алау Әділбаев, әл-Фараби атындағы ҚазҰУ профессоры, философия ғылымдарының докторы – Қарлығаш Борбасова, әл-Фараби атындағы  ҚазҰУ профессоры – Зайлағи Кенжалиев қатысып, дін және мемлекет төңірегіндегі ой-тұжырымдарын ортаға салды. 
– Жаңа замандағы дін мен мемлекеттің ара-қатынасы қандай болуы керек? 
Қайрат Затов: – Ең алдымен, мемлекет пен діннің қарым-қатынасы қандай болуы керек деген мәселені анықтап алу керек. Тарихта Фран­­цуз революциясына дейін дін мен мемлекет ты­­ғыз байланысты болды. Революциядан кейін дін мемлекеттен бө­лектене бастады. Қазіргі кезде әлем ел­дерінің көпшілігі зайырлы мемлекет болып табылады. Бірақ зайырлылықтың да әр түрлі үлгілері бар. Әлемде дін мен мемлекет байланысының сеперационал­ды, авторитарлы, когерационалды секілді үш түрлі үлгісі бар. Алайда, зайырлы мемлекеттер дінге көңіл бөлмейді деп айта алмаймыз. АҚШ  сеперационалды модельді басшылыққа алып, дін істеріне көп араласа бермейді. Бірақ, діни бірлестік мүшелері жарна төлеп отырады. Ал, когерационалды үлгі бойынша, дін­дердің қоғамдағы рөліне қарай олардың мемлекетке деген көзқарасы әртүрлі болып келеді. Әлем елдерінің бәрінің өз діндері бар. Және дәстүрлі діндеріне басымдық беріп, көңіл бөлінеді, шектеу жасалмайды. Заң бойынша да белгілі бір деңгейде ерекшеліктер беріледі. Кей мемлекеттерде ислам, буддизм деген секілді діндер ресми мойындалған. Ал, аз таралған немесе мойындалмаған діндерге БАҚ-қа, мем­лекеттік ұйымдарға кіруе шектеулер қойылады. Алайда, азаматтарының дін таң­дау бостандықтарына тыйым салмайды. Әлемдік тәжірибеде дін мен мемлекеттің қарым-қатынасы бірінші кезекте Конституция және арнайы заңдар арқылы реттеледі. Ал, бізде ҚР Конституциясында әрбір Қазақстан азаматына сөз бостандығы, діни наным-сенім бостандығы кепілден­дірілген. Сонымен қатар, ҚР шетелдермен және халықаралық ұйымдармен жасаған келісімшарттары бар.  Адам құқы туралы халықаралық пактке қол қойған. Қазір біз діни наным-сенім бостандығы және ар-ұждан бостандығы деген екі ұғымның арасын ашып алуымыз керек. Діни бостандық азаматтарға өзі қалаған дінді ұстануға мүм­кіндік береді. Ал, ар-ұждан бостандығы ұғы­­мына дінді ұстану және ұстанбау, бас­қа да дүниетанымдық тектері бар. 
         Қазақстандағы дін мен мемлекет қарым-қатынастары негізінен  Конституция арқылы және 2011 жылы қазан айында қабылданған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңның «Дін және мемлекет» деген 3-бабы  арқылы реттеледі. 
Қарлығаш Борбасова: – Адамзат тарихында діни құнды­лықтар қашанда бі­рін­ші орында тұр­ған. Мемлекеттің ру­ха­­ни, мәдени, тіп­ті экономикалық да­­­­муы­на діннің үл­кен бір ықпалы бол­ғаны анық. Алайда, қазіргі заманда жағ­дай басқаша. Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін Конституцияға сай демо­кратиялық және зайырлы мемлекет ре­тінде орнығып келеді. Дін мәселесіне келгенде  еліміз шетелдік тәжірибені бас­шылыққа алды. Батыс елдерінде дін­дерді төрт топқа бөліп қарастырады: мойындалатын және мойындалмайтын діни ұйымдар, тіркелген топтар, мем­лекет­пен келісімшартқа отыратын топ­тар болып бөлінеді. Тіркелмеген топ­тарға көбіне мемлекеттік саясаты,  ұлттық идеологиясына қарсы болатын, мемлекеттік дамуына ешқандай үлес қоспайтын діни ұйымдар жатады. Мемлекетке діни ұйым ретінде тіркелу үшін құрамында 300-ден астам адам болуы керек. Ал, біздің әуел бастағы жіберген қателігіміз құрамында 10 мүшесі бар діни бірлестіктерді тіркеуге рұқсат бердік. Сөйтіп, жаңа протестанттық ағымдағы діндер көбейіп, саны 5 мыңға жетіп жығылды. Соңғы «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» Заң қабылданғаннан кейін олардың саны 3 мыңға дейін қысқарды. Нақтырақ айтқанда,  Дін агенттігінің есебі бойынша, алғашында 4550 тіркелген ұйымдар кейін 3880-ге дейін азайған. 50-лік шір­кеулер саны 400-ден 280-ге, Эвангелия христиан баптисттерінің ұйымдары 364-тен 100-ге қысқарды. Біздің дін туралы жаңа заңның өзінде діни бірлестік болып тіркелу үшін құрамында 50 адам болуы тиіс делінген. Менің ойымша, Діни бірлестік ретінде тіркелу үшін бұл аз. 
Тағы бір мәселе, діни мәселелермен мемлекет емес, ғалымдар айналысады. Ұлттық  намысы бар, ұлттық мүддені бірінші кезекке қоятын қазақтілді азаматтар мен БАҚ қоғамдық мәселе ретінде көтеріп, мемлекеттік деңгейге жеткізуі керек. Сонда ғана нақты нәти­жеге қол жеткізуге болады. Діннің негізгі функциясы - қоғамды байланыстыру. «Религаре» латын тілінен аударғанда байланыстыру деген мағынаны білдіреді. Қазіргі кезеңде көп жағдайда  дін өз қыз­метін дұрыс орындап отырған жоқ. Біздің елде қазақтарды біріктірудің орнына, керісінше бөлінуге апарып жатыр. Қазақстандағы дін жүйесіндегі тағы бір кемшілік біз барлық дінге бірдей құ­қық бердік. Иегова куәгерлері мен 50-ліктердің құқы бердей. «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы» заңның 8-бабы миссионерлікке арналған. Бұл бапқа сай, ҚР азаматтары миссионерлік айналысуға құқы бар. Бірақ, бір айдың ішінде бес түрлі құжатты арнайы діни басқармалардың бөлімшелеріне тіркетуі керек. Сонда ғана ол миссионерлікпен айналыса алады. Сонымен қатар, жыл сайын тіркеуден қайта өтіп отыруы керек. 
Қазіргі кезде эвангелизация белең алып кетті. Олардың арнайы қазақ-ұйғыр топтары бар. Барлық құлшылықтары қазақ тіліне өте сауатты аударылған сапалы кітапшаларға басылып шығарылған. Осылайша олар қазір бедел жинап алды. 
Қайрат Затов: – Орталық Азия елдерінің ішінде Қазақстан мен Қырғызстанда неопро­тистанттық діни ұйымдар өте бел­сенді жұмыс істеп жатыр. Өзбекстан, Тәжікстан, Түрікменстан секілді елдерде дінге деген көзқарасы бізге қарағанда басқаша болғандықтан, бұл елдерде біздегідей кең таралмаған. ХХ ғасыр қазақ халқы үшін өте күрделі кезең болғаны тарихтан белгілі. Ашаршылық нәубеті, орыстандыру саясаты, дінді әлеуметтік институт ретінде жою саясаты,  одан кейінгі батысқа еліктеушілік үдерісі салдарынан біздің діни және рухани негіздеріміз күйрей бастады. Дінді білетін мамандар аздығының зардабын әлі күнге дейін тар­тып келеміз. Сөйтіп, біздің діни көз­қарасымыз өзгергеннен кейін 90 жылдары діни ағымдар жаппай келе бастады. Олардың халыққа қауіпті екенін біреу білсе, біреу білген жоқ. Себебі,  экономикалық саясат басымдық алды да, қоғамдық қа­тынастар екінші орынға ысырылып қалды. Осы сәтті пайдалана отырып, неопротестанттық, неоориентатистік ағымдар қаптап келе бастады. Студенттер, жағдайы төмен жандар азын-аулақ азық-түлік пен арзанқол киім­дер үшін сектаның құрбанына айнал­ды. Осы­лайша бұл ағымдар жамағат жинап алды. Өкінішке орай, ол кезде Алла дегеннің бәрін ислам діні деп қабылдадық. Оның дұрыс-бұрыстығын сараптайтын мамандар болмады. Сондықтан, осындай әлеуметтік қиындықтарды пайдаланып діни жат ағым­дар қоғамдық қатынастарға дендеп еніп кетті. 2011 жылы қабылданған дін туралы заңда азаматтардың әлеуметтік қи­ындықтарын пайдалана отырып, дінге тар­туға тыйым салынған. Бұдан шығатын қорытынды, біз дін төңірегіндегі барлық мәселені тек заңмен ғана шеше алмаймыз. Заң қарым-қатынастарды реттегенмен, адамның жандүниесін емдеуге пәрменсіз. Адамның жандүниесін ұлттық тәрбие, дүниетаным арқылы реттеуге болады.  Мұхтар Әуезов айтқандай, ел боламыз десек, бесігімізді  түзетуіміз керек. Қазір неопротестанттар үй шаруасындағы әйелдерді сектаға тартуға талпынуда. Тіпті өздерінің арнайы бағдарламалары, жоспарлары бар. Өйткені, әйел адам ұлттың анасы. Сонымен қатар, мылқау және кемтар адамдармен жұмыс істеуде. Біздің діни басқарма олармен жұмыс істемейді ғой. Неопротестанттық  ұйымдар телеарналардың эфирлерін сатып алып, өз насихаттарын емін-еркін жүргізді. Біз оларға ақпараттық кеңістігімізге кіруге мүмкіндік бердік. Тағы бір мәселе, қазір христиандық ағымдар туралы мультфильм­дер, балаларға арналған кітаптар өте көп. Бұл діни ағымдардың еліміздің рухани өмірі мен ақпараттық кеңістігінде еркін кіруде дегенді білдіреді. Сондықтан, біз ақпараттық кеңістігімізге сақ болуымыз керек. Интеллектуалды ұлтты қалыптастыру керек деген мемлекеттік бастама бар. Алайда, интеллектуалды ұлт деген  тек қана технологиялық білімі бар ұлт емес, терең ру­хани ұстанымы бар азаматтарды қалып­тастыра білу.   
– Дін мемлекеттік және ұлттық қауіп­сіздікті тудырып тұрған жағдайда, дінді мемлекеттен бөліп қарастыру қан­шалықты орынды? 
Алау Әділбаев: – Соңғы кездерде мемлекет дін мәселесіне көңіл аудару­да. 2011 жылы қабылданған «Діни қызмет және діни бірлестіктер туралы заңда» Әбу-Ханифа бағытындағы ислам діні мен Православиялық христиан дінін халқы­мыздың рухани-мәдени дамуына үлес қос­қан деп көрсетілген. Әлемдік тәжірибеге қара­сақ, 1928 жылы  дін мемлекеттен бө­лек дегенді білдіретін «лайцизм» деген ұғым енгізілді. Бірақ, дін мемлекеттен бөлектенгенмен қоғамнан ешуақытта алыстатылмайды. Біздің қоғамның 70% мұсылмандар  болса,  мемлекет  те көңіл бөлетін болады. Қазіргі кезде Қазақстанда екі  мыңнан астам мешіттер бар. Олардың барлығының коммуналдық төлемдерін жергілікті әкімшіліктер төлеп отыр. Сондықтан, елімізде Еуропада қалып­тасқан кооперационалдық модельге жа­қын діни жүйе қалыптасып келеді.  Бір анық жайт, мемлекет еш уақытта дінге көз жұмып қарай алмайды. Өйткені,  ел азаматтары – мемлекеттің басты құн­дылығы. Және  азаматтарының рухани көзқарастары да маңызды. Сондықтан, мемлекет дінге ешуақытта бейтарап бола алмайды. Әрине, мемлекеттегі және қоғамдағы діннің рөлін шамадан тыс әсірелеп жіберуге болмайды. Өйткені, кей жағдайда бұл мемлекеттің өзіне де қауіп төндіруі мүмкін. Қазақстанды теократиялық мемлекетке айналдыра алмаймыз. Зайырлы мемлекет болып қала бергенімізбен,  оның қандай үлгісін қа­был­даймыз деген мәселе күн тәртібіне шы­ғуы керек. 
Қазақстандағы дін тақырыбы тәуел­сіздік жылдарынан бері қордаланып келе жатқан мәселе. Дін жеке адамның ар-ождан бостандығы болғанмен де, мемлекеттің назарынан тыс қал­дыруға болмайтын құндылық. Алайда, зайырлылық ұстанымы бойынша, дін мемлекеттен бөлек деген қасаң қағидалар нәтижесінде біздің елде діни ала-құлалықтар көбейіп кетті. Бұл бірін­­шіден, Кеңестік кезеңнен кейінгі тә­жі­ри­бесіздіктен, екіншіден, алпауыт Батыс елдерінен діни саладағы тәжірибесін біздің елде пайдаланудың салдарынан туындаған біздің ұтылысымыз.  Батыстағы теократиялық жүйеден атеистік жүйеге дейінгі аралықта жасалған, әр елдің  тарихи  ерекшелігіне байланысты қалыптасқан зайырлылық пішіндері бар. Қазіргі таңда батыстық зайырлылық тоқырауға ұшырап барады. Өйткені, зайырлылық секуляризмге ауысып, ал секуляризм бірте-бірте дінді өмірдің барлық саласынан алшақтататын кері үрдіс  болып жатыр. Батыстықтардың шіркеуге бармауы, тіпті жастарды тарту үшін шіркеулерде би кештерін ұйымдастыруға дейін баруы халықты ұстап қалудың бір механизмі секілді. Қазіргі кезде Қазақстанда екі қауіпті тенденция байқалады: біріншісі радикалды ислами бағыттардың күшеюі, екіншісі неопротестанттық ағымдардың күшеюі. Біз батыстың ақпарат құрал­дарының нәтижесінде тек ислам терроризм дегенге назар аударып, протес­танттық бағыттағы ағымдарды мүлде ұмыт қалдырдық. Бұл біздің мемле­кеттілігімізге төндіріп тұрған негізгі қауіп. Өйткені, олардың діні де, тілі де, ділі де, көздеген  мақсаттары да бөлек.  Олар біздің еліміздің мүддесі үшін жұмыс істеп отырған жоқ, Иса Мәсіхті пайдалана отырып, өз идеологияларын жүзеге асыруға талпынуда. Осындай жағдайда, еліміз зайырлылық деген ұстанымды ұс­танумен қатар, зайырлылықтың әлем­­дегі тәжірибесіне қарай отырып, өз мүддемізге сай қалыптастыра білу керек. Бірақ, жаңа заңда Әбу-Ханафи мас­хабындағы сунидтік ислам діні мен православиялық христиан дінін көр­се­ту­дің өзі ілгерілеудің бір көрінісі. Діни мәселелерді заңның күшімен шешу мүмкін емес. Қазіргі қоғамдағы заңды түсініп,  діни сауаты бар азаматтардың аздығы бай­қалады. Кейбіреулер зайырлылықты атеизммен шатастыратын болып барады. Дін мен мемлекет арасындағы қарым-қатынастың уақытпен бірге өзгеруі табиғи құбылыс. Және бұл өзгерістердің қоғамдық санаға зияны болмауы үшін, ұзақ уақыттық стратегиялар дайындауымыз тиіс. Ислам дінін дамытудың үшжылдық немесе бесжылдық даму стратегияларын жасадық. Алайда, бұл аздық етеді. Біз елужылдық даму стратегиясын қолға алмасақ, бесжылдық жоспармен жаңа келген өзгерістер мен діни құбылыстарға төтеп бере  алмаймыз. Жаңа құбылыстарды зерттейміз деп уақыт жоғалтып алуымыз мүмкін. Сондықтан, ұзақ мерзімді бағ­дарламалар керек. Сонымен бірге, біздің ұлттық мүддемізді көздейтін бағыттарға көп көңіл бөлуіміз керек. Мәселен, православия діні біздің ата дініміз болмағандықтан, біздің елге дамыта алады деп айта алмаймыз. Біздің елді, қоғамды дамыта алатын ислам діні екені анық.  
Біз    діни әлеуетімізді  діни кадрларды же­тілдіру   арқылы  түзетуге мүм­кін­дік бар. Сондықтан, Батысқа еліктеу үдерісінен құтылып, дәстүрлі дініміздің негізінде дінге дұрыс көзқарас қалып­тастыруымыз керек. Өкінішке орай, Қазақстандағы діни еркіндік шек­телді деген батыстық ақпарат бар. Бұл бізді алаңдатпауы керек. Негізгі ұстанған бағытымыз туралы Елбасы жиі айтады, яғни, біздің тегіміз – түрік, кітабымыз – Құран, дініміз – ислам. Менің ойымша, еліміздегі діни ахуалды  реттеу үшін еліміздегі ислам дінін және жалпы діндерді зерттейтін орталықтарды күшейтуге мейлінше көңіл бөлуі керек. Сонда ғана біз мемлекет діннен бөлек деген қайшылықтардан арыла аламыз. 
Бүгінгі ғылымдағы теократиялық мемлекет ұғымының анықтамасын батыс­тан алып отырмыз. Ал, Ислам дінінде теократиялық мемлекет деген ұғымның анықтамасы мүлде бөлек. Жалпы ислам дінінің басты мақсаты -Бәрі Алла үшін делінеді. Бірақ оның астарында адам үшін екенін ұғумыз керек. Осы тұрғыдан алып қарағанда мемлекетті құрайтын жеке адам болса, жеке адамға ар-ұждан бостандығы берілуімен қатар, исламда анархияға жол берілмейді. Кез-келген азамат өз қалауымен дінді ұстауға құқылы, бірақ мемлекет оны бақылауда ұстауға мүдделі.  
Масхабтар пайғамбардың кезінде болған жоқ. Тарихи жолмен қалыптасты және ислам дінінде масхабтардың біреуін ұстануы керек деген де идея жоқ. Алайда бұл тарихи қажеттілік. Масхабты мемлекеттік деңгейде бекіту  үрдісі басилар кезеңінен басталды. Діни ала-құлалық    масхабтардың ішіндегі адамдар бір- бірін  қабылдай алмай жатса, өзге дін­дегілердің бір-бірін қабылдауы, туысқан сезінуі мүмкін емес. Бұл әрине ұлттық қауіпсіздігімізге де, мемлекеттік мүддеге де үлкен қауіп төндіреді. Сондықтан, зайырлылықтың қазіргі таңдағы әбден күйзеліске ұшыраған пішінін емес, өзі­міздің ұлттық дінімізге лайықтап жасап шығуымыз керек. Біз жаһандық деңгейдегі құбылыстарға саналы түрде төтеп беру үшін сауатты мамандар арқылы халықтың діни сауатын көтеру қажет.  Тыйым салу немесе жабық есік саясатымен біз дін мәселесін шеше алмаймыз. 
Зайлағи Кенжалиев: – Дін мен мем­лекеттің ара-қа­тынасы деп әдетте діни ұйым­­дар мен мем­ле­кет­тік органдардың қарым-қатынастары айталады. Бірақ, бұл қатынастармен шектеу дұрыс емес. Мемлекет пен діни орындар қатынасы заң жүзінде бекітілген. Бірақ  бұл біздің үлкен қатеміз әрі шектеу қою деп ойлаймын. Мемлекеттік органдар жүйесінің діни орындардан бөлек өмір сүруі шындық.  Пікірталас тудыратын жайт, мемлекет діннен бөлінген деген идея. Мемлекеттің діннен бөлінуі мүмкін емес. Себебі мемлекет дегеніміз ұйымдасқан қоғам, ал ешбір қоғам дінсіз болмайтыны белгілі. Сондай-ақ, заң ғылымындағы тағы бір тараған анықтамаға сәйкес мемлекет біртұтас мемлекеттік  билік арқылы басқаратын, егемендігі бар халық мекендеген территория. Ал, халық мекен ететін ешбір территория дінсіз болмайды. Оның үстіне, дін дегеніміз адами сана мен қоғамдық сананы ажырататын құндылық. Олай болса, адам адами санасыз, қоғам қоғам­дық санасыз болуы мүмкін емес. Егер мемлекет діннен бөлек десек, онда мемлекет қоғамдық және адами санадан бөлінген болып шығады.   
Діни сана дегеніміз болашақ алдындағы Жаратқан алдындағы жауапкершілікті сезі­нетін әрекеттерге пәрменді сана. Шын мә­нінде  мемлекет,  діннен бөлінбейді, ажырамас бірлікте болады. Бірақ,  мем­лекеттік органдар жүйесі діни ұйым­дардан бөлінуі мүмкін. Біз әдетте осыны айтып отырмыз. Париж коммунасы да осыған саяды. Яғни, мемлекет діни ұйымдарды қаржыландырмайды деген тұжырымдар қалыптасты. Мемлекет діннен бөлек дегеннің өзі діни догма, әрі атеистік діни сенімнің діни қағидаларының бірі. Бұл қағиданың негізінде мемлекет өзінің рухани иман­дылық ұстанымы ретінде тек атеизмді ғана басшылыққа алу керек деген саяси негізі бар ниет жатыр. Оның  үстіне, атеизм өзін рухани дүниетанымдық бағдар ретінде басшылыққа алатын ой-сана иелерін алдап, өзінің ғылыми діни танымдарына сүйенеді. Өзінің діни сенім екенін біліп немесе білмей жасады. Көп жағдайда атеизм өзінің діни сана екенін аңғармады. Ол өзінің ақиқат мәнін, яғни діни сенім екендігін өздігінен тануға дәрменсіздік танытты және шын мәнінде дәрменсіз. Ал, атеизмнің діни сенім екенін гуманитарлық ғылым саласының атеистерден басқа зерттеушілері мен мамандарының барлығы дерлік мойындаған.  Соңғы зерттеулерде коммунизмнің атеистік сенім екені алға тартылуда. Атеизмнің ғылым емес, дін болатындығы Алла бар ма,жоқ па деген сұраққа жауап іздейді және оған жоқ деп жауап береді. Сөйтіп, осы «жоқ» деген жауапты өзінің басты зерттеу әрі дәлелдеу объектісі ретінде алады да,  осы жолда өзі жинаған білімдерді өзінің ең негізгі мәні мен мазмұнына айналдырады. Ал, империкалық-эксперименталды ғылым «Алла бар ма, жоқ па?» деген сұрақты зерттемейді. Бұл сұрақ оның зерттеу пәніне кірмейді. Сондықтан бұл сұраққа жауап та бермеу керек. Дін деп аталмыш сұрақты зерттеп, соған жауап іздейтін және беретін көзқарастардың білімдер жүйесін айтамыз. Империкалық-эксперименталды ғылым мұн­дай білімдер жүйесіне жатпайды. Ғылым өкілдері барлық білімдер желісін им­­перикалық-эксперименталды ғылым же­тіс­­тіктерін өз мақсаттарында пайдалануға ты­ры­сады. Ғылым өкілдері өздері қандай дінді ұстанады сол дінді өздерінің діни-танымдық бағдарына айналдырады. Бірақ, оны көпшілігі біле бермейді. Әсіресе, жаратылыстану ғылымының өкілдері атеизмді антропоцентристік көзқарасты басшылыққа алады. Бұл айтылған жайттардың «Дін және мемлекет» деген тақырыпқа қажет тұсы, мемлекеттің діннен бөлек болуы мүмкін емес. Тіпті, мемлекет діннен бөлек деген идеяны басшылыққа алатын мемлекеттердің өздері осындай тұстарын басшылыққа алу арқылы өздері біліп не білмей, әдейі не байқамай, атеистік діни ұстанымды жариялап жүргендерін ескергендері дұрыс. Соны жалау етіп көтергендерін, өз заңдарында бекітіп жібергендерін білгендері абзал. Әрине, бұл идеяның атеистік діни астарын және мәнін аңғармай, оны өз заңдарында білместікпен енгізіп жіберген мемлекеттер жоқ емес, олардың атеистік мемлекеттер деп есептеуге болмайды. Өйткені, олар бұл идеяны діни идеологиялық астарын байқамай, оның құқықтық-нормативтік заңдылық мәнін пайдалануда. Бұл ойдың құқықтық мәні екі нормаға саяды. Біріншіден, мемлекет бірде-бір дінді мемлекеттік дін ретінде бекітпейді, екінші діни орындар мемлекет орындар желісінен ажыратылған, сондықтан олар мемлекет институты тарапынан қаржыландырылмайды деген екі заңды ұғым бар. Бұл екі заңдылық біздің заңда бар. Сондықтан, өз заңдарында мемлекет діннен бөлек деген тұжырымды әбестікпен және әттеген-аймен енгізіп жіберген. Бұл енді заң шығарушылардың қателігі. Дін туралы заңдағы және басқа да ресми құқықтық құжаттардағы мұндай сөздерді алып тастау керек. Себебі біздің мемлекет атеистік мемлекет емес. Біздің заңдарда атеистік сенімнің догмалары бекітілмеуі керек. Екіншіден, біздің заңдарда мемлекеттік діннің болмайтын және діни ұстанымдардың мемлекеттік органдардың жүйесінен ажыратылғандығы мемлекет бюджетінің қаржыландыруы тұрғысында бекітілген. ҚР халқының басым көпшілігі ислам дінін ұстануда. Сондықтан, Қазақстан қоғамының діні ислам діні болып табылады. Демек, Қазақстан Мемлекетінде негізгі дін ислам діні бірақ соған қарамастан, ислам діні мемлекеттік дін ретінде жария­ланбаған. Керісінше, Қазақстан Республикасы ешбір дінді мемлекеттік дін деп заң жүзінде бекітпейтіндігін және заң жүзінде әлемдік және дәстүрлі діндерді де республика аймағында еркін ұстануға болатынын жариялап, ар-ождан, дін бостандығын заң жүзінде бекітіп, мемлекеттік дін ретінде жарияланбаған. ҚР ешбір дінді мемлекеттік дін деп заң жүзінде бекітпейтіндігін әлем­дік және дәстүрлі діндерді республика аумағында еркін ұстануға болатынын жариялап, ар-ождан дін бостандығын заң жүзінде бекітті. Сөйтіп, ешбір дінді мәжбірлеу не күш қолдану арқылы таратуға жол берілмейді дегенді әлемге паш етті. Айтылған жайттар Қазақстан мемлекетінің және қоғамының зайырлы ислам мемлекеті және зайырлы ислам қоғам екендігін заң жүзінде бекітті. Батыс Еуропаның барлық мемлекеттері зайырлы мемлекет, алайда христиандық зайырлылықты қалыптастырған. Зайырлы мемлекет деген сөз діни мемлекет деген сөз. Ал, Қытай атеистік зайырлы мемлекет. Яғни, дінсіз зайырлы мемлекет болмайды. Кез-келген мемлекет діни зайырлы мемлекет болады. Басқа жол жоқ және бұл өмір шындығы. 
– Мемлекет дінді идеология құралы ретінде пайдаланып жатқан сияқты. Зайырлы саналғанмен де, «Құранға» немесе «Библия» секілді қасиетті кітаптарға қол қойып ант беретін мемлекеттер бар, мектептерде діни сабақтардың өткі­зілуі де жас­тарды тәрбиелеуге пайдала­нып жатқан сияқты. Бұған қалай қарай­сыздар? 
Зайлағи Кенжалиев: – Батыс мемле­кет­терінің көпшілігінде президент­тері­нен бастап Библияға қол қойып ант береді. АҚШ-та,  Украинада, Болгарияда солай. Грузия президенті ант қабылдаған кезде Құдай алдындағы жауапкершілікті сезіне отырып, халық алдында ант беремін дейді. Біздің қателісіп жүргеніміз зайырлы мемлекет дегеніміз дін мемлекеттен тыс деп деуіміз. Бұл атеистік діннің догмасы. Ар-ождан бостандығы туралы мәселе көтеру дұрыс. Есі дұрыс дінді ұстанбайтын адам болмайды. Бірақ көп адам өзінің әрекеттерінің түп негізінде діни сенім жатқанын білмейді және сезе бермейді. Олар біз дінсізбіз немесе діннен тыспыз деп ойлайды. Және бұл ой халықаралық заңдарға да еніп кеткен. Алайда, бұл ойлардың өзі діни ойлар екені алға тартамын. 
Алау Әділбаев: – Бір мәселені түрлі қырынан айтып жатырмыз. Дін мен мемлекет бір-бірінен ешуақытта бөлінуі мүмкін емес.  Дінді адамсыз, адамды имансыз елестету мүмкін емес. Сондықтан да, екеуі ұдайы бір-бірімен қарым-қатынаста болатыны белгілі. Кезінде атеистік бағыт­ты ұстанған орыс халқы бүгінде қоғамдық жүйесіне дінді біртіндеп енгізіп жатыр. Себебі, бұл елдің  діндар болып кетуін көр­сет­пейді. Бұл бәрібір мемлекеттің шын мәнінде қоғамдық құндылық ретінде қабыл­дауы. Қазір жандар үшін жанталас туындаған кезеңде Ресей ғасырлар бойы қалып­тасқан Православиялық христиан дінінің саяси тұрғыдан қажеттілігін білген­діктен   бұл мәселені енгізуге мәжбүр болып отыр. Сондықтан, біз көтеріп отырған дін және мемлекет құбылысы әрдайым бір-бірімен астарласып жататын, бір-бірінсіз өмір сүре алмайтын құбылысқа айналды. 
Ислам шариғатында құқықтар екіге бөлінеді: адамның Алла алдындағы құ­қық­тары және адамның адам алдындағы құқықтары канондық жүйемен реттелген.  Ислам дінінде дін мемлекеттен бөлек деген  ұстаным жоқ. Мемлекет әрдайым теократиялық мемлекет дегендегі мәселеге де шошынып қараудың қажеті жоқ.