• Ұлттану
• 21 Желтоқсан, 2017

Рухани жаңғыру және латын графикасымен жарық көрген еңбектер

Қарлығаш Қаймақбаева, «Ғылым ордасы» РМК Орталық ғылыми кітапханасының меңгерушісі Орынай Жұбаева,филология ғылымдарының докторы

Елбасымыз Нұрсұлтан Назарбаевтың «Болашаққа бағдар: рухани жаңғыру» атты мақаласы көпшілік тарапынан қызу қолдау тауып, Ұлт көшбасшысының елдің ертеңіне, мәдени дамуымыздың келешегіне жасаған бағдарламасы ретінде қабылданып отыр. Бұл мақалада Президентіміз: «Әжептәуір жаңғырған қоғамның өзінің тамыры тарихының тереңінен бастау алатын рухани коды болады. Жаңа тұрпатты жаңғырудың ең басты шарты – сол ұлттық кодыңды сақтай білу», – дей келіп, ұлттық бірегейлікті сақтау, ұлттық сана-сезімнің көкжиегін кеңейту қажеттігін баса айтқан еді. Бүгінгі жаһандану заманында Елбасымыздың ұлттық код мәселесін көтеруі – бұл бағыттағы сарабдал саясатының заңды жалғасы деп білеміз. Осы уақытқа дейін кезең-кезеңімен сабақтасып келе жатқан бірнеше бағдарлама ұлттың болашағы жолындағы нақты ұстанымның айғағы бола алады. Президентіміз бастама көтеріп, ұйытқы болған «Мәдени мұра» бағдарламасын жүзеге асыру нәтижесінде алыс-жақын шетелдегі тарихи жәдігерлеріміз, мәдени мұраларымыз жинақталып, еліміздегі кітапхана қорлары толысып, оқырманын бұрынғыдан бетер қызықтыра түскені мәлім. «Халық тарих толқынында» атты бағдарламасының нәтижесінде де дүниежүзіндегі кітапхана, архив қорларынан Қазақстан тарихына қатысты еңбектер, қолжазбалар, құжаттар елімізге жеткізілді. Ұлт көшбасшысы: «Әлем бізді қара алтынмен немесе сыртқы саясаттағы ірі бастамаларымызбен ғана емес, мәдени жетістіктерімізбен де тануы керек», – деп атап көрсеткеніндей, жинақталып жатқан мұралар қазақтың тарихын, әдеби, мәдени мұрасын түгендеу жолындағы жетістік болумен қатар, бүгінгі, ертеңгі ұрпақтың мақтанышы да болады. Н.Назарбаевтың бұл бағыттағы игі бастамаларына шетелдегі қандастарымыз да үн қосып жатқанының куәсіміз. Мәселен, Қытай Халық Республикасында, Бейжің (Пекин) қаласында еңбек етіп жүрген тарих ғылымдарының докторы Дүйсенәлі Әбділәшімұлы Пекиндегі архивтерден тапқан қазақ тарихына, Қазақ хандығына қатысты құнды дүниелерін зерттеп, құжаттарды факсимиле түрінде берген екі кітабын Қазақстанда бастырып шығарды. Елбасымыз мақаласында басқа аймақ­тарға көшіп кетсе де, туған жерлерін ұмыт­пай, оған қамқорлық жасағысы келген кәсіпкерлерді, шенеуніктерді, зиялы қауым өкілдері мен жастарды ұйымдастырып, қолдау керектігін де баса айтқан еді. Шетелдік қандастарымыздың бұл бағыттағы еңбектері, бір жағынан, Елбасымыздың ұлт болашағы жолындағы саясатын жүзеге асыруға байланысты нақты қадамдары, еңбектерінің нәтижесі болса, екінші жағынан, алыс-жақын шетелдегі тарихи, мәдени мұраларды ел игілігіне айналдыру бағытындағы істердің бірі деуге болады. ҚР БҒМ ҒК «Ғылым ордасы» РМК Ор­талық ғылыми кітапхананың Сирек кі­таптар, қолжазбалар және ұлттық әдебиет бөлімінде ұлттық кодтың негізі болатын, латын графикасымен басылып шыққан еңбектер көптеп саналады. Олардың қатарында Сәкен Сейфуллин, Ілияс Жансүгіров, Бейімбет Майлин, Мұхтар Әуезов, Ғабит Мү­сі­репов, Сәбит Мұқанов т.с.с. сөз зер­гер­лерінің латын жазуымен басылып шыққан шығармаларының орны бөлек. Қазақ тіліндегі көркем әдебиет қорында сақталған мұндай дүниелер тілші-ғалымдардың текстологиялық зерттеулер жүргізуіне қажетті құнды дүние болумен қатар, баспагерлер үшін де таптырмас жәдігер саналады. Кеңес үкіметі тұсында қайта жариялауға рұқсат етілмей, алғашқы басылымдары жарық көріп, кейін тасада қалып қойған мұндай еңбектерді қайта шығарып, ел игілігіне ұсынса, қаламгерлердің мұралары толыға түсер еді. Сонымен қатар, кітапханамызда сөз зергерлерінің қазақ тілі, әдебиет, әліппе, сауат ашу бойынша жазған оқу­лықтары мен оқу құралдары да сақ­талған: Бейімбет Жаңаша оқы, жаз! – Алматы: Қазақстан баспасы, 1931. Мүсірепұлы Ғабит Қызыл әскер әліп­песі. – Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1932. 15000 тираж. Әбдірақман мен Ғабійт Қызыл әскер әліпбесі. – Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1929. 10 000 тираж. Бейімбет, Ғабит, Әміржан. Сауат­тандырғыш.Сауатсыздар әліппесі. - 2-басылым. - Алматы: Қазақстан баспасы, 1935. 250 000 тираж. Мүсірепұлы Ғабійт Жаңа күш. Сауат­сыздықты жойұуға арналған әліппе. - Алматы: Қазақстан баспасы, 1931. 800 000 тираж. Жансүгірұлы Ы., Сейпуллаұлы С., Мамыт келіні Ә., Майлыұлы Б. Әдебиет тану оқу құралы. - Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1932. 10 000 тираж Әліппе. Үлкендер мектебіне арналған. ІІІ рет шығуы. - Алматы: Қазақ мемлекет баспасы,1937. 230 000 тираж. Шонанұлы мен Жолдыбайұлы Әліппе. - Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1936. 125 150 тираж. Әлібайұлы Абат Граматійка. Үлкендер мектебіне арналған. - Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1935. 80 000 тираж. Киселев А. Алгебра. - ІІ бөлім. - Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1939. 5000 тираж. Ахметұлы Жағрапыйа. Жағрапыйа жұ­мыс кітабы. – Тәшкен: ӨзКСР Мемлекет баспасы, 1932. 19000 тираж. Ермекұлы Әлімхан. Ұлы математіке курсы. - І бөлім. - Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1935. 3500 тираж. Қасымұлы Әлмағамбет Есеп құралы. - ІІ жылдық. - Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1931. 115 000 тираж. Қасымұлы ӘлмағамбетЕсеп құралы. 4 жылдық. - Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1929. 15 000 тираж. Қасымұлы Әлмағамбет. Есеп құралы. 3 жылдық. - Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1929. 10 000 тираж. Қасымұлы Әлмағамбет. Есеп құралы. 2 жылдық. - Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1929. 15 000 тираж. Бегаліұлы Есеп құралы. 1 жылдық. - Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1929. 45 000 тираж Багданоп И.М., Кантор С.Л., Карол­коп А.Е. Аріпметікелік есеп кітабы. сауаттанұу мектебі үшін. - Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1936. 40 000 тираж. Жазған бірігәді: Жаманұлы А., Рақмет ұлы С., Қасен ұлы Ә. Есеп құралы. Ібасқыш мектептің ІІІбөліміне арналған. - Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1932. 40 000 тираж. Бегалиев Ғ.Құрмалас сөйлем (оқыту­шыларға көмекші материал). – Алматы: Біріккен Қазақ мемлекет баспасы, 1941. 3000 тираж. Жазған біріигаді, басқарған Аманжол ұлы IV жылдық тіл кітабы. - Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1932. 20 000 тираж. Жұбанұлы Құдайберген Қазақ тілінің грамматіикасы. І-бөлім. - Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1936. 30 150 тираж. Ақыметұлы Т., Орыс мектептері үшін оқыу құралы. Екінші бөлім. - Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1934. 20 000 тираж Тіл мәселелері 2-жыйнақ. Алматы: Ұлт мәдениеті институтінің баспасы, 1936. 5 150 тираж. Марксшіл тіл білімінің негіздері. - Қызыл­орда: Қазақстан баспасы, 1933. 2000 тираж т.с.с. Кітапханамыздың Сирек кітаптар, қолжазбалар және ұлттық әдебиет бө­­лі­мінде сол жылдары жарық көрген ба­сы­­лымдардың, түрлі өңірлерде жарық көр­ген газет-журналдардың тізімі, мақала, кітаптардың тізімі жарияланған каталогтер молынан сақталған: Республикалық газет-жорналдардың каталогі / Қазақ республикалық подписка конторының баспасы. - Алматы, 1937. Журнал мақалаларының летописі. - Алматы, 1941. 500 тираж Қазақ ССР баспасөздерінің библио­гра­фия­лық көрсеткіштері. - Алматы, 1941. Қазақ ССР-ның мерзімді баспасөз шы­ғар­маларының летописі. - Алматы, 1963. 1000 тираж. Қазақ ССР кітап палатасы. Журнал мақалаларының летописі. – Алматы, 1939. 1000 тираж. Кітап летописі. КССР мемлекеттік библиография органы. – Алматы, 1937. 1000 тираж. Қазақ Кітап Палатасы кітап летописі. - Алматы, 1941. 500 тираж т.с.с 1930-1941 жылдары латын графикасымен жарық көрген анықтамалықтар, программалар мен сөздіктер де өзінің құндылығын жоя қоймады: Атаулар сөздігі. – Қызылорда: Қазақ­стан баспасы, 1931. 5000 тираж. Қазақ тілінің терминдері. Жауапты редакторлар: Х. Жұбанов, А.Әлібаев. – Қызылорда: Қазақстан баспасы, 1936. 10 150 тираж. Сауаттандыру мектебінің прогырамы (қазақ тілі және ариіпметіике). Жауапты редактор: Момынов. - Қызылорда,1931. 5 150 тираж. Қазақ тілінің програмы. Жауапты редактор: Әлібаев А. – Алматы: Қазақстан баспасы, 1936. 6 150 тираж. Орта мектеп программалары. Қазақ тілі. Жауапты редактор: Бегалиев Ғ. – Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1940. Орыс мектебінде қазақ тілі. Программа мен методикалық материалдар. Жауапты редактор: С. Жиенбаев. – Алматы: Қазақ мемлекет баспасы, 1939. 10 000 тираж. И. Сталиннің «Лениніизім мәселе­лерінің» аудармасына қосымша қазақша-орысша және орысша-қазақша терми­нологійа сөздігі. - Алматы: ВК(б)Р Қазақстан өлкелік коми­тетінің партиа баспасы, 1937. 10150 тираж т.с.с. Бұл орайда, әсіресе, 1929 жылы латын гра­фикасына көшуге байланысты жарық көрген еңбектердің тарихшылар үшін де, тілшілер үшін де маңызы зор. Ондай кітаптардың қатарында: Қазақ жаңа емлесі. - Қызылорда: Қа­зақстан баспасы, 1929. 5000 тираж Қазақ тілінің орыс графикасына негіз­делген жаңа алфавиті мен орфографиясы. Жауапты редактор: С.Кеңесбаев. - Алматы, 1941. 100 000 тираж. Басымұлы Қасым Жаңа әріп пен жаңа емле және дыбыстарымыздың жіктері. - Алматы: Қазақ баспасы, 1932. 25000 тираж. Манайұлы Нұғман Тіл жайында. - Қы­зыл­орда: Қазақстан баспасы, 1931. Стенографический отчет научно-орфографической конференции‚ созванный 2-4 июля 1929 г. Научно-методическим Советом НКП и ЦКНТА. - Алматы‚ 1930. Орыс алфавитіне негізделген қазақтың жаңа алфавиті мен орфографиясы. Жауапты редактор: К. Борамбаев. – Алматы: Қазақ мемлекеттік сайаси әдебиет баспасы, 1940. 3000 тираж т.б. атауға болады. Бүгінгі таңда латын графикасына көшуімізге байланысты қолға алынып жатқан, жоспарланып жатқан іс­терімізде ХХ ғасырдың басындағы ғалымдардың бастамаларын ескеріп, үлгі етуге болады. Кеңес жиылысына Е.Омаров, Қ.Кемеңгерұлы, Қ.Жұбанов, Т.Шонанов, О.Жандосов, Ә.Байділдин, И.Тоқтыбаев т.с.с. қайраткерлермен қатар, Е.Д.Поливанов, Н.Э.Шмидт, Н.Э.Вундцетель, К.К.Юдахин т.с.с. арнайы шақырылған қонақтар да болады. 1929 жылдың 2-4 маусым аралығында Халық комиссарлар комитетінің тапсырмасы бойынша Қызылордада Бүкіл қазақтық орфографиялық ғылыми кеңес (Всеказакское орфографическое науч­ное совещание) өткен еді. Кеңесте төра­ғалық еткен І.Қабылов: «...Переход на новый алфавит связан и с разрешением других вопросов. Таким вопросом является выдвинутый опять-таки массой вопрос – реформы казакской орфографии по образу и подобию нового алфавита. Этот поставленный вопрос должен разрешиться соответственно интересам и требованиям широчайшей массы; при этих только условиях мы облегчим овладение широчайшими массами современных достижений науки и техники. Иная постановка вопроса и иной способ разрешения его чревата своими последствиями и грозит созданием кастового языка, хозяином орфографии, несомненно, является широчайшая трудящаяся масса. Мы должны на них рассчитывать и соответственно их интересам, их требования разрешить поставленный вопрос. Мы должны создать единую орфографию с наименьшим числом правил. Чем меньше правил, чем однороднее орфография, тем легче усваивается массами, и тем самым мы ускоряем овладение культуры массами. Поэтому исходной точкой при разрешении этого вопроса мы должны взять массу, рассчитывать на массу», – беташар сөзінде. Кеңес материалдарынан терминдердің игерілуі, халықаралық терминдердің берілуі, дыбыстардың тіркесімділігі, сонгар­мо­низмнің ескерілуі, т.с.с. күрделі мәселелер қалай шешілгенін, ұлт зиялыларының қажырлы еңбегін байқауға болады. Емле мәселелері қызу талқыланған кеңес қорытындысынан соң, ҚССР Орталық атқару комитеті былайша қаулы қабылдайды: «В целях уточнения орфографии и выяснения важнейших случаев звуковых изменений казакского языка, предлагается следующая классификация гласных и согласных звуков:

ПРИМЕЧАНИЕ 1. В практических целях звуки «у»и «и»классифицируются в одну группу с плавными «л» и «р». ПРИМЕЧАНИЕ 2. Звук «һ» встречается край­не редко в казакском языке. I. Одним из основных свойств казакско­го языка является гармония звуков, по признаку твердости или мягкости. Поэтому все гласные, входящие в состав одного и того же слова, являются либо мягкими, или же только твердыми. В силу этого свойства языка, все приставки казак­ского языка за исключением «нікі» и некоторых заимствовований, главным образом из персидского языка, большей частью уже мертвых, произносятся двояко: твердо или мягко, в зависимости от характера гласных основы (бала + лар, кісі + ге, бала + ға, кісі + ге). II. Закон лабиализации, отмеченный туркологами в виде чередования гласных по признаку лабиальности или нелабиальности, в современной живой речи следу­ет признать почти потерявшим свою силу. Лабиализованные гласные первого слога влияют лишь на гласный (широкие передненебные и на все узкие) второго слога, при чем этот последний, не об­ращаясь в явно лабиализованный, делается лишь сомнительным и т. д.

В заимствованных же словах с лабиализованными гласными в последующих же слогах наблюдается передвижение лабиализованных в первый слог с заменой лабиализованных гласных последующих слогов в нелабиализованный или в сомнительный (стол – үстел, июнь – үйен, папироса – папырас, школа – үшкел). Следует еще отметить влияние согласного звука «у» на предшествующий узкий гласный, который в этих случаях почти всегда превращается в лабиализованный: (қасы +у= қасұу, жібі+ ү=жібүу). III. В казакском языке непосредственное соседство двух гласных представляется невозможным. Обычно в случае встречи их выпадает предыдущий гласный (қара+өгіз= қарөгіз, сары+ат=сарат). IV. Под влиянием приставок, начинающихся с глас­ного звука, нередко происходит выпадение узкого гласного в последнем закрытом слоге двухсложной или многосложной основы: мұрын+ым=мұрным, тұрық+ы=тұрқы, қарын+ым=қарным. V. Начальные согласные звуки приставок меняются в зависимости от последнего звука основы: при чем каждая группа согласных влияет на следующий звук либо в порядке ассимиляции (группа звонких и глухих) либо диссимилизирующие (группа носовых). Изменение начальных согласных приставок под влиянием последнего звука основы можно представить в следующем виде:

Пояснение к таблице: В 1 графе показаны последние звуки основы, а в последующих – начальные звуки приставок, меняющихся в зависимости от того, к какой группе относится последний звук основы. Звонкие: в, г, ғ, д хотя и показаны наравне с прочими звонкими,– но фактически они никогда не проявляются в конце слова. Примеры: 1. (бала-лық, ер-лік, ел-дік, сұм-дық, жас-тық); 2. бала-мыз, ер- міз, аман- быз, (но аман-мын) қыз-бын, жас-пын; 3. бала-ны, тау-ды, адам-ды (но адам-ның) қыз-дың, жас-тың; 4. бала-да, тау-да, адам-да, (но адам-нан) қыз-да, жас-та; 5. кісі-ге, ел-ге, күн-ге, көз-ге, ет-ке; 6. бала-ға, жау-ға, адам-ға, қыз-ға, тау-ға. Случаи сохранения начальных носовых при встрече с последним носовым звуком основы имеют место лишь в отношении таких приставок, в которых в третьем месте (большей частью в конце) имеется еще носовой звук в порядке: носовой+гласный+носовой. В таких случаях обычная диссимиляция носовых уступает регрессивной ассимиляции носовых через гласный: жан-ба, жан-бақ, адам-быз, адам-мен, адам-мын. Когда основа оканчивается на глухие п, к, г с предыдущим гласным эти последние под влиянием гласного звука приставки озванчиваются, при чем «п» переходит в «в», «к» – переходит в, г», «қ» – «ғ» (тап+а+ды=табады, күрек+ім=күрегім, ақ+ар=ағар, қап+ық=қабық). Все приставки, начинающиеся с глухих (фрикативных), сохраняя свой начальный глухой звук для всех видов согласных, остаются без изменения. Но в случае встречи подобных приставок с основами, имеющими в конце звонкие фрикативные «з», «ж» происходит регрессивная ассимиляция с переходом звонких звуков основы в соответствующий глухой «з – с, ж – ш», а при сочетании «с, ш» или «с, ш»происходит полная ассимиляция с постоянным переходом «с – ш» (тұз+сыз = тұссыз, жаз+са=жасса, ұш+са=ұшша, тұз+шы=тұсшы, тұш+шы, ас+шы=ашшы). При сочетании конечного «н» основы с приставками, имеющими в начале к, г, қ, ғ помимоуказанных в таблице изменений, происходит также и регрессивная ассимиляция с переходом конечного «н» основы «ң» :түн+гі=түңгі. Такое же явление регрессивной ассимиляции наблюдается с конечным «y» основы и в тех случаях, когда в начале приставки имеются «в, р». Под вли­янием последних предшествующий носовой «н» (имею­щийся в конце основы) переходит в губной «м»: жан+бас=жамбас, сын+байды=сымбайды. Следует еще отметить, что звуки «в», и «р» в тех случаях, когда они имеют между собой узкий гласный при предыдущем широком, переходят в жап+ып =(жабып) жауып, теп=те+пып=(тебіб) теуіп. Необходимо констатировать еще и такое свойство языка (общее для всех турецких), в силу которого сочетание двух согласных в начале одного слова недопустимо. Но такое сочетание закономерно на границе двух слогов (арқа) или в одном и том же слоге в порядке сонорный плюс глухой (серт), примеры: тақта, жент, бұлт, жұрт, сына, тарақ, ырым. В отношении сугласных с, ж, й наблюдается некоторая тенденция к смягчению, при чем гласные в сочетании с этими звуками произносятся не ясно в смысле их твердости или мягкости (жай=жәй, шай=шәй, тыйын=тійін) т.с.с. Мұндай мәліметтер қазақ тіл білімінің қалыптасып, даму жолдарынан нақты ақпарат берумен қатар, сол кездегі дауысты/дауыссыз дыбыстардың жіктелуі, дыбыстардың өзара тіркесімі, 1924 жыл­ғы Қазақ білімпаздары съезінде қа­былданған емле ережелеріне енген өзгерістер, К.К.Юдахиннің қазақ ті­ліндегі заңдылықтарды белден басып, бұр­малауы, Елдес Омаров, Қошке Ке­меңгерұлы сынды ұлт зиялыларының оған ашық қарсылық білдіріп, шығып кетуі, Қазақстан астанасы негізінен Алматыға көшіп кеткенмен, құжаттарда кон­ференцияның Қызылорда қаласында өткізілетіні туралы мәлімет кетіп қа­луына байланысты бұрынғы астанада өткізілгені, конференцияға келген қайраткерлер үшін толыққанды жағдай жасала қоймағандығы, т.с.с. тарихи фактілерді, эсктралингвистикалық факторлардан да хабардар боламыз. Мұндай деректер қазақ тіл білімінің қалыптасып, даму тарихы, терминдердің таңбалануындағы өзгерістер, қазақ емлесі үшін басшылыққа алынған принциптер, емледегі өзгерістер, дауысты, дауыссыз, жартылай дауыстыларды танудағы ұстанымдар, т.с.с. мәселелерді зерттеушілер үшін көп жайдың басын ашып берері сөзсіз. 1929 жылдың 25 шілдесінде ҚССР Орталық Атқару комитеті қазақ тіліндегі емле ережесін былайша бекітеді: Отдельные слова – основы пишутся слитно с соблюдением происшедших в нем (внутри слова) звуковых изменений; изменения же, возникшие под влиянием смежных звуков предыдущего или последующего слова, в расчет не принимаются: бос белбеу, а не бос пелбеу, көк дөнен а не көг дөнен, торы ат а не торы ат. ПРИМЕЧАНИЕ 1-е. Слова, не подчиняющиеся сингармонизму, пишутся также по произношению (бірақ, кітап, Нығмет, қызмет). ПРИМЕЧАНИЕ 2-е. Глухие п, к, қ в конце слова пишутся по произношению через п, к, қ соблюдением озвучивания под влиянием приста­вок (көп, төк, жақ, көбейді, төгеді, жағады). Этот фонетический принцип распространяется также и на сложные слова (предусмотренные в ХУ п. общей части), составные части коих не выделяются в сознании говорящего в самостоятельные слова, и навсе сложные личные имена, которые пишутся слитно и по произношению, независимо от гармонии, гласных: саптайақ, белбеу, қолғап, борамбай. Двойные слова, выражающие обобщенные (родо­вые) понятия, пишутся через тире, при чем погранич­ные звуки пишутся по корню, без соблюдения звуковых изменений, происшедших под влиянием смежного звука другой половины (киім-кешек, а не кійім-гешек, төсек-орын, а не төсег-орын, айып-анжы, а не айыб-анжы). Повторение основы с изменением начального звука второй части также пишется через тире (ол-пұл, тайақ-майақ, етік-метік). При повторении основы через частицу «ма» и «ді» эти частицы пишутся через тире, предыдущим словом с соблюдением происшедших в нем звуковых изменений в порядке прогрессивной ассимиляции; со вторым же словом пишется отдельно; звуковые же изменения, происшедшие под влиянием смежных звуков «та» и последующего слова не фиксируются (қол-ма қол, а не қол-ма ғол, көз-бе көз, а не көз-бе гөз, өз-ді өзі, а не өз-ді өзі). Приставки усиления, состоящая из первых звуков основы с прибавлением п пишется через тире, всегда со звуком п в конце усиления (ұп-ұзын, қып-қысқа, жап-жақсы, а не жаб-жақсы, доп-домалақ, а не доб-домалақ). ПРИМЕЧАНИЕ: Такого же типа приставки, вполне ассимилировавшие с основой, с нарушением обычного чередования звуков, пишутся слитно с соблюдением всех происшедших в нем звуковых изменений (аппақ, көкпеңбек). Все приставки словообразования и словоизменения пишутся слитно с основой с соблюдением звуковых изменений, возникших в порядке прогрессивной ассимиляции согласных, влияние же приставок на основу, за исключением случаев, предусмотренных в настоящем пункте не фиксируется (кешкі, түнгі а не түңгі, көнбейді а не көмбейді). В отношении же приставок, начинаю­щихся с гласных звуков соблюдается и регрессивная ассимиляция, заключающаяся в озвучивании конечных глухих қ, к, п, а также и выпадении гласных основы при пере-разложении закрытых слогов основы (қазақ – қазағы, күрек – күрегі, жап – жабады, тұрқы (а не тұрықы, қарын – қарны а не қарыны). Звуковые изменения основы соблюдаются в тех случаях, когда приставка словообразования относится к категории мертвых (немеурін, күнгей). Изменения фрикативных з, с не соблюдаются вообще (басшы, а не башшы, тұзшы, а не тұшшы, қашса, а не қашша). ПРИМЕЧАНИЕ: Общие личные приставки мын, бын, сың, мыз, сыз, имеющие самостоятельные ударения, считаются также приставками сло­воизменения; при чем приставки второго лица сың пишутся по произношению через сың. Частицы құрлы, қой, қана, да, дағы, ақ, ма? подчиняющиеся общему ударению предыдуще­го слова, пишутся отдельно и по произношению с соблюдением звуковых изменений, возникших под влиянием предыдущего слова, влияние же этих частиц на последний звук предыдущего слова не фиксируется (құс құрлы, сен құрлы, ат та, атан да, есек те, жер де, көп ол жақсы ақ. Қазақ ау, а не қазағ ау, мал аман ба? Мен қалаға барам, сен ше? Құрсын ау, бұл не! Мұны сен ғана білесің тағы). Частица да пишется отдельно и после глаголов условного наклонения с соблюдением звуковых изменений, происшедших в ней в порядке прогрессивной ассимиляции (оқыса да білмеді, барсаң да келмейді, онда барсақ та болар) т.с.с. Бұл орайда, әсіресе, шет тілден енген терминдердің жазылу ерекшеліктері көңіл аударарлық: Вместо ф в иностранных словах писать п, например: фильма – пійілме, физика – пізійке, фонарь – панар, фабрика – пәбрік, файда – райда. Начальный звук г иностранных слов в написании сохраняется в виде г и ғ: газ – ғаз, губерния – гүбірне. ПРИМЕЧАНИЕ. Иностранные слова заимствуются в той форме, которая существует в том языке, из которого заимствуются; если они заимствуются из русского языка, то в русской форме, если из османского языка, то в османской форме; из французского – в французской форме. Европейская сһ, русское х, арабо-персидское һ писать в твердых через қ, а в мягких к, например: Мухтар – Мұқтар, хаир – қайр, техника – текніке, гауптвахта – абақты, кухня – көкіне. Чуждые казакскому языку звуки ц, ч и щ в иностранных словах передавать ц через с, ч через ш. Русское щ передавать также через ш: офицер – әпесер, станция – ыстанса, церковь селкеу, канцелярия – кеңсе, чай – шай, чек – сек, черво­нец – шербен, приказчик – біркеншік. й (йот) в начале европейских, арабо-персидских слов писать через ж, а сочетания йу (ю), йа (я), йе через жұ (жә) де, например: ямбы – жамбы, Яков – жақыр, ярмарка – жәрмеңке, ямщик – жәмшік, ящик – жәшік, Япония – жапан, еврей – жәбрей (йотизированное е, а не чистое е), Юсуф – жүсіп. Губно-губной звук у в иностранных словах пишется через казакский губно-губной у. Русское в между гласными передается через у, в начале слова – через звонкий губно-губной в (самаурын, бәселе). В закрытых слогах русское в всюду передается через п, за исключением уже ассимилизированныхслов: құулақоп, сергейіп, аптамбіл, мәскеу, баршау. В европейских словах типа фабрика, палата, смета, аптека, имеющих в русском языке два последних открытых слога с неударным гласным „а“ на конце, гласная а опускается, например пәбрік, ісмет, палат, әптек. ПРИМЕЧАНИЕ 1. Если такие слова выражают названия научной дисциплины, то конечное а заменяется звуком е, напр. ботаніке, пійзійке, текніке. ПРИМЕЧАНИЕ 2. Если такие слова имеют ударение на последнем гласном а, то а удерживается, например: смола– ысмола. В европейских словах типа касса, фильма, имеющих в русском языке предпоследний закрытый и последний безударный открытый слог с окончанием на а, в конце пишется ы или е, смотря по мягкости или твердости слова, например: кәссе, пілме,бомбы. Если в таких словах ударение находится на последнем а, то в конце слова пишется ы или е, смотря по мягкости или твердости слова, например: тюрьма – түрме, труба – тұрба. В географических названиях и в названиях народов берутся лишь основы с подчинением фонетическим особенностям казакского языка, например: Карпаты – қарпат, Альпы – әлпі, Урал – орал, германец – гермен, русский – орыс. ПРИМЕЧАНИЕ. Название частей света пишутся следующим образом: әмірік, әпірік, әуропы, ауыстралы, антарық, әзійе. Окончания иностранных слов на тор: доктор, кондуктор, сепаратор, тракторпишется всегда через тыр или тір, смотря по мягкости или твердости слова, например: доқтыр, қандоқтыр, сеператыр, тірәктір. Слоги графия и логия европейских слов, указывающих на научную дисциплину или учреж­дение и предприятие: геогра­фия, фотография, стенография, тюркология, педология, метеорология,пишутся в виде: ғырапы и лоғы, например: жа­ғырапы, потығырапы, әстеніғырапы, түркілоғы, ғырамапон. Общеевропейские слоги на скоп и фон, указывающие на инструмент, пишутся скөп и пон, например: телскөп, ғырамапон. Окончания европейских слов, принявшие в русском языке приставку ия, индустриализация, акция, заменяются в твердых словах звуками а, а в мягких е, например: үндістіре, әксе. В приставках иностранных слов, принявшие в русском языке форму арий, пролетарий, выбрасывается ий с сохранением основы слова, например: пролетар. Все конечные согласные европейских основ, за исключением г, ғ, д, ф, х, б пишутся без изменения, например: бент, болт, барыметір. Окончания русских прилагательных в конце европейских основ выбрасываются, например: электрический фонарь, техническое средство,пишутся: електір панары (електір панар), текніке құралы (текніке құрал). Иностранные слова, непосредственно освоенные живым народным языком и вполне ассимилировавшиеся, пишутся так, как произносятся массами. Ко всем тем словам, которые стали применяться в литературе в последнее время, а также и к тем словам, которые будут позаимствованы из иностранных языков, применение настоящего правописания обязательно. Личные иностранные имена писать без изменений в пределах знаков казакского алфавита. Қазақ орфографиясының жаңа ережелерін Халық Ағарту комиссары Н.Манаев, Ғылыми-әдістемелік кеңестің төрағасы І.Қабылов бекіткен. Елбасымыз мақаласында «бірнеше жылда гуманитарлық білімнің барлық бағыттары бойынша әлемдегі ең жақсы 100 оқулықты әртүрлі тілдерден қазақ тіліне аудару» ісін қолға алу, Ұлттық аударма бюросын құру керектігін ескерткен болатын. Бұл орайда кітапханамыздың қорында сақталған аударма кітаптардағы терминдердің берілуі, сәтті баламалар бүгінгі аудармашылар үшін үлгі бола алады. Сондай-ақ, бүгінгі таңда баламасы табылмай жүрген көптеген терминдердің сәтті шыққан баламасын да ҚР БҒМ ҒК «Ғылым ордасы» РМК Орталықғылыми кітапхананың Сирек кітаптар, қолжазбалар және ұлттық әдебиет бөліміндегі кітаптардан табуға болады. Елбасымыздың игі бастамаларын жүзеге асыру мақсатында Мәскеу, Петербор, Омбы, Орынбор, Ташкент, Қазан, Уфа, т.с.с. қалаларға арнайы экспедиция ұйымдастырып, қазақ тілінде жарық көрген кітаптар мен газет-журналдар, қорғалған диссертациялар, Қазақстаннан табылмай жатқан мұралар түгенделсе, нұр үстіне нұр болар еді.