• Ел мұраты
• 26 Ақпан, 2024

Айнұр ТӨЛЕУ, ақын, әдебиеттанушы: МЕТАМОДЕРНИЗМ ЕСІК ҚАҒЫП ТҰР

Әдебиет қоғам дамуынан тыс қала қалмайды. Заман ағымына қарай ол да жаңарып, түрленіп отырады. «Қазақ әдебиетіндегі жаңа бағыттар қандай, қаламгерлер ол бағыттарды шығармашылығында қаншалықты қамти алып жүр, оқырман қауымның әдеби туындыларға деген талғамы мен көзқарасы қандай, қазіргі заман қазақ әдебиетінің түйткілді мәселелері неде?» деген сауалдар әрқайсымызды ойландыратыны шындық. Осы орайда біз аталған сауалдар төңірегінде ақын, әдебиеттанушы Айнұр Төлеумен әңгімелескен едік.    

– Бір сұхбатыңызда «Қазақ әдебиетінде жақын арада өзгеріс бола қоймайды», – деген екенсіз. Нені меңзедіңіз?
– Шығармашылық ортада жүрген жандардың көбі «классик» деген сөзді жиі айтады әрі жақсы көреді. Біздегі классикалық әдебиет – соцреалистік әдебиет. Бала күнімізден әдебиет деген сондай болады екен, деп өстік. Сол оймен бір емес, бірнеше ұрпақ есейді. Содан болар, соцреализмнен басқаша жазылған шығармаларды әлі күнге дейін қабылдай алмайтын адамдар көп. Егер біз әдебиетті соцреализм белгілеп берген өлшеммен өлшеп, сол деңгейде ғана шектелетін болсақ, шынында жақын арада әдебиетті өзгерте алмаймыз. Дегенмен, бұл сөзді айтқан кез бен қазіргі күнді салыстырсам, жастардың шығармашылығында өзгеріс бар. Постмодернистік бағытта жазатын жастар танылып келеді. Оларды іздеп жүріп оқитын оқырман да жоқ емес. Алайда, шығармашылық әлеуетті арттыруға мүмкіндігі бар, әдеби сыйлықтарды тағайындата алатын, мүшәйраларда қазы болып отыратын адамдардың көбі соцреалистік әдебиет жасаған, әлі де жасап жүрген адамдар. Олар әдебиеттегі жаңа лепті бәрібір жатырқайды. Сол себепті әдеби байқауларға қазылық ететін адамдардың қатарына міндетті түрде әдебиеттанушыларды қосу керек деп есептеймін. Әдебиеттанушы әдебиеттің тарихын, оның теориясын біледі, жаңа бағытын тани алады. 
Ал қазіргідей байқауға қатысушы, қазылар алқасындағы қаламгерлердің талғамын біліп алып, соған сай шығарма жазып, сыйлық ала берсе, одан әдебиетке еш пайда жоқ. Неге тек байқауларды айтып отырмын?.. Себебі әдебиетте басқа қаржы көзі жоқ. Өлең жазып қаламақы алатын жер бар ма?.. Шығармашылықпен айналысып жүрген адамдар нәпақасын әдеби байқаулардан ғана табады. Ал байқаулардың үнемі әділ өтетініне ешкім кепіл болмайды. 
– Әдеби байқаудан жүлде алса да оқылмай қалған шығармалар көп қой. Мүлде байқау көрмеген, бірақ жақсы оқылған шығармалар да бар... 
– Абайдың «Сөз түзелді, тыңдаушы, сен де түзел!» деген сөзін жиі айтамыз. Мен оны қазір «Оқырман түзелді, жазушы, сен де түзел!» деп айтқым келеді. Себебі бүгінгі оқырман бірнеше тіл біледі. Кем дегенде төрт тіл – ағылшын, орыс, қазақ, түрік. Яғни, қазақ тіліндегі шығарма оқырманның көңілінен шықпаса, дамуына ықпал етпесе, дүниетанымына жат болса еш кедергісіз басқа тілдегі шығарманы оқи береді. Демек, жазушылардың тек соцреалистік сарынмен шығарма жаза беруі тек әдебиетке ғана емес, қазақ тілінің өрісінің кеңеюіне де қауіп төндіреді. Қазір әдебиетті көркем медиаға жатқызып жүрміз ғой. Көркем медиамыз заманға сай болмаса, онда тіл де шетқақпай көреді. «Ауылдан адам көшкенмен, адамнан ауыл көшпейді» деген ән жолдарын керемет сағынышпен айтып жүреміз. Ол сөзді жақсы көретін адамдар ренжімесін, мен бұл өлең жолдарын керісінше мағынада түсінем. Біз кеңес үкіметінің әдебиетінен көшкенмен, кеңес үкіметінің әдебиеті бізден көшпей жатыр. Әрине, тақыр жерден шыққан жоқпыз ғой, ғасырлар бойы қалыптасқан фольклорымыз, жазба әдебиетіміз бар, генетикалық жадымыз бар, оның барлығы әдебиетте көрініп тұрады әрі ол бүгінгі оқырманды қалыптастырды. Десе де, бүгінгі оқырман бұрынғы сүрлеуден бөлек, жаңаша шығарма оқығысы келеді. Кеңес өкіметі жазушының шығармаларын бақылау арқылы оқырманның дүниетанымын шектеп, қажет кезінде реттеп отырды. Жүйе солай еді. Әрине, соцреалистік әдебиеттің барлығын жоққа шығара алмаймыз, сол қатаң қыспақтың өзінде мықты жазушылар астарлап болса да азат ойды бере білді. Дегенмен, біздің ойлау қабілетімізді соцреализм әдебиеті қалыптастырды, өмірге, ғаламға әлі де шектеулі көзбен қарайтындар көбірек. Қазіргі есік-тереземіздің ашықтығы, ақпараттың нөпірі әдебиетке қойылатын талаптың басқа екенін көрсетіп отыр. Даму үшін талапқа ілескен абзал. 

МОДЕРНИЗМДІ БІЗДІҢ ӘДЕБИЕТКЕ АЛАШТЫҚТАР АЛЫП КЕЛДІ

– Жазушы Смағұл Елубай ағамыз осыдан бірнеше жыл бұрын «Егер, қазақ әдебиеті постмодерн жолына түсер болса, онда ол қазақ әдебиеті болудан қалады» деген пікір айтыпты. Жазушылар қазіргі қоғамда не болып жатқанын әлі түсінбей жатыр ма? Мүмкін осы қоғамды түгел түсініп болғанда жаңа шығармалар жазылатын шығар?
– Жаңа нәрсеге үрке қарау бұрыннан бар ғой. Сондықтан, мен ол кісіні түсінем. Бір жағынан әлі де өмір көрмеген, қазақ әдебиетінің төл ерекшелігін сіңірмеген албырт жастардан постмодернді Батыста қалай, тура солай көшіре салатын үрдіс те байқалады. Смағұл Елубай ағамыз содан қауіп еткен шығар. Ондай жастардың кейбіріне сын айтсаңыз, «постмодернді түсінбейтін адам» деп, сынды дұрыс қабылдамайтыны да рас. Жазушы қалай да өз заманын шебер жазады. Мәселен, біз «Абай жолын» немесе «Бақытсыз Жамалды», «Ақбілекті» жаза алмаймыз. Осы заманды жақсырақ жазамыз. Осы тұрғыдан қарағанда қазақ жазушысы постмодернді айнытпай батысша жаза алмайды, егер оның әдеби жады қазақ әдебиетінен нәр алса, ол жазған постмодерн де қазақы постмодерн болады. Иә, бізге түрлі «изм»-дер келеді, өйткені біз әлемнен оқшау жатқан жоқпыз. Мәдениеттер бір-біріне міндетті түрде әсер етеді. Бағыттар да ауысып тұрады, кейбірі ұзақ уақыт жүруі мүмкін, сана мен таным ауысқанда басқа бағыт пайда болады. Ешқандай әдебиеттанушы ертең мынандай бағыт әдебиетімізге кіреді, мына бағыт шығып кетеді деп пышақпен кескендей айта алмайды. Себебі әдебиет бағыттарының өзгеріп, не өзгермей тұрып алуына адамзаттың басынан кешірген тарихи оқиғалары себеп болады. Мысалы, модернизм ғылыми өндірістің дамуына байланысты қалыптасса, постмодернизмге дүниежүзілік соғыс негіз болды. Біз қалай да қазақтың постмодернизмін, қазақтың метамодернизмін жасаймыз. Себебі біз Еуропадан өте алшақ жатырмыз, біздің тарихымыз, дініміз, танымымыз бөлек. Шығыстың ықпалы бар, отарда болдық. Қазір баяу да болса отарсызданып жатырмыз. Біздің постмодернизм отарсыздану идеясымен жазылады. Демек, қандай «изм» келсе де, қазақ әдебиеті қазақ әдебиеті болып қалады. Сол себепті Смағұл Елубай ағамызға қосылмаймын. 
Қосылатыным, біздің жас буын жастық максимализммен батыстың әдеби сарынын айнытпай көшіріп алып, әдебиет жасай алмайтынын ертерек ұғынса екен деймін. 
Қазақ прозасындағы постмодернизм теориясын ғалым Гүлмира Сәулембек зерттеді, жақында «Қазіргі прозадағы постмодернизм» деген монографиясы шықты. Проза жазып жүрген жастар осы еңбекті оқыса ұтылмайды. Зерттеуші постмодернизм оқырманды еркін ойлауға, иерархияға бағынбауға, иронияны түсінуге жетелейді деп көрсеткен. 
Байыптап қарасақ, бізге модернизмді алаштықтар алып келді. Біз әлі алаштықтар бастаған модернизмнің деңгейіне жете алмай келеміз. Егер ортаға соцреализм кірікпегенде біздің жазушылар қазір әлемдік аренада еркін оқылып жатар ма еді, кім білсін?.. Хронологиясына үңілсек, бізде өте бай, құнарлы фольклор, одан кейін Абай бастаған жазба әдебиет бар. Одан кейін алаштықтар келді, олардың білімі өте терең болды. Мәселен, Мағжан символизмнің элементтерін әдебиетімізге қандай шеберлікпен алып келген. Ол Ресейде білім алып, символистермен жақын араласты. «Шолпанның күнәсі» қандай? Шолпанның жан-дүниесін оқырманға ашып береді. Кейіпкермен бірге қобалжып, оның әрекеттері мен қадамын ақтап алғың келеді. Себебі ол біздің мораль көтере алмайтын әрекетке не үшін барғанын, қандай мұқтаждықтан қадам жасағанын түсініп отырасың. 
Әдебиеттанудың қазіргі өлшемімен фольк­лорға қарасақ, әдебиеттанушылар ертегілердегі жалмауызды, бір заманда Ұмай ана болған деген ой айтады. Саяси-әлеуметтік ахуал өзгеріп, адамзат матриархалдықтан патриархал қоғамға өткенде әйел басшылар мен киелі Ұмай аналарды Жалмауыз етіп көрсету керек болған. Көрдіңіз бе? Әдебиетте үнемі идеология жүріп жатады. Ал ол дұрыс па, бұрыс па, екінші мәселе. Постмодернизмнің маған ұнайтыны да – содан. Ол оқырманнан терең дайындық пен деңгейді талап етеді. Мынау жаман кейіпкер, ал мынау жақсы деп екіге бөле салатын санамен постмодернизмді түсіну мүмкін емес.
– Жақында «Модернизм және постмодернизм бағыттары» деген курс өткіздіңіз. Бізде осы бағыттарда жазылған шығармалар бар ма? Олардың авторларының қарымы қандай?
– Қазір жазылып жатқан шығармаларға қарап отырып риза боламын. Себебі, қазіргі әдебиетте плюралистік қадамдар бар. Біреу бұрынғы соцреалистік сарынмен жазады, енді біреу, әсіресе, поэзияда сонау түркілік замандағы өрлікті оятқысы келеді. Енді бірқатары постмодернистік бағытта жазғысы келеді, келесі біреуі ақ өлең жазып жүр... Жақсы ғой! Әдебиет деген үлкен дүкен десек, оқырман керегін ала алады. Тек қана бұл жерде әдебиеттанушы өте сауатты болып, қай бағыт қайдан, қашан, қалай келді дегенді терең ұғынып отырғаны жөн. 
– Демек, бұрынғыдай оқырманның ойлау көкжиегін белгілі бір деңгеймен шектеу жоқ. Белгілі бір шарттарға бағынбайтын әдебиет жасауды бастадық деуге негіз бар ғой. 
– Иә, одан бөлек технологияны пайдаланып әдебиет жасағысы келіп жүргендер бар. Мерей Қосын деген жазушы музыка, сурет қосып, басқаша бір шығармалар ұсынды. «Литература» сөзімен ұқсас желі арқылы тарайтын «сетература» деген жаңалықты игеруге ниет етіп жүргендер бар. Яғни, эксперимент жасалып жатыр. Қоғамдағы белгілі бір құбылысқа дер кезінде баға беру қашан да қиын ғой. Бастама ел ішіне кең таралған соң ғана, оған ат қойылып, айдар тағылатыны белгілі. Аман болсақ, қазіргі плюралистік ізденістің нәтижесін біраз уақыттан кейін көреміз. Мәселен, Әдебиет және өнер институтының ғалымдары мистикалық шығармаларға арнап зерттеу жүргізіп, ұжымдық бір жобаның аясында «Қазақ прозасындағы мистика» деген ұжымдық монография ұсынды. Онда біздегі мистиканың батыстан айырмашылығы зерттелген. Яғни, бұдан 10-15 жыл бұрын жазылған мистикалық шығармалар ғалымдардың көзінен таса қалған жоқ. Зерттелді, баға берілді. 

ӘДЕБИЕТ ТІЛ ҒАНА ЕМЕС

– Осы тұста ойыма бір сұрақ келіп тұр. Мәселен, біз қазақ әдебиеті дегенде Абай Құнанбайұлы, Мұқағали Мақатаев, бертіндегі Шерхан Мұртаза, Әбіш Кекілбаев секілді ірі өкілдерді көп айтамыз, олар мектеп оқулықтарында да көп. Олардан кейінгі, әдебиетке кеңес одағы ыдырай бастаған уақытта келген буынның еңбегі жеткілікті деңгейде зерттеліп жатыр ма? Әлде олар аға буын мен жас буынның тасасында қалып қойды ма?
– Ол буын зерттеліп жатыр. Академиялық орта шығармашылықтағы әрбір қаламгерді біледі, жасын да, жасамысын да тіркейді. Тіпті, кешегі COVID-19 кезіндегі шығармаларды да зерттеп тас­тады, Қаңтар оқиғасы кезінде туған өлеңдер мен шығармаларды да жоғалып кетпес үшін жинап қойды. Ғалымдардың бір ерекшелігі, істеп жатқан жұмысын жариялай бермейді ғой, академиялық орта айғайлауды ұнатпайды.
Сұрағыңыз қайдан туындады десек, кеңес өкіметі өзі жол сілтеп отырып жазғызған шығармаларды жарнамалауға, оқыр­манға жеткізуге көп күш жұмсады. Кеңес одағының ықпалы әлсіреп, ыдырау­дың алдында әдебиетке келген буынның жарнамасы шынында аз. Мына дерекке назар аударыңызшы, қазір өзім зерттеп жүрген нысан бойынша, «Әйел жазушылардан кімді білесіз?» деген сауалнама жүргізген едім. Адамдар проза жазатын әйелдерді білмесе де, бірден Фариза Оңғарсынованы атайды. Оның себебіне үңілсек, мектептегі 8-10-11 сынып оқулықтарында ғана Фариза жоқ, қалған сыныптың барлығында Фариза оқытылады. Бұл Фаризаның мықты ақын екенін ғана білдірмейді, бұл оған жасалған жарнаманың жүйелі екенін білдіреді. Статистика да жарнамасы жасалған ақынның я жазушының өзгелерге қарағанда кең танылатынын анық байқатады. 
Енді ондай жүйе жоқ, мемлекет әдебиетке ақша бөлмейтін, жазушының жарнамасын жасамайтын заманда, әдебиеттің өрісін кеңейту үшін батыстың әдіс-тәсілін, жаңа заман тілімен айтқанда пиарды үйрену керек. 
Кейінгі жастар заманға бейім, тіл біледі, өз шығармаларын насихаттай алады. Мәселен, Әлішер Рахаттың қатарластары заманға бейімделе алады. Әрине, ол буын­ның өкілдері тілінің жұтаңдығын мойындайды, ол үшін алдыңғы буын ағалардан ыңғайсызданамыз деп жиі айтады. Бірақ, әдебиет деген тіл ғана емес қой. Ол ауқымды идеялар, тың эксперименттер. Дегенмен, қазақтың әдебиетінде қазақтың бай тілі болғаны дұрыс! Тіл дегенде, мәселе оның жұтаңдығында ғана емес. Өкінішке қарай, калька тіл әдебиетке де дендеп еніп кетті. 
– Зертеу жұмысыңыздың тақырыбы әйелдер прозасына қатысты екен. Бір сөзіңізде проза жазатын әйелдердің әйел кейіпкерлері өте көнбіс әрі бір-біріне ұқсас дегенді айтып қалдыңыз? Жалпы, әйел жазушылардың шығармашылығын қай бағытта зерттеуден бастадыңыз?
– Әдеби сынның да неше түрі бар ғой, соның бірі – гино-сын (гинокритика). Бұл теория әдебиеттегі әйелдердің рөлін, характерін зерттейді. Батыста бұл теория 1970 жылдары қолға алынып, 1980 жылдары едәуір өркендеген. Қалай болғанда да батыстағы әйел бөлек қой, біздегі әйелдер оларға тіпті ұқсамайды. Біздің қаламгер әйелдер басқа, кейіпкер әйелдер бөлек. Біз көнбіс әйелдердің болмысын зерттеп қана қоймай, олардың не үшін көнбіс болған себебіне үңілеміз. Біздегі әйелдер – мұра сақтаушы. Батыста ондай жоқ. Жадыра Шамұратованың «Сандық» деп аталатын шығармасы бар. Кейіпкер сандығын ешкімге бергісі келмейді. Оралханның «Апамның астауы» деген шығармасын алайық. Неге ол астау әкесінікі емес, апасынікі?.. Біздегі мұра атадан қалғанмен, оны сақтаушы әйел заты екен. Салт-дәстүрді, ұлттық болмысты да солар сақтайды. Бір қызығы «ұлттық болмыс» деген сөзді ер адамдар көп айтады, ал сақтайтын әйелдер. Бұл тоқтамға ғылым бір күнде келген жоқ қой, оны мұқият зерттеп, зерделеген соң айтты. Оны жәй ғана айта салмай дәлелдеу керек. Ал дәлелі жазушылардың шығармаларында сайрап тұр. Әйелдің мойнында ғасырлар бойы жүктеліп қойған бала өсіру, үй шаруасымен айналысу деген міндет пен кеңес өкіметі матап берген қоғамдық жұмыста белсенді болу деген міндет бар. Соның барлығынан суырылып шығып, уақыт тауып, қолына қалам алып жүрген әрбір әйел жазушыға басымды иемін. Тіпті оларға арнап ескерткіш қойса да еш артық емес деп санаймын. Гино-сынның бір теориясында «әйелің қандай болса ұлтың сондай» деген тұжырым жасалған екен, мен оған толық келісем. Себебі ұлттың образы әйел образынан анық көрінеді. Әйел еркін болса – ұлт та еркін. 
Жақында ғана «Алқа» баспасының құрылтайшылары заманауи әйелдің образын жасауға бәйге жариялады. Дәл қазір ол образ бізге керек. Еркін әйел – біздің салт-дәстүріміз бен болмысымызды жоғалтып жіберетін әйел деген жаңсақ түсініктен арылуымыз керек. Қазір қыз-келіншектердің басында табиғат берген ерекшелігіне сай жауапкершіліктен бөлек, мың сан міндет бар. Бізге ондай жауапкершілікті кеңес дәуірі сіңірді. Әсіресе, соғыс кезінде еңбек күші керек болды. Соғыстан кейін де еркектер азайды. Сондықтан трактор жүргізетін, жұмысты жапырып істеп, үйіне келіп «әйелдік қызметін» жалғастыра беретін, шаршамайтын коммунист әйелдің образын жасау керек болды. Әлі күнге дейін 8 нау­рызда журналистер ерекше мамандықты игерген, ұшқыш, шахтер, такси жүргізетін әйелдерді көрсетеді. Бұл әйелдерді көрсетпесін демеймін. Бірақ неге науқан кезінде ғана іздейміз оларды, себебі әлгі образ жасау танымынан әлі арылмадық. Басқаша шығарма оқығымыз келсе, бізді шетелдіктер оқыса деп мұрат қойсақ, онда оқыған, сауатты, демократияның не екенін білетін, өткеніне құрметпен қарайтын, өз елінің тарихын жақсы білетін, технологияны меңгерген, модерн әйел образын жасаудан қорықпауымыз керек. Бұл образ ертеңгі оқырманға бүгінгі заманның бейнесін көрсетеді. 
– «Бірақ біз оқырман халық емеспіз» деген пікір айтқан екенсіз. Бұл көзқарасыңыз дәл қазір өзгерді ме, өзгермеді ме? 
– Негізі біз өзімізді оқырман ұлт жасау үшін түрлі шаралар өткізіп жатқанымыз рас қой. Жүз өлең жаттату үшін машина тігіп жатқанымыз шын. «Оқитын ұлт», «Бір ел – бір кітап» деген шараларды өткізіп жүргеніміз де аян. Мұның бәрі оқырман ұлт емес екенімізді білдіріп тұр емес пе?! Мүмкін, бұл оқырманға кінә тағатын нәрсе емес шығар?.. Біз заманға сай әдеби менеджментті, маркетингті дұрыс меңгермеген шығармыз. Бірақ кейінгі жылдары бірді-екілі баспа шетелдік танымал шығармаларды қазақ тіліне аудару ісін мықтап қолға алды. Алып, оқып жатқан адамдар бар. Демек, бағанағы айтып кеткендей оқырман түзелген. 
– Зерттеу жұмыстары нақтылықты қажет етеді. Ақындық қиялыңыздың қанатын ғылыми дәлдік қиып тастайды деп ойламайсыз ба?
– Жоқ, керісінше! Мағжанның арнайы білім алғанын жоғарыда айттық қой. Ол білімнің нәтижесін де әңгімеледік. Мұқағалитанушылар да оның Бүкілодақтық Әдебиет институтына оқуға барғанға дейінгі өлеңдері мен келгеннен кейінгі өлеңдерінде көп айырмашылық бар деп айтады. Осы тұрғыдан келгенде мен алатын білім ақындық қиялыма қанат бітіреді деп санаймын. М.Мағауин сұхбат берсе, үлкен қоғамдық талқылау болады. Неге? Себебі ол жазушы ғана емес, мықты ғалым ғой. Мен өз бетіммен әлем әдебиетін оқып көрдім. Тіпті телеарнадан бағдарлама да жасадым ғой. Бірақ оқу-білімді жүйелеуге ғылым көмек береді. Білім теңіз ғой. Жүйесіз жүзе беруге болмайды. Қолың талып, суға батып кетуің мүмкін. Ал белгілі бір институтта, жетекші-тәлімгерлерден білім игерсең, кемеге мініп, қолға сызылған картаны ұстап алып, бағыт-бағдарыңды айқындап барып, мақсатқа қарай жүзесің. Жуырда «Модернизм және постмодернизм бағыттары» деген курс ұйымдастырдым. Бастама әдебиеттанушылар ғана емес, өзге адамдар да, әсіресе ақын-жазушылар әдебиеттің теориясымен тереңірек таныссын деген ойдан туды. Әдебиет өкілдері өздері жазып жүрген туындының, оқырман өзі оқып жүрген шығармалардың қай бағытта екенін түсініп жүрсе деген ниет. Оқиға қуалап оқымай, шығарманы түсініп оқудың ләззаты бөлек қой. Әдебиетті өнер деп айқайлайтындар бар. Ал ол өнерді ұғу үшін деңгей керек. Бірақ әдебиеттануға қатысты білімге қол жеткізу біздің елде қиын. Қай жерде әдебиет туралы оқытып жатыр, айтыңызшы?.. Академиялық ортада ғана болмаса, былайғы кеңістікте әдебиет жайлы оқып-білетін орын жоқ. Бәлкім сұраныс та аз шығар. Бірақ аз деген жоқ деген сөз емес қой. Сол азшылыққа ұйымдастырған курсым болатын. Бірінші лек өте риза болды, алғысын айтты. Екінші лекте лекторымызда тәжірибе қалыптасты, сабағын толықтырып, ширата түсті. Егер сұраныс болып жатса, ары қарай дамытармыз. Ең бастысы мен әдеби танымдық курс ұйымдастырып көрдім. 
– Әңгімеңізге рақмет!

Әңгімелескен 
Назым ДҮТБАЙ